آرامگاه شاه نعمت‌ الله ولی

شاه نعمت‌ الله ولی موسس سلسله‌ نعمت‌ اللهی در تصوف بوده است و از وی آثاری بسیار به‌جای مانده‌اند. آخرین مقصد او در زندگی‌اش، کوهبنان کرمان بود. پس از مرگ، او را در ماهان دفن کردند. امروزه آرامگاه شاه نعمت‌ الله ولی یکی از مهم‌ترین آثار ارزشمند در استان کرمان است.

قدمت آرامگاه به دوره صفوی بازمی‌گردد؛ اما در طول زمان الحاقات زیادی به آن افزوده‌اند. به همین دلیل نیز مجموعه شاه نعمت الله ولی، جلوه‌ای از معماری قرن‌های مختلف و دوره‌های گوناگون را به نمایش می‌گذارد. همچنین موزه مجموعه با گنجینه‌ای غنی، از دیگر دلایل اهمیت آن است. با کجارو همراه شوید و بیشتر درباره آرامگاه شاه نعمت‌ الله ولی بخوانید.

یکی از برجسته‌ترین دیدنی های استان کرمان، آرامگاه شاه نعمت الله ولی محسوب می‌شود. این مجموعه تاریخی به‌ مرور زمان شکل گرفته است و ویژگی‌های معماری از دوره‌های تاریخی مختلف را به نمایش می‌گذارد. همچنین جو آرامش‌بخش و روحانی آن، بر هر بازدیدکننده‌ای تاثیری شگرف می‌نهد.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: Eh San)

آرامگاه شاه نعمت‌ الله ولی در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ و به شماره‌ی ۱۳۲ در میان آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

یکی از مناطق خوش‌آب‌وهوای استان کرمان، شهر ماهان است که در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر کرمان و در دامنه‌ی کوه‌های جوپار و پلوار قرار دارد. این شهر با توجه به جاذبه‌های تاریخی فراوان و آب‌و‌هوای متفاوت، از مقاصد گردشگری مهم در استان کرمان به شمار می‌رود.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: بهراد موعودی)

آرامگاه شاه نعمت‌ الله ولی از جاهای دیدنی ماهان است و در خیابان امام خمینی قرار دارد. (مشاهده روی نقشه)

برای دسترسی به آرامگاه شاه نعمت الله ولی ابتدا باید خود را از طریق آزادراه کرمان-بم به ماهان برسانید. مسیر خود را به‌سمت داخل شهر کج کنید تا به میدان بسیج برسید. با امتداد مسیر به‌صورت مستقیم، به میدان قرنی خواهید رسید. در این میدان وارد خیابان امام خمینی بشوید. این خیابان به میدان امام خمینی منتهی می‌شود. در میدان امام خمینی، به خیابان ولیعصر بپیچید. آرامگاه در ابتدای این خیابان واقع شده است.

در صورت رد کردن ورودی شهر، در همان مسیر آزادراه بم-کرمان پیش بروید تا به خیابان جهاد برسید. این خیابان مستقیما به میدان امام خمینی می‌رسد.

عکس‌های گالری از گوگل‌مپ (عکاسان: روژیار قوامی و Eh San)

سید نورالدین نعمت‌ الله کرمانی، معروف به شاه نعمت‌ الله ولی، در روز چهارشنبه مورخ چهاردهم ربیع‌الاول سال ۷۳۱ هجری قمری در شهر حلب (از شهرهای شمالی سوریه‌ کنونی) به دنیا آمد. پدرش، میرعبدالله ولی، از بزرگان عرب و از سادات جلیل‌القدر بود که نسبش با نوزده واسطه به رسول اکرم (ص) می‌رسید و مادرش ایرانی بود.

از زمان طفولیت، هنگامی که کودکی پنج ساله بود، به‌همراه پدرش به مجالس صوفیه می‌رفت. سید نورالدین در دوران جوانی‌اش با گسترش مکتب عرفانی محی‌الدین ابن عربی، از بزرگ‌ترین عرفای مسلمان روبه‌رو شد (برخی از آثار محی‌الدین این عربی هنوز در دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه تدریس می‌شود). با تشکل حلقه‌ عرفانی محی‌الدین در حلب، سید نورالدین در آن حضور یافت، سال‌ها در محضر ابن عربی تلمذ کرد و سپس برای پیشرفت در علوم دینی به شیراز رفت. شیراز در آن زمان از مراکز اصلی فقه اهل تسنن بود. وی در شیراز از محضر علمای بزرگ اهل تسنن، مانند قاضی عضدالدین ایجی (مدرس مشهور اصول فقه) بهره برد.

عکس از ویکی‌پدیا (پدیدآور: نامشخص)

سید نورالدین پس از سال‌ها تحصیل، ریاضت و تزکیه‌ باطن، برای یافتن پیر و مرادش راه سفر را در پیش گرفت. وی در تشرف خود به مکه‌ مکرمه، در سن ۲۴ سالگی با شیخ عبدالله یافعی، ملقب به عفیف‌الدین روبه‌رو شد. شیخ عفیف‌الدین از صوفیان اهل تسنن بود که به سبب اقامت طولانی‌اش در مکه و مدینه به نزیل‌الحرمین شهرت یافته بود. سید نورالدین مرید شیخ شد و هفت سال از محضر شیخ بهره برد.

سید نورالدین در سفرهای خود به هرات رفت و در آنجا با نوه‌ دختری امیرحسین هروی ازدواج کرد. آخرین مقصد سید نورالدین در سفرهایش، ایران است. وی به‌همراه خانواده‌ خود به کوهبنان کرمان (شمالی‌ترین نقطه‌ی استان کرمان) عزیمت کرد. شاه نعمت‌ الله ولی سال‌های زیادی در کوهبنان کرمان و در مکانی به نام تخت امیر به ریاضت و تدریس مشغول بود. تخت امیر، تختی صاف از سنگ و گچ بود که در دامنه‌ کوهی نزدیک کوهبنان قرار داشت. این مکان محل تجمع صوفیان و استفاده‌ آن‌ها از محضر شاه نعمت‌ الله ولی بود. در بالای تخت امیر، چله‌خانه‌ای مخصوص وی وجود داشت.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: مهسا صبوحی)

شاه نعمت‌ الله ولی پس از یک قرن حیات در سال ۸۳۲ هجری قمری در ماهان کرمان در گذشت. شمس‌الدین ابراهیم بمی، پدر سید طاهرالدین بمی (عارف نامی هم‌عصر شاه نعمت‌ الله ولی) از بم به ماهان آمد، بر پیکر وی نماز خواند و او را در باغی در ماهان (محل فعلی آرامگاه) دفن کردند.

شاه نعمت‌ الله ولی با توجه به طریقت جدیدی که در تصوف ایجاد کرد، از اقطاب صوفیان به شمار می‌رود. ایشان موسس سلسله‌ نعمت‌ اللهی در تصوف است. از ویژگی‌های طریقت شاه نعمت‌ الله ولی که منجر به تفاوت سلوک او با سایر صوفیان می‌شود، یکی فرهنگ کار است و دیگری ارادت به ائمه‌ اطهار (ع). برخلاف بسیاری از طریقت‌های تصوف که گوشه‌نشینی و دوری از خلق را زمینه‌ساز رشد و تکامل می‌دانند، شاه نعمت‌ الله ولی همواره حضور در اجتماع و خدمت به خلق را به‌منظور تصفیه‌ دل توصیه می‌کرد. خودش نیز با توجه به علاقه‌ای که به زراعت داشت، از این طریق امرار معاش می‌کرد.

یکی از مناطق منتخب شاه نعمت‌ الله ولی برای چله‌نشینی و ریاضت، حرم مطهر امام حسین (ع) و کنار قتلگاه آن حضرت بود و اعتکاف اربعینی در این حرم را بر خود و مریدانش لازم می‌دانست. خودش در اواخر قرن هشتم به کربلا مشرف و چهل روز در حرم امام حسین (ع) معتکف شد. وی در آن دوره شب‌ها به عبادت می‌پرداخت و روزها را روزه می‌گرفت.

بارزترین اثر وی در کنار آثار متعدد عرفانی به نثر، دیوان شعری است مشتمل بر قصاید، غزلیات، مثنویات، دوبیتی‌ها و... که در حدود ۱۵۰۰۰ بیت دارد. از دیگر آثار ارزنده‌ وی شرح کتاب عرفانی «لمعات» اثر فخرالدین ابراهیم عراقی است. البته آن دسته از آثار شاه نعمت‌ الله ولی که به زیور طبع آراسته شده‌اند، تعداد قابل‌ملاحظه‌ای دارند؛ آثاری نظیر رساله‌های شاه نعمت‌ الله ولی، شرح اخلاص، فیوضات، برزخیه، معرفت نفس، مهدیه، مکاشفه و...

ما خاک راه را به نظر کیمیا کنیم

صد درد را به گوشه چشمی دوا کنیم

در حبس صورتیم و چنین شاد و خرمیم

بنگر که در سراچه‌ی معنا چه‌ها کنیم

ما را نفس چو از دم عشق است لاجرم

بیگانه را به یک نفسی آشنا کنیم

نسخه خطی اشعار و پیشگویی های شاه نعمت الله ولی/عکس از وب‌سایت ghsoft.4kia.ir (عکاس: نامشخص)

این آرامگاه که امروزه مساحتی در حدود ۳۵۰۰۰ متر مربع دارد از ابنیه‌ تاریخی مربوط به دوره‌ صفوی است. ساختمان اولیه‌ این بنا اتاقی چهارگوش و مسقف به تاق گنبدی بود که در سال ۸۴۰ هجری قمری بنا شد. این اتاق را به دستور احمد شاه بهمنی دکنی ساختند.

بهمنیان از سلسله‌هایی بودند که در مناطق جنوبی هندوستان مدت زیادی (در حدود ۱۸۰ سال) حکومت می‌کردند. ایشان از خاندان‌های مسلمان حاکم بر دکن و نواحی مجاور آن بودند که از سال ۷۴۸ هجری قمری تا ۹۳۳ هجری قمری در این مناطق حکمرانی کردند. بهمنیان هند علاقه‌ فراوانی به فرهنگ و ادب فارسی داشتند تا آنجا که برای حضور خواجه حافظ شیرازی و همین طور شاه نعمت‌ الله ولی در دربار خود اقدامات زیادی انجام دادند؛ اگرچه موفق نشدند و این اقدامات نتیجه‌ای در بر نداشت. این خاندان از زمان احمدشاه دکنی، از مریدان و طرفداران شاه نعمت الله ولی بودند و با توجه به کتیبه‌ موجود در بقعه‌ی شاه نعمت‌ الله ولی، مقبره‌ وی در ماهان کرمان، بنا به دستور احمدشاه دکنی و به هزینه‌ او ساخته شده است.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: Eh San)

به‌مرور زمان قسمت‌های دیگر به اتاق اولیه افزوده شدند که بیشتر آن‌ها مربوط به دوران شاه عباس و ناصرالدین شاه قاجار هستند و بخش اعظم توسعه مجموعه در زمان قاجار صورت گرفت. در ۱۵ دی ۱۳۱۰، آرامگاه شاه ولی با شماره ۱۳۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در سال ۱۳۶۰، بخشی از قسمت بالای گنبد آستانه در اثر زلزله دچار آسیب شد. بعدها مجموعه توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مورد بازسازی قرار گرفت.

مجموعه شاه نعمت الله ولی ۳۲ هزار متر مربع مساحت دارد و شامل رواق‌ها، صحن‌ها و بقعه می‌شود. یکی از نکات جالب در معماری آن، به‌کارگیری عدد ۱۱ است. این موضوع را اولین بار یک پژوهشگر ریاضی از کشور هلند، به نام وینسنت کارلز کشف کرد. او متوجه شد که گنبد به ۱۱ قسمت مساوی تقسیم می‌شود. قاعده این ۱۱ قسمت پایین گنبد واقع شده است. از آنجا که معمولا محیط دایره به قسمت‌های مساوی زوج تقسیم می‌شود، گمان می‌رود در انتخاب عدد ۱۱ قصد و نیتی وجود داشته است. برخی می‌گویند ۱۱ طبق حروف ابجد، معادل کلمه «هو»، به‌معنای الله است.

عکس‌های گالری از گوگل‌مپ (عکاسان: حامد یونسی، nader m، معصومه ذوالفقاری و محمد خلیل نژاد)

آرامگاه شاه نعمت‌ الله ولی شامل مجموعه‌ای از ابنیه‌ تاریخی است که هرکدام با توجه به پیشینه‌ خود، بخشی از سبک معماری ایرانی اسلامی را معرفی می‌کنند. این دوره‌های تاریخی از دوران پس از تیموریان آغاز می‌شود و تا دوران قاجار ادامه می‌یابد.

بقعه شامل اتاقی با تاق گنبدی و آراسته به نقاشی‌های می‌شود که روی گچ نقش شده‌اند. برای تکمیل تزیینات تاق از کاشی‌کاری‌های معرق به رنگ‌های لاجوردی و فیروزه‌ای بهره جسته‌اند و نمای بیرونی آن را با نقوش اسلیمی سفید و زرین تزیین کرده‌اند. در سردر غربی تزیینات کاشی‌کاری با ترکیبی از رنگ‌های لاجوردی، فیروزه‌ای، سفید و طلایی به‌کار رفته است. همچنین کشکولی مزین به اشعاری در مدح اهل بیت و ذکرهای یاهو و یاعلی در ورودی قرار دارد که محل جمع‌آوری نذورات مردمی است.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: Luiz Paulo)

درهای بقعه نیز با نقوش هندسی خاتم‌ کاری شده‌اند و قطعاتی از عاج فیل را در آن‌ها می‌توان مشاهده کرد. سطح گنبد را نیز با استفاده از کاشی‌های سیاه و سفید، روی زمینه لعابی روشن طرح ستاره‌های متقاطع کار کرده‌اند. از دیگر امتیازات بقعه، سنگ قبر آن است که از جنس مرمر ساخته و اطراف آن نام دوازده امام (ع) و آیاتی از قرآن مجید با خطی زیبا حکاکی شده است.

تزیینات این بخش از دوره‌های صفوی و تیموری به‌جای مانده‌اند. در زیر یکی از پنجره‌ها، تابلوی شاه نعمت الله ولی قرار دارد و در زیر دیگر پنجره‌ها، کتیبه‌هایی جای گرفته‌اند.

در سمت جنوب‌غربی بقعه، فضایی کوچک قرار دارد که قدمت آن به پیش از عصر صفوی بازمی‌گردد و محل چله‌نشینی شاه نعمت‌ الله ولی بوده است. گویا وی به‌مدت ۴۰ شبانه‌روز در چله‌خانه به عبادت مشغول می‌شد و در عرض هرروز، تنها یک عدد بادام می‌خورد. تزیینات چله‌خانه با رنگ‌های مختلف، مربوط به دوران پس از تیموریان است.

سقف کوتاه چله‌خانه شبیه به کلاه صوفی‌ها است و ۱۲ ترک دارد. روی دیوارهای این بخش می‌توان آیات و اشعار و احادیثی را با رنگ‌های سفید، قرمز و آبی مشاهده کرد. این نوشته‌ها به توصیف جایگاه امام علی (ع) و دیگر ائمه، شاه نعمت الله ولی و شهر ماهان می‌پردازند.

این قسمت از آرامگاه شاه نعمت‌ الله ولی از یادگارهای محمداسماعیل خان نوری وکیل‌الملک، از رجال دوره‌ قاجار و حاکم کرمان است. از این صحن با نام مهدیه نیز یاد می‌شود و به گنبدخانه و رواق شاه عباسی ارتباط دارد. استخری صلیبی شکل در این صحن جای گرفته است که پیرامون آن درختان سرو و کاج قد برافراشته‌اند.

صحن وکیل الملک/عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: دیگو دلسو)

ساخت این رواق که با نام دارالحفاظ نیز شناخته می‌شود، مربوط به دوران حکومت شاه عباس (سال ۹۹۸ هجری قمری) است و از ویژگی‌های بارز آن می‌توان به سردر زیبایش اشاره کرد. این سردر از جنس فولاد است و نام دوازده امام (ع) را به‌صورت برجسته روی آن تراشیده‌اند. در جنوب شرقی رواق، دو سنگ قبر صندوقی واقع شده‌اند که یکی به آغاخاتون (همسر خلیل بیک افشار) و دیگری به بیک تاش (فرزند ولی خان) تعلق دارند. درهای ورودی رواق، به حرم و صحن میرداماد باز می‌شوند.

این بخش از آرامگاه شاه نعمت‌ الله ولی مانند بقعه در دوره‌ صفویه ساخته شده و در زمان ناصرالدین شاه، بازسازی و تکمیل شده است. در میان صحن حوضی مرمری قرار دارد که به آن نام کوثر داده‌اند. در شرق صحن، سردر رواق شاه عباسی دیده می‌شود. بانی صحن میرداماد، بکتاش خان نام داشته است. وی حاکم صفویان در بغداد بود.

مقرنس کاری‌های ورودی بقعه از صحن میرداماد/عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: Am kerman)

این صحن به همت علی‌اصغر خان اتابک، صدراعظم ناصرالدین شاه و با وجوه اهدایی دربار ساخته شده است. این صحن شامل رواق‌هایی می‌شود که پیرامون یک حوض مرکزی واقع شده‌اند.

این صحن که دو گلدسته‌ بلند به ارتفاع ۴۲ متر در سمت غربی خود دارد، در زمان محمدشاه قاجار ساخته شده است. علاوه بر مناره‌های آجری، سردری دیدنی بر زیبایی این صحن می‌افزاید.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: دیگو دلسو)

یکی از بخش‌های نیمه‌مخروب مجموعه کاروان‌سرا است که البته تلاش‌هایی برای مرمت آن صورت داده‌اند. قدمت این کارونسرا به دوره قاجار بازمی‌گردد و در کجاورت ضلع غربی آستانه قرار دارد.

از دیگر بخش‌های این آرامگاه موزه‌ شاه نعمت‌ الله ولی و فروشگاه کتاب است. در قسمت شمالی دالان ورودی، کتاب‌فروشی و در بخش زیرین این دالان موزه قرار دارد. در این موزه اشیای باارزشی نگهداری می‌شود که غالب آن‌ها با فرهنگ تصوف مرتبط هستند. برخی از آثار موزه شامل موارد زیر می‌شود:

• کشکول‌های آراسته به خط و نقش: این کشکول‌ها که برجسته‌ترین نشانه‌ دراویش به شمار می‌روند، ظروف کوچکی هستند که صوفیان با زنجیری به شانه می‌آویختند.
• تبرزین‌های تراشیده شده: تبرزین‌ها تبرهای کوچکی هستند که دراویش بر دوش حمل می‌کردند.
• پته‌شال‌های سوزن‌دوزی شده: یکی از زیباترین و باارزش‌ترین آن‌ها، سالیان متمادی به‌عنوان پوشش قبر شاه نعمت‌ الله ولی استفاده می‌شده است.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: رضا موسوی)

شمشیرهای مرصع با جلد چرمی، سپرهایی از پوست کرگدن و فولاد، کتاب‌های خطی با چاپ‌های سنگی، ظروف چینی و بلور و... از دیگر قطعات این گنجینه هستند.

در سمت جنوب غربی دالان ورودی، بقعه‌ امیرنظام گروسی قرار دارد. امیرنظام گروسی چهره‌ نامدار دوره‌ی قاجار است که هم در سیاست شهره بود و هم هنرمندی ارزنده، به‌ویژه در خطاطی به شمار می‌رفت. وی که در اواخر عمر، والی کرمان و بلوچستان بود، در پنجم رمضان ۱۳۱۷ هجری قمری در گذشت. بنا بر وصیت او، جسدش را در بقعه‌ای دفن کردند که برای خود در محوطه‌ آرامگاه شاه نعمت‌ الله ولی ساخته بود.

• ساعات بازدید از آرامگاه شاه نعمت الله ولی از ۹ تا ۲۳ است.
• ورود به مجموعه برای اتباع ایرانی رایگان است؛ اما برای بازدید از موزه باید (در سال ۱۴۰۰) دو هزار تومان پرداخت کنید.
• بهای ورودی مجموعه برای اتباع خارجی (در سال ۱۴۰۰) ۲۰۰۰۰ تومان و بازدید از موزه رایگان است.
• درهای موزه بسته هستند و در صورت تمایل به بازدید، باید از مسئول حرم بخواهید.
• در بازدید از شاه نعمت الله ولی پوشش متناسبی داشته باشید.
• در سفر به نواحی مختلف، به فرهنگ مردم محلی احترام بگذارید.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: Time machine)

نویسنده: حمیده کریمی