ارگ بم

ارگ بم به‌عنوان یکی از معروف‌ترین جاذبه‌های استان کرمان، در شهر بم قرار دارد. این سازه خشتی کم‌نظیر که در فهرست میراث جهانی یونسکو و آثار ملی ایران ثبت شده است، نمونه‌ای دیدنی از ساختار دفاعی در ایران را به نمایش می‌گذارد. این سازه تا قبل از زلزله سال ۱۳۸۲ بم، بزرگ‌ترین سازه خشتی دنیا به حساب می‌آمد؛ هرچند در اثر زلزله پنجم دی ۱۳۸۲ به ویرانه‌ای تبدیل شد و تلاش‌های مستمر مسئولان مانع از خروج این مجموعه از فهرست یونسکو شد. پس از زلزله، کار مرمت و اجرای مجدد بعضی بخش‌های ارگ در دستور کار قرار گرفت و در حال حاضر از پربازدیدترین جاهای دیدنی بم است.

هرآنچه باید درباره ارگ بم بدانید:

• آدرس ارگ بم: استان کرمان، بم، میدان رحیمی نژاد، خیابان بهمن (نمایش روی نقشه)
• شماره تماس: ۴۴۳۱۴۵۲۰ ۰۳۴
• هزینه بازدید (سال ۱۴۰۳): ۳۵,۰۰۰ تومان برای گردشگران داخلی (زیر هفت سال رایگان است.)
• ساعت بازدید (سال ۱۴۰۳): در نیمه اول سال از ۷:۰۰ تا ۱۸:۳۰؛ در نیمه دوم سال از ۷:۰۰ تا ۱۸:۰۰

منبع عکس: ایرنا، عکاس: ابوذر احمدی زاده

ارگ بم در جنوب شرقی ایران، در شهر بم استان کرمان قرار دارد. این بنای کهن در شمال رودخانه‌ پشت‌رود و بر بالای صخره‌ای وسیع ساخته شده است؛ به‌طوری که شهر بم و دیوار معروف به شهربست، در جنوب آن قرار دارد و از شرق با یخچال قدیمی و باغ‌های محله‌ باغ دروازه و بقایای مسجد حضرت رسول (ص)، از غرب با محله‌ مزار خواجه مراد و از جنوب با محله‌ حافظ آباد و پارک ارگ همسایه است.

منبع عکس: گوگل مپ، عکاس: مهدیار بزاز

درباره قدمت ارگ بم حدس‌ و گمان‌های زیادی وجود دارد؛ به‌طوری که برخی آن را به دوره هخامنشی و عده‌ای به دوره اشکانی نسبت می‌دهند. علاوه بر این، قدمت تعداد زیادی از بناهای موجود در آن به دوره تیموری تا قاجار تعلق دارد. بر اساس نوشته‌های تاریخی نظیر حدودالعالم و تاریخ وزیری، سابقه تاریخی این ارگ به دو هزار سال پیش می‌رسد که شواهد فراوان از جمله تعدادی خشت در خانه حاکم و خانه رئیس سربازخانه و همین طور وضعیت پلان مرکزی گواهی بر این ادعا هستند.

در اصل، لایه‌های ساختمانی متعدد روی دیوارها و بخش‌هایی از ارگ نشان‌دهنده انجام ساخت‌وسازهای پی‌درپی در ادوار مختلف بوده است. یکی از مواردی که به تخمین زمان ساخت بناها کمک می‌کند، معماری آن‌ها است؛ برای نمونه، ایوان مساجد آن از نظر ابعاد و مقیاس به سازه‌های قرن چهارم تا هفتم یعنی دوره سامانیان تا سلجوقیان شباهت دارد. همین طور طاق ورودی ارگ بم، یادآور سبک دوران ساسانی است و به همین دلیل ساخت آن را به این دوره نسبت می‌دهند.

عکاس: Mahmoud Hashemzahi، Ali iz، امیررضا تقوی

با توجه به بررسی‌هایی که در پایتخت پارتیان یعنی شهر پارتانیسا در عشق آباد انجام شده است و دارای معماری مشابه ارگ بم است، می‌توان به این نتیجه رسید که این شهر قلعه به اواخر دوره پارتیان و اوایل دوره ساسانیان تعلق دارد.

اسناد مکتوبی در رابطه با لشکرکشی‌های اولین شاه ساسانی، اردشیر بابکان، در اواخر دوران اشکانی به منطقه بم وجود دارد؛ اما این همه ماجرا نیست و متونی راجع به بناهای تاریخی اطراف ارگ بم در دوره ساسانی و حتی قبل از آن در دست است. یکی از این موارد شاهنامه است که در آن به حمله اردشیر بابکان به دژی موسوم به «کجاران» برای شکست پادشاه هفتان بوخت (هفتواد) اشاره دارد. دژ هفتواد نخستین پایه‌های قلعه‌ بم بوده است و ظاهرا روی کوهی قرار دارد که ارگ بم کنونی روی آن خودنمایی می‌کند.

عکاس: نامشخص

در نوشته‌های دوران پس از اسلام می‌توان ردپای بم و قلعه‌ بم را مشاهده کرد؛ به‌خصوص که در این دوران مسجد جامع و مسجد پیامبر (ص) و همین طور یک حسینیه‌ با ایوانی دو طبقه و سه منبر خشتی در آن ساخته شد. طبق نظر کارشناسان، دو برجی که در طرفین ورودی و هشتی ارگ وجود دارند، متعلق به عصر صفوی هستند.

مورخان قرون سوم و چهارم هجری قمری نظیر ابن خردابه و قدامه بن جعفر از شهر بم و ارگ آن سخن گفته‌اند. یعقوب لیث صفاری که بنیان‌گذار دودمان صفاریان بود، پس از غلبه بر آخرین حاکم سلسله طاهریان، او را اسیر و به قلعه‌ بم تبعید کرد. علاوه بر این، در نوشته‌های تاریخی آمده است که ارگ بم از اوایل ورود اسلام به ایران تا عصر قاجار به‌عنوان پناهگاه شورشیان استفاده می‌شد. حاکم فارس نیز پس از آنکه در سال ۲۹۷ از سردار خلیفه در شیراز شکست خورد، به این قلعه پناه برد.

عکاس: Roozbeh Shivayi

نصرت ملک در سال ۶۹۶ هجری قمری در قلعه‌ بم تحصن می‌کند و امیر مبارزالدین از سلاطین آل مظفر موفق می‌شود که پس از چهار سال وارد آن شود. پس از این اتفاق، ارگ بم رو به تخریب و ویرانی می‌رود تا اینکه شجاع الدین خراسانی آن را بازسازی می‌کند. در زمان شاه سلطان حسین صفوی در سال ۱۱۰۵ هجری قمری و پس از حمله محمود افغان به ایران، اشرف افغان به سلطنت می‌رسد و بر شهرهایی نظیر نرماشیر، رفسنجان و شهر بم تسلط می‌یابد.

لطفعلی‌خان زند پس از شکست از آقامحمدخان قاجار در سال ۱۲۰۹ هجری قمری، به قلعه‌ بم می‌گریزد. آقامحمدخان با ورود به قلعه دستور کشتن و سربریدن ۶۰۰ اسیر را می‌دهد. ۳۰۰ نفر این سرها را به بم می‌برند که متعاقبا حاکم بم سر این افراد را نیز قطع می‌کند و با همه سرها مناره‌ای در شهر برپا می‌کند.

عکاس: Job Hon، Adli Asad، علی مستوفی، ابراهیم مردی

فیروز میرزا نصرت‌الدوله در سفرنامه‌ خود به بلوچستان و کرمان نوشته است:

ارگ بم طی عمر طولانی خود، بارها مورد حمله‌ها، جنگ‌ها، محاصره‌های طولانی دشمن، تخريب و ويرانی بوده و نشانه‌های شاخصی از ويرانی‌‌های آن در دست است. با اين حال هر بار بالنده‌تر از گذشته برای استقرار نسل‌های بعدی انتخاب شده، مرمت و گسترش يافته است.

حدود ۱۵۰ سال پيش، ساكنان ارگ این محل را ترک می‌کنند و در نخلستان‌ها و باغ‌های خارج از شهر ساکن می‌شوند.

دژ یا قلعه بزرگ بم دارای ارگی است که در قلب دژ و مرتفع‌ترین بخش آن قرار دارد؛ این طور به نظر می‌رسد که به‌دلیل ابهت این ارگ، کل بنای دژ را ارگ می‌خواندند. جالب است بدانید که ارگ بم در مسیر جاده ابریشم قرار داشت و امکان ارتباط ایران با آسیای مرکزی از شرق، خلیج فارس از جنوب و مصر از غرب را فراهم می‌کرد. این قلعه که از جاهای دیدنی بم به حساب می‌آید، تا سال ۱۸۵۰ پس از میلاد پررونق بود؛ هرچند بنابر دلایل نامشخصی متروکه شد.

عکاس: هادی نیکخواه

ارگ بم، شهری باستانی با مجموعه‌ای از ساختمان‌های بلند است و شامل دو بخش رعیت‌نشین و حکومتی می‌شود که هر یک سازه‌ها و کارکرد خاص خود را داشته‌اند. در واقع، بخش علیای ارگ به‌عنوان مرکز فرماندهی سیاسی و نظامی و حکومت‌نشین کاربرد داشته است. این ارگ وسعتی حدود ۱۸ هزار متر مربع دارد و دیوارهایی با ارتفاع ۶ تا هفت متر آن را احاطه کرده‌اند. این دیوارهای تودرتو که تا مرکز ارگ ادامه دارند، بخش‌های مختلف ارگ را از هم جدا کرده‌اند.

ارگ تاریخی بم قدمتی بیش از ۲۵۰۰ سال دارد و نقش مهمی در تاریخ و فرهنگ ایران داشته و بارها مانع از گزند متجاوزان به ایران شده است. گواه این موضوع را می‌توان در داستان‌های خیره‌کننده از زمان تجاوز آقا محمد خان قاجار و کشته شدن لطفعلی خان مشاهده کرد. هرچند ارگ بم نتوانست در برابر زلزله هولناک سال ۱۳۸۲ مقاومت کند و به‌شدت تخریب شد؛ به همین دلیل از آن زمان به بعد کار مرمت روی اثر تاریخی ارگ ادامه داشته است.

عکاس: Roozbeh Shivayi

ویژگی‌های منحصربه‌فرد ارگ بم باعث شد تا در یک فروردین ۱۳۴۵ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شود و در نهایت در سال ۲۰۰۴ در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار بگیرد.

بامداد پنج دی‌ ۱۳۸۲ زلزله‌ای به بزرگی ۶٫۶ ریشتر بم را لرزاند و علاوه بر خسارات جانی و مالی فراوان به شهر، باعث تخریب حدود ۸۰ درصد از ارگ بم شد. آسیب گسترده‌ به ارگ تا حدی بود که یونسکو آن را در فهرست «میراث در خطر» جای داد؛ هرچند بازسازی‌ها و مرمت‌ها از پس از زلزله بم تا سال ۱۳۹۲ باعث شد، کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو اصلاحات در نگهداری و مدیریت ارگ و محوطه اطراف آن را مورد قبول بداند و آن را از فهرست میراث در معرض خطر خارج کند.

عکاس: Roozbeh Shivayi

پس از زلزله، سازمان جهانی یونسکو و برخی از کشورهای عضو آن کمک‌های مالی و فنی درخور‌ توجهی را به بازسازی ارگ اختصاص دادند که از آن جمله می‌توان به ژاپن، فرانسه و ایتالیا اشاره کرد. ژاپن علاوه بر ارسال ۱٫۳ میلیون دلار برای بازسازی آن، با تهیه تجهیزات و طرح سه‌بعدی ارگ، این پروژه را پشتیبانی کرد. وزارت میراث و فعالیت‌های فرهنگی ایتالیا نیز با بودجه‌ حدودا ۵۰۰ هزار یورویی در استحکام‌بخشی و مرمت یکی از برج‌های ارگ مشارکت داشت. کمک‌های فرانسه و بانک جهانی نیز تاثیر بسزایی در امر بازسازی ارگ داشت تا اینکه در نتیجه این تلاش‌ها، ارگ بم از فهرست آثار در خطر یونسکو بیرون آمد.

عکاس: Roozbeh Shivayi

ستاد نجات بخشی میراث فرهنگی بم پس از زلزله سال ۱۳۸۲ شکل گرفت و عملیات آواربرداری ارگ از سال ۱۳۸۳ کلید خورد که حدود هفت سال به طول انجامید. در این مدت كار مطالعه و مستندسازی نیز در دستور کار بود. اقدامات مرمتی ارگ از سال ۱۳۸۵ آغاز شد؛ هرچند بازسازی ارگ بم از سال ۱۳۸۸ به بعد با جدیت بیشتری ادامه یافت.

بازسازی ارگ بم به شکلی بوده است که در صورت وقوع یک زلزله دیگر، از ویرانی گسترده آن جلوگیری به عمل آید و خسارت‌ها به حداقل برسد. جالب است بدانید که ۹۹ درصد عملیات مرمت ارگ با همت نیروهای بومی انجام شده است و بخش‌های اصلی ایمن‌سازی شده‌اند تا گردشگران امکان بازدید از آن را داشته باشند.

عکاس: سروش انگبینی

با گذشت سال‌ها از زلزله شهر بم، تلاش‌های بی‌وقفه میراث فرهنگی برای مرمت ارگ تاریخی آن باعث شده است که گردشگران با دیدن دروازه اصلی ارگ، تصور کنند که این بنای تاریخی هیچ‌گاه در اثر زلزله ویران نشده بود. شاید علت این موضوع را بتوان در فرایند بازسازی ارگ و حفظ معماری اصلی مجموعه دانست؛ هرچند تنها تفاوتی که در این محل به چشم می‌خورد، ظاهر نو و بازسازی‌شده خشت‌ها است.

با بازسازی کلیه مسیرها، امکان تردد بسیار راحت‌تر شده است. علاوه بر این، بدون اینکه به ماهیت تاریخی آن کوچک‌ترین آسیبی وارد شود، مطابق با استانداردهای روز دنیا مقاوم‌سازی شده است؛ از همین رو گردشگران می‌توانند مانند قبل از این سازه تاریخی بازدید کنند. جالب آنکه تنه‌های درخت خرمایی که در دو برج دیده‌بانی ارگ وجود داشتند، باعث شدند که هنگام زلزله آسیب کمتری ببیند.

منبع عکس‌های گالری از راست به چپ: گوگل مپ، عکاس‌ها: Brad M، علیرضا سرحدی، Mehran Ho، شهریار عباس‌زاده

از شکل ظاهری ارگ بم این طور برمی‌آید که طراح یا طراحان آن از همان ابتدای کار، شکل نهایی کل شهر را پیش‌بینی کرده بودند. ارگ بم همچون شهر کوچکی است که به‌شکل دژی عظیم و مستحکم ساخته شده است تا علاوه بر برقراری امنیت در شهر، مانع از نفوذ دشمن شود. وجود برج و بارو در این قلعه و همین طور راه‌های مخفی و مقر فرماندهان نظامی در قله، از امنیت بالای آن حکایت دارد.

عکاس: Roozbeh Shivayi

نتایج مطالعات پژوهشگران نشان می‌دهد که مجموعه ارگ بم مشابه نمونه‌های زیادی در آسیای میانه و بین‌النهرین، دارای ویژگی‌های ساختاری یک شهر هیپودامین (شطرنجی) است. ارگ مذکور مطابق با سنت مادها و پارتیان روی تپه‌ای بلند ساخته شده است تا هم دسترسی دشمنان به آن دشوار شود و هم تسلط بر مناطق اطراف افزایش یابد. علاوه بر این، استقرار مقر حکومتی در بالاترین نقطه قلعه باعث اشراف بر سطوح پایین‌تر شده بود و با توجه به مسیر شیب‌دار منتهی به بخش حکومت‌نشین، دسترسی به آن سخت‌تر می‌شد.

عکاس: Roozbeh Shivayi، وحید استوار، ‌دیگو دلسو

كارشناسان معتقدند وجود محله‌های مسكونی و چگونگی اتصال این محله‌ها به هم، بناهای تاریخی متعدد و همین طور نحوه قرارگرفتن سازه‌ها روی شیب تپه که در نهایت به عمارت بی‌نظیر چهار فصل در بالاترین نقطه ارگ ختم می‌شود، ارزش فوق‌العاده زیاد شهرسازی و معماری آن را نشان می‌دهد. در این قلعه خشتی ۲۵۰۰ ساله از گل رس، لاشه سنگ، کاه و خشت خام برای مصالح استفاده شده که همین امر باعث حفظ اسکلت اصلی آن در طول قرن‌ها شده است. در واقع، از ظاهر پرابهت و خصوصیات امنیتی قلعه می‌توان فهمید که طراحی و ساخت آن مبتنی بر منطق نظامی و دفاعی بوده است. استحکام و عظمت قلعه بم باعث شد که در دوره قاجار، عمادالسطنه آن را «قلعه‌ خدای آفریده» بنامد.

ویژگی‌های مهندسی ارگ بم از این حکایت دارد که صدها سال پیش سازندگان ارگ از مهندسی باد و ترکیب آن با مهندسی آب و معماری استفاده کرده بودند تا سیستم تهویه و تنظیم رطوبت داشته باشند. با توجه به گرمای زیاد و رطوبت کم این منطقه، محلی با بیشترین میزان باد برای ساخت ارگ انتخاب شده است؛ به این ترتیب که باد از بخش غربی ارگ وارد و با عبور از فضاها و دالان‌ها راهی حاکم‌نشین می‌شد. مهندسان برای تلطیف هوا و خنک‌کردن ارگ از سیستم تامین آب و بادگیر استفاده کردند و جریان باد را از این سیستم آبرسانی عبور دادند تا دمای هوای ارگ کاهش یابد.

شکل هندسی قلعه بم به‌صورت مربع مستطیلی با عرض ۲۰۰ و طول حدود ۳۰۰ متر است که از دو بخش علیا و سفلا تشکیل می‌شود. در واقع، دو بخشی‌بودن سازه‌ها را می‌توان مهم‌ترین ویژگی‌ معماری این مجموعه دانست که ارگ اصلی و اطراف آن را برای امور حکومتی (بخش علیا) و بخش‌های دیگر را به‌عنوان مناطق رعیت‌نشین (بخش سفلا) در نظر گرفته بودند.

بنای فعلی قلعه بم در دوران مختلف دستخوش تغییرات و مرمت‌هایی شده و تاثیر معماری دوره اسلامی در آن مشهود است؛ هرچند که قدمت بخش‌هایی از آن قطعا به پیش از اسلام برمی‌گردد.

بخش حکومتی در شمال ارگ قرار دارد و از بخش‌هایی نظیر دژ نظامی، خانه حاکم، حمام، سربازخانه، چاه آب، عمارت چهار فصل، اصطبل، برج اصلی، بنای آسیاب بادی، دروازه و برج و بارو تشکیل شده است. حاکم‌نشین درست بعد از دروازه دوم جای گرفته است که بالای کوه و در سراشیبی قرار دارد. در این محل یک اصطبل به چشم می‌خورد که در محوطه آن چاه آب و آب‌انبار تعبیه شده است. پس از اصطبل به خانه رئیس قشون و سربازخانه می‌رسید. یک سنگ آسیاب بادی متعلق به دوره قاجار در برج جنوب غربی دیده می‌شود که تنها آسیاب بادی در منطقه بم است.

عمارت چهار فصل که در بخش حکومتی قرار دارد، یکی از مرتفع‌ترین بخش‌های قلعه به شمار می‌رود که حمام در پشت آن جای گرفته است. از پشت عمارت چهار فصل مسیری به دروازه کت کرم وجود دارد که ظاهرا برای فرار افراد دارالحکومه در شرایط بحرانی پیش‌بینی شده بود.

عمارت چهار فصل که برای اداره شهر و صدور حکم استفاده می‌شد؛ سه طبقه دارد که معماری طبقه‌های آن کاملا از هم متمایز است. با توجه به طاق‌بندی‌ها، شکل و فرم قوس‌ها و مصالح آن می‌توان نتیجه گرفت که قدمت طبقه پایین بیشتر است. ویژگی‌های این بخش، عناصر معماری ساسانی و اشکانی را در ذهن تداعی می‌کند و شاید بتوان آن را به قلعه‌ای نسبت داد که پس از شکست هفتواد، به دستور اردشیر ساخته شد.

تا حدود ۸۰ سال قبل یعنی در اواسط دوره قاجار، زندگی در این قلعه جریان داشت و از حاکم‌نشین برای ژندارمری و مرکز قشون نظامی استفاده می‌شد.

عکاس: مرتضی برجسته، رضا بابایی، Jean Luc CHAUVIN

بخش سفلایی (رعیت‌نشین) که با حصاری بلند از بخش حکومتی جدا شده است، قسمت‌های مختلفی دارد که از آن جمله می‌توان به بنای سردروازه، ورودی اصلی شهر، مسیر ورودی به دژ و بازار، مدرسه (خانقاه)، زورخانه، ساباط، میدان تکیه، مسجد جامع، مسجد پیامبر (ص)، حمام، اصطبل، بنای میراخور و مناطق مسکونی و ساختمان‌های عمومی اشاره کرد. زورخانه ارگ مشابه ورزشگاه‌های سنتی شامل یک گنبد، چهار ایوان و گود می‌شود. یک کوچه سرپوشیده نیز در این قلعه وجود دارد که به‌عنوان ساباط جهودها معروف است.

عکاس: دیگو دلسو

محوطه‌ اصطبل که برای نگهداری از حدود ۲۰۰ اسب ظرفیت داشته، در مدخل دروازه دوم شهر قرار گرفته است که هنوز آخورها و حوض آب آن وجود دارد. این اصطبل که از زیباترین بناهای ارگ به حساب می‌آید، مزین به گچبری‌های دوره مغول و تیموری است.

وجود خندقی در اطراف قلعه بم، برای افزایش قدرت دفاعی قلعه و مقابله با دشمنان بوده است که از هوش و ذکاوت معماران ایران باستان حکایت دارد؛ به‌ویژه که آن را در مسیر یک نهر روان حفر کرده بودند.

عکاس: امیر تقوی

برج و باروی بسیار بزرگی، قلعه بم را احاطه کرده است؛ به‌طوری که ۲۹ برج دیدبانی بلند با فواصل نامعین بر فرازونشیب تپه‌های این محل خودنمایی می‌کنند. ویژگی جالب برج‌های دیدبانی، روزنه‌هایی ذوزنقه‌ای شکل برای رصد شهر هستند که میدان دید نگهبانان را گسترده می‌کرد و به‌گونه‌ای طراحی شده بودند که امکان عبور تیر و مصدومیت نگهبانان را بسیار محدود می‌کردند. ۷۶ برج نگهبانی نیز در سطح شهر در نظر گرفته شده بود.

عکاس: نامشخص

یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد ارگ بم را می‌توان چهار حصار آن دانست. نخستین حصار که ۱۸ متر ارتفاع دارد، مردم را از هجوم دشمن محافظت می‌کرد و پهنای آن در برخی نقاط از ۶ متر فراتر می‌رفت. در بخش‌هایی از این حصار، برج‌های دیده‌بانی تعبیه شده بود تا علاوه بر تقویت و استحکام حصار، محلی برای استراحت ماموران و نگهبانان باشد. دور حصار بیرونی ارگ با یک خندق احاطه شده بود.

عکاس: نامشخص

خانه‌های ارگ بم به سه دسته خانه‌های عادی، نیمه اعیانی و اعیانی تقسیم می‌شوند. خانه‌های کوچک‌تر به افراد فقیر تعلق داشت و دارای دو تا سه اتاق بود. خانه‌هایی با سه تا چهار اتاق که برخی از آن‌ها دارای ایوان بودند، به طبقه متوسط جامعه اختصاص داشتند. جالب اینکه خانه‌های اعیانی مجهز به اندرونی و بیرونی، چاه آب، اصطبل و حمام خصوصی بودند. خانه حاکم ارگ واقع در ارتفاع ۶۱ متری، از دو بخش تابستان‌نشین و زمستان‌نشین تشکیل می‌شد.

خانه‌های رعیت‌نشین روی زمین مسطح کنار کوه بنا شده‌اند که برخی از آن‌ها به‌دلیل داشتن بخش‌هایی نظیر بیرونی و اندرونی، ایوان، بادگیر، محل نگهداری اسب و احشام و غیره از اهمیت خاصی برخوردارند. تقریبا اکثر این خانه‌ها به یکدیگر متصل هستند و به هم راه دارند.

خانه‌هایی در این قلعه وجود دارد که بدون توجه به مقاومت و باربری ستون‌ها در دو طبقه ساخته شده‌اند که این موضوع از افزایش جمعیت در دوره‌هایی از تاریخ حکایت دارد. علاوه بر این، تضادهایی در وسعت و استقامت خانه‌ها مشاهده می‌شود.

عکاس: محمد حسین بلوچی نژاد

دروازه‌های شهر مطابق با نیازهای طبقاتی و دفاعی ساخته شده‌ بودند و حصار اولیه شهر مشتمل بر چهار دروازه بزرگ بود. این دروازه به بازاری به طول ۹۰ متر می‌رسد که هنوز می‌توان آثار دکان‌های آن را مشاهده کرد. در شمال قلعه و در محله کت ‌کرم (خانه‌ کرم)، بقایای دروازه‌ دوم به چشم می‌خورد که ظاهرا پس از ساخت حصار قلعه، مسدود شده است.

دروازه‌ها طوری طراحی شده بودند که پس از بسته‌شدن ورودی آن، امکان ورود هیچ حیوان و انسانی به آن وجود نداشت. ضمن اینکه وجود باغ‌ها، چاه آب و حیوانات اهلی در داخل قلعه این امکان را به مردم می‌داد تا برای مدت طولانی بتوانند در پشت دروازه‌های بسته زندگی کنند.

عکاس: George Deo Feibr

مسجد جامع، یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین سازه‌های ارگ است که برای مردم شهر بم اهمیت زیادی داشت و از همین رو در روزهای دوشنبه و جمعه در این مکان شمع روشن و نذر می‌کردند تا نیت‌شان برآورده شود. در زمان مرمت ارگ بم، جعبه‌های شمعی با شمع‌هایی در آن کشف شد که قدمت‌شان به دوران پیش از انقلاب برمی‌گشت. تا پیش از روی کار آمدن صفویه، از محل مسجد پیامبر (ص)، مسجد جامع و حسینیه برای عرضه و نشان‌دادن اجناس تجار استفاده می‌شد.

عکاس: Roozbeh Shivayi

یکی از نکته‌های عجیب زندگی در ارگ بم این است که مردم آن روزگار چطور از پس هوای بسیار گرم این منطقه برمی‌آمدند؟ در واقع در معماری هر یک از عمارت‌ها، بادگیری تعبیه شده بود که باد را به درون سازه هدایت و همچون یک کولر طبیعی عمل می‌کرد. جالب اینکه در عمارت‌های بزرگ‌تر و مهم‌تر، از بادگیرهای چهارسازه‌ای و در عمارت‌های کوچک‌تر از بادگیرهای تکی استفاده می‌کردند تا باد از جهات مختلف به داخل خانه‌ وارد شود.

محل قرارگیری دروازه اصلی نیز بادهای شدید را به خارج قلعه می‌فرستاد. نکته جالب بعدی، وجود حوضچه‌های کوچک در مسیر باد بود که علاوه بر خنک‌کردن هوا، گردوخاک را از بین می‌برد و همین امر از سبک معماری بی‌نظیر ارگ بم حکایت دارد.

ارگ بم سه حلقه چاه دارد که در کنار عمارت چهار فصل، در میدان توپخانه و در محل اصطبل قرار دارند. در کاوش‌های باستان‌شناسی در شمال غربی ارگ، تاسیسات آبرسانی قلعه پیدا شد که آب دو رشته قنات از طریق ساختمان پخشگاه منشعب می‌شد و بخشی از آن با لوله‌های سفالی (تنبوشه) به ساختمان شترگلو در خندق غربی و سپس به میان ارگ می‌رسید تا اینکه در بخش غربی رعیت‌نشین روی سطح زمین جریان می‌یافت. یک حمام عمومی در این منطقه قرار داشت که مردم از این آب برای استحمام استفاده می‌کردند.

عکاس: نامشخص

پس از زلزله سال ۱۳۸۲، استخوان‌هایی از دیوار ارگ بم بیرون ریخته شد که بر اساس بررسی‌ها شامل ۶۸ جسد کودک و نوزاد می‌شدند. عمر این اجساد به سال‌های دور برمی‌گردد؛ هرچند پس از زلزله بم مجددا جسد کودکانی در دیوارهای ارگ دفن شده‌اند و به این ترتیب می‌توان دیوارهای ارگ بم را گورستان ایستاده کودکان دانست. طی بررسی‌های انجام شده دو تن از این کودکان دفن شده دارای گیره پلاستیکی بند ناف بودند که نشان‌دهنده ی معاصر بودنشان بود. این طور به نظر می‌رسد که این قلعه از دوران صفوی تا سال‌های اخیر برای دفن اجساد کودکان استفاده می‌شد. آزمایش DNA روی استخوان اجساد نشان داد که این کودکان یک تا ۶ سال سن داشتند و همگی پسر بودند. پس از انجام نمونه‌برداری و کارهای مطالعاتی، برای جلوگیری از متلاشی شدن اسکلت‌ها، مجددا در همان مکان دفن شدند.

تدفین کودکان در دیوارهای ارگ به سه شکل انجام شده است. بچه‌های کوچک‌تر به‌طور کامل در خشت قرار گرفته‌اند؛‌ به‌نحوی که این خشت به تابوت آن کودک تبدیل شده است. تعدادی از کودکان را نیز در فضای بین خشت‌‌ها جاگذاری کرده‌اند و در روش سوم که به بچه‌‌های معاصر تعلق دارد، اجساد در پای دیوار و روی هم دفن شده‌اند و از آنجا که روی آن‌ها پوشانده شده بود، دیرتر پیدا شدند.

عکاس: Abel Nariman

در زمان حمله آقامحمدخان قاجار، لطفعلی خان زند چاره‌ای جز فرار از‌ کرمان به بم نداشته است. در زمان فرار، سه نفر او را همراهی می‌کنند و جهانگیرخان سیستانی، پسر حاکم بم یکی از آن‌ها بود که در طوفان شن مفقود می‌شود. در نهایت لطفعلی خان دو روز بعد به‌تنهایی وارد ارگ بم می‌شود. او از فرط خستگی در تالار ارگ بم به خواب می‌رود که ناگهان با شیهه اسبی بیدار می‌شود و خود را در محاصره آقامحمدخان می‌بیند.

حاکم بم که از مفقودشدن پسرش خبر نداشت، تصور می‌کرد که پسرش به دست آقامحمدخان اسیر شده است و در نتیجه لطفعلی خان را در ازای آزادی او تسلیم کرد. لطفعلی خان به این راحتی تسلیم نشد و طبق قصه‌های اغراق‌آمیز محلی، او به حدی سرباز می‌کشد که تا غروب تلی از جسد روی هم انباشته می‌شود. تا اینکه سربازان اسب او را هدف قرار می‌دهند و او را از پای درمی‌آورند.

جالب است بدانید که در شاهنامه فردوسی نیز از ارگ بم یاد شده است. طبق نوشته فردوسی،‌ هفتواد يكی از امرای محلی را می‌کشد و سپس روی كوهی در نزدیکی كجاران یک قلعه می‌سازد که شاید نخستين پايه‌های قلعه بم باشد. فردوسی لشكركشی اردشير بابکان را به شکلی افسانه‌ای توصیف کرده است. طبق این افسانه در شهر کجاران در کنار دریای پارس، کوهی قرار داشت که دختران شهر هرروز برای ریسندگی به آنجا می‌رفتند. در شهر کجاران مردی به نام هفتواد زندگی می‌کرد که به‌خاطر داشتن هفت پسر، به او هفتواد می‌گفتند. هفتواد دختری داشت که همراه با سایر دختران برای ریسندگی به کوه می‌رفت تا اینکه یک روز سیبی را در طول راه پیدا می‌کند که کرمی در آن وجود داشت. او این کرم را در دوکدان می‌گذارد که مایه برکت کار و رونق هرچه بیشترش می‌شود.

هفتواد و پسرانش نیز به لطف این کرم، ثروتمند می‌شوند. امیر شهر به‌دنبال باج‌گرفتن از هفتواد می‌رود که او به این خواسته تن نمی‌دهد و با همکاری مردم، شهر را در دست می‌گیرد و پس از کشتن امیر، گنجینه‌هایش را به دست می‌آورد و متعاقبا دژی استوار بر فراز کوه بنا می‌کند. کرم هرروز بیشتر رشد می‌کرد تا اینکه بعد از پنج سال، به بزرگی یک فیل شد. هفتواد به‌خاطر آوازه این کرم، این محل را کرمان نام‌گذاری کرد. قدرت شکست‌ناپذیری هفتواد چنان گسترده شد که از کرمان تا دریای چین تحت سیطره او بود.

اردشیر بابکان با شنیدن اخبار هفتواد، سپاهی را عازم جنگ با او می‌کند که شکست می‌خورند. به همین دلیل اردشیر شخصا به نبرد هفتواد می‌رود. هفتواد موفق به محاصره اردشیر و سپاهیانش می‌شود و تعداد زیادی از افراد او را می‌کشد و اردشیر چاره‌ای جز فرار نمی‌بیند. او در یک شارستان به دو جوان برخورد می‌کند که به اردشیر می‌گویند برای غلبه بر هفتواد باید به فکر راهی به‌غیر از جنگ باشد. اردشیر همراه با هفت نفر در پوشش بازرگان وارد دژ می‌شوند و با نیرنگ و فریب از نگهبانان کرم می‌خواهند که مراقبت از کرم را برای سه روز به آن‌ها محول کنند. نگهبانان این درخواست را می‌پذیرند. اردشیر دیگی از قلع داغ را در دهان کرم ریخت و او را از پای درآورد. سپس با روشن‌کردن دود از بام قلعه، به سپاه خود دستور حمله داد که در نتیجه آن، هفتواد به دار آویخته و همه گنجینه‌های قلعه غارت شد.

• آدرس: استان کرمان، شهرستان بم، بخش بروات (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تا ارگ بم: ۱۰ کیلومتر (۱۵ دقیقه با خودرو)

قنات قاسم‌آباد از جمله قنات‌های ایرانی ثبت‌شده در میراث جهانی یونسکو است که ارزش یک بار بازدید را دارد. طول این قنات به ۲,۳۰۰ متر می‌رسد و ۵۰ میله چاه دارد. قنات اکبر آباد با طول ۱,۱۰۰ متر و تعداد ۳۵ میله چاه، یکی دیگر از جاهای دیدنی این منطقه به شمار می‌رود که در نزدیکی قنات قاسم آباد قرار دارد و در میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. این دو قنات از پرآب‌ترین قنوات منطقه بم-بروات هستند که مادرچاه آن‌ها در شرق بم و مظهرشان در شمال بروات قرار گرفته است. از جمله مهم‌ترین ویژگی این قنات‌ها می‌توان به دوقلو بودن آن‌ها اشاره کرد.

منبع عکس: گوگل مپ، عکاس: بابک معاون

• آدرس: استان کرمان، شهرستان بم، شهر بم (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تا ارگ بم: ۴ کیلومتر (۱۰ دقیقه با خودرو)

مجتمع تجاری اطلس سنتر بم با داشتن ۴۱۷ واحد تجاری، یکی از بزرگ‌‌ترین و مدرن‌‌ترین مراکز تجاری در شهر تاریخی بم است که با سرمایه‌گذارى و مدیریت گروه‌ شرکت‌های ایرانیان اطلس و مشارکت ۳۰ درصدى شهردارى بم ساخته شد. علاوه بر بخش‌های تجاری، برای برآورده‌شدن نیازهای شهروندان و مراجعه‌کنندگان، بخش‌هایی از این مجتمع به کاربری‌های خدماتی مانند هایپرمارکت، رستوران، فودکورت و فضای بازی اختصاص یافته است. در واقع، مجتمع اطلس سنتر بم تنها یک مرکز تجاری معمولی نیست که جایی برای خریدوفروش ساده باشد، بلکه فضایی جذاب برای تعاملات اجتماعی، صرف غذاها و نوشیدنی‌های متنوع، بازی کودکان، استراحت و لذت بردن از محیط سبز و مدرن است.

منبع عکس: گوگل مپ، عکاس: سید رضا حسینی

اگر شما نیز تاکنون از ارگ بم بازدید کرده‌اید، می‌توانید در پایین این مقاله از کجارو از تجربه‌ها و مشاهدات خود برای مخاطبان ما بگویید.

عکس‌های گالری از ویکی‌مدیا (عکاسان: لاله م، هربرت کریم مسیحی، رضا محمدی)