کوه خواجه زابل

وقتی در ایران سخن از کوه باستانی به میان می‌آید، اغلب افراد نام البرز را به میان می‌آورند و از آن سخن می‌گویند. در این میان باید نامی نیز از کوه خواجه آورد؛ کوهی خاص در سرزمینی خاص برای ایران‌زمین.

کوه خواجه یکی از مهم‌ترین مقاصد و جاذبه های گردشگری زابل است که در فاصله کمی از آن قرار دارد. این کوه میزبان آثار تاریخی ارزشمندی است که مانند گنجی نهفته، از دید گردشگران پنهان مانده‌اند. همچنین باورها و روایت‌های مختلفی که با کوه خواجه مرتبط هستند، بر اهمیت این کوه پررمزوراز افزوده‌اند. با کجارو همراه باشید و درباره کوه خواجه بیشتر بخوانید.

کوه خواجه گدازه بازاليتی است که شکلی ذوزنقه‌ای دارد. در روزگاران نه چندان دور که درياچه هامون پرآب بود، كوه خواجه مانند جزيره‌ای خودنمایی می‌کرد، سربرآورده از ميان آب‌های هامون.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: احمد عباسی میم)

کوه خواجه زابل تنها عارضه طبیعی دشت سیستان با ارتفاع تقریبی ۶۰۹ متر از سطح دریا (حدود ۱۰۰ متر از سطح زمین) است. در این کوه یکی از نوادر سایت‌های باستانی سلسله اشکانیان باقی مانده است که به تخت جمشید خشتی شهرت دارد. گرچه بسیاری از قسمت‌های این بنای خشتی به دلایلی چون عوامل طبیعی و انسانی تخریب شده است؛ همچنان می‌توان به نوع معماری این قلعه دست یافت.

کوه خواجه از مهم‌ترین جاهای دیدنی استان سیستان و بلوچستان است و در شهرستان هامون، بخش تیمورآباد و دهستان کوه خواجه قرار دارد. (مشاهده روی نقشه)

• فاصله کوه خواجه از زابل: ۳۷ کیلومتر
• فاصله کوه خواجه از زاهدان: ۲۳۰ کیلومتر
• فاصله کوه خواجه از چابهار: ۸۵۱ کیلومتر
• فاصله کوه خواجه از ایرانشهر: ۵۴۲ کیلومتر

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: علی مدرسی)

از طریق بلوار شهید میرحسینی زابل و پس از عبور از فلکه رستم، وارد جاده زابل-محمدآباد شوید. پس از طی چند کیلومتر به ورودی جاده کوه خواجه خواهید رسید. پس از گذر چند روستا به هامون‌شهر و روستای لطف الله و در نهایت به کوه خواجه خواهید رسید. فاصله روستای لطف الله تا کوه خواجه سه کیلومتر است و زابل حدود ۴۰ دقیقه با خودرو، از کوه خواجه فاصله دارد.

اين كوه نام خود را از آرامگاه خواجه مهدی گرفته است. وی يكی از دوستداران خاندان علوی بود و مزارش بر فراز اين كوه واقع شده است. خواجه غلطان، كوه نور، كوه موعود و كوه باطنی از ديگر اسامی هستند كه اين كوه به آن‌ها ناميده شده است.

عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: Dolphinphoto5d)

کوه خواجه و دریاچه هامون در باورهای سه دین زرتشت، مسیحیت و مسلمانان مقدس است. این منطقه تاکنون از سوی تعداد بسیاری از پژوهشگران مورد بررسی و کاوش قرار گرفته است و همه روی معماری اشکانی و ساسانی بناها توافق دارند.

بنابر باورهای آیین مزدیسنا و اسطوره‌های پهلوی (مدون بر اساس تعالیم زرتشت سپیتمان)، در پایان هزاره دوازدهم، براى سومین بار از خاندان بهروز پارسا، دوشیزه‌‌اى به آب دریاچه هامون داخل و آخرین رهاننده یا «سوشیانت‌»، موسوم به «استوت ارته» از وى زاییده شد. به همین لحاظ کوه خواجه تقدس و رازآلودگی خاصی دارد. سوشیانت به‌شکل‌های مختلف تقریبا در تمام متون زرتشتی و اوستایی از جمله در گات‌ها، یسنا، سروده‌های زرتشت و یشت‌ها مورد اشاره قرار گرفته است و تقریبا شکی نیست که اشو زرتشت در کتاب اوستا به آن اشاره داشته است.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: آرمان گلستانه)

کوه خواجه برای مسيحيان نيز مقدس است. طبق متون، در زمان تولد حضرت مسيح در بيت‌الله سه مغ بر فراز اين كوه ايستادند و نظاره‌گر نوری شدند كه از اين پيامبر خدا در هنگام تولد ساطع می‌شد.

مجموعه كوه خواجه برای نخستين بار در سال ‪ ۱۹۱۶‬ توسط اورل اشتين، باستان‌شناس معروف انگليس، شناسايی و كشف شد. به‌دنبال آن پروفسور هرتسفلد آلمانی طی سال‌های ‪ ۱۹۲۹ -۱۹۲۵‬ ميلادی به جستجو در آثار كوه خواجه پرداخت و حاصل كاوش‌های اين باستان‌شناس در كتاب «سكستان، ايران شرق باستان و تاريخ باستان‌شناسی ايران» آمده است. ‪ ۴۰‬سال قبل نیز گوئلينی، باستان‌شناس و معمار ايتاليايی، كاوش‌های محدودی در آثار كوه خواجه انجام داد.

عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: هربرت کریم مسیحی)

مهم‌ترین و بزرگ‌ترین بخش آثار باستانی کوه خواجه، در شیب جنوب شرقی کوه قرار دارد. این مجموعه دارای سه دیواره دفاعی، دروازه اصلی، راهروهای جانبی، حیاط مرکزی، آتشکده و… است و به نام «قلعه کافرون» شناخته می‌شود. دومین مجموعه در بلندترین نقطه و مشرف به قلعه کافرون، «کک کهزاد» است. در باورهای اسطوره‌ای وی فرمانروای دیوسان منطقه بود و توسط رستم دستان کشته می‌شود. این مکان می‌تواند محل شاه‌نشین ارگ باشد.

تزيينات معماری بكار رفته در برخی نقاط اين بنا شباهت به شيوه يونانی دارد و شامل سرستون‌های به سبک دوريک با پيچ‌های توماری هستند. برخی ديگر مانند گل كوچک پرپر به‌صورت نيلوفری (لوتوس) به‌نظر می‌آیند که از هنر هخامنشی اقتباس شده است. بعضی از آن‌ها نیز به هنر بين‌النهرين نيز شباهت دارد. شواهدی نیز از راه‌پله‌های سنگی منظمی که ارتباط قلعه کافرون را با کک کهزاد برقرار می‌کردند، همچنان دیده می‌شود.

عکس‌های گالری از گوگل‌مپ (عکاسان: رضا مظاهری و بابک معاون)

در باورهای اهالی محلی نسب خواجه را به شهیدی از خاندان آل علی (ع) می‌رسانند که به دست کفار به شهادت رسیده است. در قسمت سر قبر، سوراخی وجود دارد که اهالی محلی اعتقاد دارند در صورتی که با نیت خاصی دست را در این سوراخ فرو ببرید، مطابق با نیت شما چیزی به‌همراه دست شما خارج می‌شود. البته چیزی که خارج می‌شود معمولا پر یا چیزی شبیه به آن است.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: H K)

سطح روی کوه به‌صورت فضایی مسطح و بزرگ بیش از چند ده هکتار است که قسمت اعظم آن را قبور سنگی جالبی پوشانده‌‌اند. این قبور به حدی حیرت‌انگیز هستند که شاید ساعت‌ها شما را مشغول کند؛ قبوری که تقریبا روی سطح زمین قرار دارند و روی آن‌ها را سنگ‌هایی به‌صورت مسطح و البته گاهی منحنی شکل پوشانیده‌اند.

آتشدان، اتاق طواف و رواق‌هايی با نقاشی‌های ديواری زيبا در دل کوه، گالری نام گرفته است. این نام به‌خاطر وجود تعداد زيادی از نقاشی‌های ديواری از پادشاهان، بزرگان و داستان‌های مذهبی است که در تمام نقاط اتاق خودنمايی می‌كند و حتی تا سقف كشيده شده‌اند.

عکس‌های گالری از گوگل‌مپ (آثاری از Aurel Stein و موزه متروپولیتن نیویورک)

از دیگر آثار می‌توان بنای دیگری اشاره کرد که در گویش محلی، کوچک چل کنجه (کوشک چهل دخترون) نام دارد. همچنین از جمله نقاط جالب‌توجه این کوه قدمگاه حضرت علی (ع) و دره سوخته‌ای است که به اعتقاد مردم محلی بر اثر پرتاب ذوالفقار امام به سوی کفار در کنار کوه خواجه به وجود آمده است. گرچه سندیت این مطالب مانند مزار شریف در افغانستان بیشتر به داستان‌های اسطوره‌ای می‌ماند.

• بازدید از کوه خواجه رایگان است.
• در اغلب اوقات راهنمایی برای توضیح تاریخچه وجود دارد.
• ایران کشور اقوام گوناگون است؛ در سفر به نواحی مختلف کشور به فرهنگ بومی منطقه احترام بگذاریم.
• با خرید از فروشگاه‌های محلی، به اقتصادی بومی منطقه کنید.
• با نریختن زباله (حتی موارد تجزیه‌پذیر و ته‌سیگار) در پاکیزگی کشور و حفاظت از طبیعت کوشا باشید.
• آثار تاریخی میراث بشریت هستند. آن‌ها را پاس بداریم و از نوشتن یادگاری یا غنیمت بردن تکه‌ای، جدا خودداری کنیم.

عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: هربرت کریم مسیحی)

نویسنده: زهرا صالح نژاد