مسجد جامع فهرج

مسجد جامع فهرج در روستای فهرج استان یزد قرار دارد و تنها مسجد به‌ جا مانده از قرن اول هجری در ایران است که طبق منابع تاریخی، پس از فتح یزد به‌دست سپاهیان اسلام بنا شد. در واقع، نقشه مسجد، قرارگیری محراب در محور عرضی و تزیینات آن نشان می‌دهند که این بنا در صدر اسلام ساخته شده است. به‌عبارتی، در مسجد جامع عناصری چون گنبد، کتیبه، کاشی‌کاری و سایر تزیینات مساجد به چشم نمی‌خورد و همین موضوع بر جذابیتش افزوده است. این مسجد که از نوع شبستانی به شمار می‌رود و ایوان ندارد، در ۳۰ آذر ماه سال ۱۳۴۹ هجری شمسی با شماره‌ ۹۰۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

مسجد جامع فهرج در روستای فهرج در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر یزد قرار گرفته است. برای بازدید از این بنای تاریخی باید پس از خروجی یزد به‌سمت استان کرمان، وارد بزرگراه یزد-بافق شوید. بعد از طی مسافتی حدود ۱۷ کیلومتر، این مکان تاریخی و ارزشمند را مشاهده خواهید کرد.

• آدرس: استان یزد، شهر یزد، بزرگراه یزد-بافق، روستای فهرج، مسجد جامع فهرج (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Mehrad moslemian)

مسجد جامع فهرج که از جاهای دیدنی فهرج شناخته می‌شود، تنها مسجدی در جهان اسلام با قدمت طولانی به حساب می‌آید که ساختمان آن از ابتدا تاکنون تغییر زیادی نکرده‌ است. معماری و نقشه این بنا از پیچیدگی چندانی برخوردار نیست و ساختمان مسجد از جنس خشت و گل است. در داخل مسجد هیچ اثری از گنبد، کتیبه، کاشی‌کاری و بخش‌های مرسوم در ساخت مساجد دوره‌های بعدی دیده نمی‌شود. مسجد فهرج در تاریخ ۳۰ آذر ۱۳۴۹ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

استاد پیرنیا در مجله باستان‌شناسی و هنر در سال ۱۳۴۹ هجری شمسی از نحوه آشنایی خود با این مسجد می‌نویسد:

سال‌ها قبل در راه بازگشت از بافق، مناره گلین فهرج در میان دشت خشک کویر نظرم را به خود جلب کرد و راه خود را گرداندم و برای بازدید از مسجد به داخل روستا رفتم. در پای مناره گروهی از مردم روستا جمع شده بودند و برای ساختن مسجدی تازه به‌جای مسجد فهرج (که به نظرشان مسجدی کهنه و فرسوده بود)، از من یاری خواستند و من را به درون مسجد بردند. در نخستین نگاه آثار معماری ساسانی را با خشت‌های بزرگ و نمایی از سیمگل در چشمم جلوه‌گر شد. گچ‌بری‌های درهم و شکنجی که از زیر اندود کاه‌گلی خودنمایی می‌کرد، مرا به گمان انداخت که مگر معبد یا کوشکی از دوران ساسانی بوده که بعدها به مسجد تغییر داده شده است؛ به‌خصوص محراب آن که تازه‌ساز بود. بنابراین، شروع به عکاسی کردم و آغاز تحقیقی جدی دراین‌باره در ذهنم اطمینان بخشید و به مردم آن روستا اهمیت این مسجد را توضیح دادم تا از این کار منصرف شوند.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: مهدیه کارگر)

استان یزد و توابع آن از جمله کهن‌ترین نواحی ایران هستند که به‌دلیل حضور آثار تاریخی متعدد، نه‌تنها در ایران، بلکه در سراسر جهان شهرت و اهمیتی قابل‌توجه دارند. طبق اظهارات و اطلاعات تاریخ‌نویسان و باستان‌شناسان، قدمت روستای فهرج یزد را می‌توان حدود ۵۰۰۰ سال در نظر گرفت. برخی از مورخان و باستان‌شناسان داخلی و خارجی این شهر را یکی از نخستین نقاط سکونت ایرانیان می‌دانند. با توجه به تاریخ کهن این منطقه از کشور، حضور آثار و بناهای تاریخی با پیشینه‌ای بیش از ۱۰۰۰ سال چندان دور از تصور نخواهد بود.

نقوش شبیه به نقوش ساسانی؛ منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Erfanaslan)

مرحوم محمد کریم پیرنیا با توجه به آرایه‌های تزیینی و معماری این اثر تاریخی، آن را مربوط به قرن اول هجری می‌دانست. البته نباید از این نکته غافل شد که تاریخ دقیق ساخت مسجد اعظم فهرج هیچ‌گاه توسط این استاد بزرگوار اعلام نشده‌ است. این دیدگاه توسط برخی از مورخان و کارشناسان تاریخی مردود است و تاریخ‌های دیگری از جمله قرن دوم هجری (توسط مهرداد شکوهی)، اواخر و اوایل قرن چهارم هجری (توسط باربارا فینستر) و چهارم هجری (توسط زیپولفی و آلفیری) را به‌عنوان پیشینه‌ ساخت و احداث آن عنوان کرده‌اند.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: ناشناس)

در نگاه نخست، مسجد جامع فهرج یزد به‌دلیل نداشتن گنبد، کاشی‌کاری‌های تزیینی و کتیبه‌هایی بر در و دیوار، شباهتی به مسجد نداشته باشد؛ ولی سادگی و بی‌آلایشی این بنای تاریخی جلایی ستودنی بر روح و جان آدمی به یادگار خواهد گذاشت که تا مدت‌ها عطر خاطرش در ذهن و تصور باقی خواهد ماند. قسمت‌های اصلی بنای مسجد شامل میان‌سرا، شبستان اصلی، شبستان زمستانی، ورودی‌ها و مناره می‌شود.

از نکات جالب‌توجه در مورد معماری مسجد جامع فهرج یزد، بهره‌مندی از سبک و روش استفاده شده در ساخت و طراحی مساجد عربی است که در آن دوران رواج داشت. گرچه، آجرهای خشتی با ابعاد بزرگ، گوشه‌سازی‌ها به‌صورت بیضی و حضور طاق‌های گهواره‌ای، همگی از سبک معماری رایج در حکومت ساسانیان و دوران ابتدایی ظهور اسلام حکایت دارند.

در نظر داشته باشید که معماری مساجد ایران در امتداد معماری دوران قبل از اسلام ایران بوده و اسلام سبک جدیدی را در معماری ایران نیاورده، بلکه به‌عنوان نیایشگاهی تعریف شده در دین، الگوهای خاصی داشته که معماران سعی بر تحقق آن‌ها در طراحی مساجد کرده بودند.

سازندگان این مسجد کهن، دو محراب برای آن قرار دادند. اولین محراب (محراب اصلی) با استفاده از گچ، عرضی برابر با ۲٫۳۲ متر و ارتفاعی حدود ۳٫۲۴ متر دارد که در انتهای دهانه‌ مرکزی شبستان به چشم می‌خورد. دومین محراب که کوچک‌تر ساخته شده است، با فاصله‌ای بسیار کم و در بخش غربی محراب اصلی قرار دارد.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Mehrad moslemian)

معمار و طراح مسجد جامع، طرح اولیه و اصلی این عمارت را به‌صورت شبستان و رواقی در نظر گرفته بود که حیاط مرکزی را در خود احاطه می‌کردند. از مهم‌ترین قسمت‌ها مسجد فهرج می‌توان به شبستان اشاره کرد که از ارتفاعی بیشتر نسبت به سایر بخش‌های آن برخوردار است. همچنین به‌دلیل عرض بیشتر قسمت شمالی حیاط در مقایسه با بخش جنوبی نمی‌توان آن را به‌صورت مربعی کامل و یکدست در نظر گرفت.

قوس شبیه به قوس‌های ساسانی؛ منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Erfanaslan)

نقشه مسجد فهرج بسیار ساده‌تر از تاریخانه دامغان است و شبستانی با سه دهانه دارد که دهانه میانی بزرگ‌تر از دو دهانه‌ چپ و راست آن است. قوس‌ها همه بیضی شکل بوده و آرایه‌های گچبری شکنجی و پیچک‌های آن همانند کاخ کسری در تیسفون از عصر ساسانی هستند. شبستان مذکور از عمقی برابر با دو دهانه فرش‌انداز و رواق نیز از عمقی حدود یک دهانه برخوردار است. وجود قوس کم‌خیز تیزه‌دار بر بالای هر دهانه‌ شبستان در نوع خود جالب‌توجه است که پاکار آن از سطح جرزهای طرفین به میزان کمی داخل آمده است.

همچنین سازندگان این بنای کهن، عرض دهانه‌ مرکزی شبستان را با اندکی اختلاف از نظر پهنا احداث کرده‌اند. در واقع، می‌توان این امر را از نکات و ویژگی‌‌های بارز معماری در ساخت مساجد ایرانی و دوران اولیه‌ اسلام در نظر گرفت که دهانه‌ مرکزی را در جهت قبله و به‌دلیل حضور محراب، با وسعت بیشتری نسبت به دیگر دهانه‌ها طراحی می‌کردند.

در شبستان مسجد، ستون‌های مستطیل شکلی قرار دارد که هر چهار گوشه‌ ستون‌ها به‌صورت تزیینی با ستون‌های کوچک کار شده است. شاید همین دلیل، برخی از معماران و باستان‌شناسان را در صحت ساخت آن در قرن اول و دوم هجری قمری دچار تردید کرده است؛ چراکه در آن زمان تمامی ستون‌های مساجد به‌صورت ساده و فاقد تزیینات ساخته می‌شدند. موضوعی که مشابه آن‌ها را می‌توان در دو مسجد احمدابن طولون و حکیم در شهر قاهره مشاهده کرد.

علاوه بر شبستان ذکرشده می‌توان آثار باقی‌مانده از شبستان دیگری را یافت که به‌شکل مستطیل و در بخش جنوب غربی مسجد ساخته شده بود. به نظر می‌رسد که معمار و سازندگان این اثر باشکوه، آن را جهت استفاده در زمستان ساخته بودند. معماران و باستان‌شناسان بر این باورند که این شبستان به‌دلیل قرارگیری در بیرون از محوطه‌ مسجد، تفاوت در سبک پوشش نسبت به شبستان اصلی و همچنین ابعاد خشت‌های به کار رفته، پس از تاسیس مسجد ساخته شده است. تاکنون مورخان و باستان‌شناسان هیچ تاریخ دقیقی در مورد ساخت آن ارائه نکرده‌اند؛ اما بر اساس اندازه‌ و ابعاد یکسان آجرهای خشتی این شبستان و مناره‌ مسجد می‌توان فرضیه‌ ساخت هم‌زمان مناره و شبستان مذکور را درست تلقی کرد.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Saiednaderinia)

رو‌به‌روی شبستان، رواقی متشکل از چهار دهانه‌‌ با طاق‌های گنبدی شکل وجود دارد که عدم‌تقارن این دهانه‌‌ها از لحاظ تعداد و شکل با سه دهانه‌ دیگر رو‌به‌روی‌ آن‌ها، توجه هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کنند. البته برخی از معماران و کارشناسان آثار تاریخی، این ناهماهنگی را از ملزومات طراحی و معماری این مسجد می‌دانند.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: علیرضا جواهری)

جالب است بدانید که شبستان مسجد و دو بخش شرقی و غربی آن که در امتداد رواق قرار دارند، توسط طاق‌هایی گهواره‌ای‌شکل، پوشانده شده‌اند. سقف رواق شمالی دارای نیم‌گنبدهایی است که طراحان و سازندگان هنرمند و خوش‌ذوق ایران کهن، آن‌ها را با گوشه‌سازی‌های بیضی‌شکل کوچک تزیین کرده‌اند.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: David Stanley)

مسجد جامع فهرج دارای سه ورودی مجزا است که یکی از آن‌ها (ورودی فعلی مسجد) در بخش جنوب غربی عمارت و دو ورودی دیگر در قسمت شرقی مسجد قرار دارند که در حال حاضر مسدود هستند.

در بخش شمالی حیاط مسجد در نمای رواق، سه طرح دیده می‌شود که به‌شکل شیارهای عمودی و با قوس تیزه‌دار بر فراز هرکدام طراحی شده‌اند. در قسمت شرقی عمارت و زیر رواق نیز آثاری از سه طرح تزیینی به چشم می‌خورد که به‌صورت در ورودی با عرض ۱٫۷۹ متر و ارتفاع ۲٫۴۸ متر بوده است. این درها به‌شدت تخریب شده‌اند؛ هرچند گچ‌بری قرمزرنگ روی یکی از درها همچنان خودنمایی می‌کند.

مناره‌ای استوانه‌ای شکل در بخش شمال غربی بنا وجود دارد که چندین اتاق در مجاورت آن به چشم می‌خورد. معمار بنای تاریخی مسجد جامع فهرج یزد با استفاده از آجرهای خشتی آن را ساخته و تعدادی پله به‌صورت مارپیچ برای مناره تعبیه کرده است. پس از طی پلکان مارپیچی بلافاصله می‌توان وارد رواق مسجد شد. در مورد قدمت ساخت این مناره نظرهای متعددی مطرح شده که اظهارات مرحوم پیرنیا از آن جمله است. او آن را بخش الحاقی و متعلق به قرن چهارم یا پنجم هجری می‌دانست؛ موضوعی که مهرداد شکوهی نیز بر آن تاکید داشت. برخی از معماران معتقدند که اتاق‌های کنار مناره روی اتاق‌هایی ساخته شده است که پیش‌تر وجود داشتند؛ هرچند هنوز نوع کاربری آن‌ها مشخص نیست.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: علیرضا جواهری)

تزیینات چندانی در مسجد جامع فهرج وجود ندارد؛ با این حال، سه طرح گچبری در مسجد جامع دیده می‌شود که معماران روش اجرای آن‌ها را یکسان می‌پندارند. این طرح‌ها عبارت‌اند از طرحی که به‌صورت تابیدن نور روی سطح خارجی قوس جناغی محراب کوچک اجرا شده است؛ قوس چند‌پره بر فراز محراب اصلی که همانند آن را زیر طاق روی دیوار قسمت جنوبی شبستان می‌توان دید؛ طرحی که به‌صورت پله‌ای روی آخرین دیوار رواق و در بخش شمال غربی مسجد به کار رفته است.

آلفیری، محقق ایتالیایی، نکاتی در مورد یک نقش مدور تزیینی به قطر حدود ۲۱ سانتی‌متر ارائه کرده بود که در دیوار قبله و در ارتفاعی برابر با ۱٫۶۵ متر از سطح زمین قرار دارد. به نظر می‌رسد که طرح فوق از ۶ دایره قرمز متحد المرکز تشکیل شده است که بر گچ حک شده‌اند.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Saiednaderinia)

گروهی از باستان‌شناسان بر اساس تزیینات مسجد جامع فهرج معتقدند که تمامی آن‌ها در هنگام ساخت مسجد یا در فاصله‌ کمی پس از احداث مسجد اجرا شده‌اند؛ سندی که می‌تواند اطلاعات مفید و قابل‌توجهی در مورد تزیینات رنگی ابتدایی در اختیار باستان‌شناسان و کارشناسان معماری قرار دهد. در واقع، تا پیش از کشف این تزیینات، مورخان و کارشناسان بناهای تاریخی، قدمت استفاده از نقاشی روی گچ را به بناهای قرن اول و اواسط قرن چهارم هجری به بعد نسبت می‌دادند. همچنین نداشتن کتیبه در مسجد جامع فهرج یزد، از دلایل ساخت آن در دورانی پیش از قرن چهارم هجری حکایت دارد؛ چراکه پس از قرن چهارم، ساخت و نصب کتبیه برای مساجد به امری رایج و متداول تبدیل شد.

علاوه بر این، استفاده از آجرهای خشتی در ابعاد بزرگ در سازه‌های دوران ابتدایی اسلام رایج بود که از این نوع آجرها نیز در احداث مسجد جامع فهرج استفاده شده است. وجود تزیینات گچی دوره ساسانی در این مسجد یکی دیگر از دلایل قدمت مسجد به قرن اول هجری به حساب می‌آید.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: پویا خانی)

• در مسجد جامع فهرج کماکان نماز خوانده می‌شود.
• برای بازدید از این مسجد تاریخی، آداب حضور در مساجد را به جا آورید.
• در حفاظت و حراست از این اثر ارزشمند غفلت نکنید.
• با اطلاع‌رسانی درباره این مسجد می‌توانید توجه مسئولان را به آن جلب کنید تا به این ترتیب نگهداری بهتری از آن انجام دهند.

نویسنده: محبوبه حسنی/ بازنویسی: صدیقه شجاعی