مسجد گنجعلی خان

دوران صفوی، زمان شکوفایی مساجد و معماری اسلامی بود؛ در این دوران، مساجد مختلفی در سراسر ایران ساخته شدند. مسجد گنجعلی خان نیز از جمله مساجدی است که در همین دوره صفوی ساخته شد. مسجد گنجعلی خان بخشی از مجموعه گنجعلی خان محسوب می‌شود که شامل میدان، بازار، حمام، آب‌انبار، کاروان‌سرا و... است. مجموعه تاریخی گنجعلی خان به دستور حاکم وقت کرمان یعنی گنجعلی خان و توسط شخصی به نام معمار محمد سلطانی یزدی ساخته شد. امروزه، این مجموعه و به‌خصوص مسجد گنجعلی خان به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی کرمان شناخته می‌شوند.

• سازنده: گنجعلی خان
• معمار: محمد سلطانی یزدی
• تاریخ احداث: ۱۰۰۷ هجری قمری
• آدرس: استان کرمان، شهر کرمان، مرکز قدیمی کرمان، کنار بازار بزرگ کرمان، مجموعه گنجعلی خان (مشاهده روی نقشه)

عکاس: Masoud-be

مسجد گنجعلی خان بخشی از مجموعه گنجعلی خان است و در ضلع شمال شرقی میدان گنجعلی خان قرار دارد. ظاهرا، این مسجد کوچک، نمازخانه کاروان‌سرا یا مدرسه همجوار خود بوده است و خود گنجعلی خان نیز در آن به عبادت مشغول می‌شد. مسجد گنجعلی خان بعدها به دست معماران ایرانی مرمت و بازسازی شد؛ امروزه در مسجد گنجعلی خان نماز برگزار نمی‌شود و تنها به‌عنوان یک جاذبه گردشگری در معرض بازدید گردشگران قرار دارد.

بنابر اسناد تاریخی، گنجعلی خان، حاکم منصوب شاه عباس صفوی برای کرمان بود. گنجعلی خان در همان سال‌های اولیه حاکمیت خود و به‌طور دقیق، در سال ۱۰۰۷ هجری قمری، دستور ساخت مسجد گنجعلی خان را داد. گفتنی است ۱۴ باب مغازه از مجموعه گنجعلی خان نیز موقوفه این مسجد هستند. این مسجد ارزشمند در سال ۱۳۴۷ به‌عنوان میراث ملی به ثبت رسید.

منبع: گوگل مپ؛ عکاس: Eh_San

مسجد گنجعلی خان، فضایی کوچک دارد و ابعاد آن ۲۵٫۵ در پنج متر و مساحت آن ۱۲۷٫۵ متر است. برای ورود به مسجد گنجعلی خان ابتدا باید از درون ایوانی با نمایی ساده عبور کرد. البته در این ایوان، می‌توان گچ‌بری‌های زیبا و متفاوتی را مشاهده کرد که الگوهایی هندسی خاصی دارند. کف ایوان، سنگی است و بر بالای درب چوبی آن، عبارت «شکر که از دولت شاه عباس شاه آنکه جهان گشت ز عدلش بهشت گنجعلی‌خان شده در سبع والف بانی این مسجد طاعت سرشت» روی یک لوح سنگی نوشته شده است. پس از گذر از ایوان، راهرویی تاریک و پس از آن نیز شبستانی گنبددار قرار دارد.

در یک ضلع از این شبستان، به کمک دو ستون، بالکن یا رواقی ساخته شده است؛ برای دسترسی به این مکان نیز پلکانی وجود دارد. در شبستان، پوشش گنبدی مسجد گنجعلی خان ۱۲ نورگیر دارد. در ضلع قبله مسجد نیز محرابی ساخته شده است که در میان آن، لوح مرمرین بزرگی با طرح برجسته گلدان به چشم می‌خورد. از جمله تزیینات به کار رفته در شبستان مسجد گنجعلی خان می‌توان به گچ‌بری، نقاشی، مقرنس‌کاری و کاربندی اشاره کرد که زیبایی این بنا را دو چندان کرده‌اند. علاوه بر این، کاشی‌کاری‌ها در داخل و نمای بیرونی مسجد گنجعلی نیز آن را تماشایی‌تر کرده است. تمام این موارد سبب شده‌اند تا این مسجد به‌عنوان موزه هنرهای تزيینی از دوران صفویه شناخته شود.

همانند دیگر بخش‌های مجموعه گنجعلی خان، مسجد گنجعلی خان را نیز محمد سلطانی یزدی طراحی و ساخته است؛ او برای این کار از سبک معماری اصفهانی و به‌خصوص میدان نقش جهان اصفهان و میدان امیر چخماق یزد الهام گرفته است.

منبع: گوگل مپ؛ عکاس: hadi_sepanloo

مسجد گنجعلی خان دیگر به‌عنوان یک مسجد مورد استفاده قرار نمی‌گیرد و همه‌روزه، از ساعت ۹:۰۰ صبح تا ۱۹:۰۰ می‌توان از این مسجد بازدید کرد. همچنین بازدید از مسجد گنجعلی خان برای عموم آزاد و رایگان است. لازم به ذکر است که در ایام تعطیل یا سوگواری رسمی، ممکن است این مسجد بسته باشد.

علاوه بر این، مسجد گنجعلی خان در منطقه قدیمی کرمان قرار دارد و آثار تاریخی متعددی پیرامون آن مشاهده می‌شود.

• آدرس: استان کرمان، شهر کرمان، میدان گنجعلی خان (مشاهده روی نقشه)

منبع: گوگل مپ؛ عکاس: Luiz_Paulo

میدان گنجعلی خان در مرکز شهر قدیمی کرمان قرار دارد؛ در سه ضلع این میدان نیز بازار وجود دارد و در ضلع دیگر نیز سرای گنجعلی خان واقع شده است. کاشی‌کاری‌های جالب‌توجه، حوض آب، فضای سرسبز از جمله ویژگی‌های جذاب و تماشایی این میدان محسوب می‌شوند. ساخت میدان گنجعلی خان،‌ نمونه برجسته‌ای از شهرسازی در دوران صفوی به شمار می‌رود.

• آدرس: استان کرمان، شهر کرمان، میدان گنجعلی خان، مجموعه گنجعلی خان (مشاهده روی نقشه)

مدرسه و کاروانسرای گنجعلی‌ خان یکی از حوزه‌های علمیه مشهور کرمان است. این بنا در شرق میدان گنجعلی خان قرار دارد و در گذشته بسیار پررونق بوده است. مدرسه و کاروان‌سرای گنجعلی خان همانند مسجد گنجعلی‌ خان توسط محمد سلطانی یزدی طراحی و ساخته شده‌اند. امروزه از این مکان به‌عنوان دانشکده هنر وابسته به دانشگاه باهنر کرمان استفاده می‌شود.

• آدرس: استان کرمان، شهر کرمان، میدان گنجعلی خان، مجموعه گنجعلی خان (مشاهده روی نقشه)

در شمال میدان، ضرابخانه گنجعلی خان قرار دارد؛ این بنا، گنبدی بلند دارد که از دور کاملا مشهود است. این فضای گنبد نیز به‌عنوان نورگیری برای داخل ساختمان عمل می‌کند. کف بنا و زیر نورگیر نیز حوضی مربعی شکل وجود دارد. از سال ۱۳۷۰ هجری شمسی از این بنا به‌عنوان موزه سکه کرمان استفاده می‌شود و در آن، سکه‌های مختلفی از دوران اشکانیان، ساسانیان، صفوی، زندیه و... به نمایش گذاشته شده‌اند.

• آدرس: استان کرمان، شهر کرمان، بازار کرمان، پس از بازار کلاه مال‌ها، در جوار میدان گنجعلی‌خان (مشاهده روی نقشه)

منبع: گوگل مپ؛ عکاس: نامشخص

همانند مجموعه گنجعلی خان، مجموعه ابراهیم خان نیز شامل مدرسه، حمام، آب‌انبار و بازار است. ابراهیم خان ظهیر الدوله، حاکم کرمان، این مجموعه را در دوره حکومت فتحعلی شاه قاجار ساخت. این مجموعه نیز به‌عنوان میراث ملی به ثبت رسیده است و از جمله جاهای دیدنی کرمان به شمار می‌رود. نکته جالب‌توجه در مورد مجموعه ابراهیم خان، این است که پس از گذشت نزدیک به دو قرن، حمام، مدرسه و بازار آن همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهند.

• آدرس: استان کرمان، شهر کرمان، حدفاصل بازار اختیاری و بازار کفاش‌ها (مشاهده روی نقشه)

سرای گلشن از دوران قاجار به جا مانده است و در نزدیکی مجموعه گنجعلی خان قرار دارد. این بنا، دو طبقه دارد و در طبقه اول آن ۵۰ باب حجره و در طبقه دوم، ۳۷ باب حجره قرار گرفته‌اند. سرای گلشن با استفاده از درآمد موقوفه گنجعلی خان و به کوشش عبدالباقی تاجر کاشانی ساخته شد.

• آدرس: استان کرمان، شهر کرمان، میانه‌های بازار کرمان، بعد از حمام گنجعلی خان (مشاهده روی نقشه)

حمام وکیل، معماری تلفیقی دوره زندیه و قاجار را در خود دارد. این بنا که در سال ۱۲۸۰ ساخته شده است، دو بخش رختکن و گرم‌خانه دارد. امروزه از این بنا به‌عنوان یک چایخانه سنتی استفاده می‌شود و گردشگران می‌توانند علاوه بر لذت بردن از تماشای این بنای تاریخی، نوشیدنی‌ها و غذاهای محلی را نوش جان کنند.

منبع: گوگل مپ؛ عکاس: Akbar_Nemati

گنجعلی خان از جمله سرداران شجاع و دلیر دربار صفویه بود. او در سال ۱۰۰۵ هجری قمری از سوی شاه عباس صفوی دستور یافت تا به کرمان برود و در آنجا به‌عنوان حاکم آن سرزمین، حکمرانی کند. وی مردی لایق و دلیر بود؛ از دانش کافی برای مدیریت برخوردار بود و همین سبب شد تا دوره حاکمیت او بر کرمان، از جمله روشن‌ترین دوران تاریخی این سرزمین به شمار برود.

ثبات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در این دوران که ناشی از درایت گنجعلی خان بوده است، سبب شکوفایی کرمان شد. مجموعه گنجعلی خان در دوران حکومت وی ساخته شد و امروزه، از جمله جاهای دیدنی برجسته کرمان به شمار می‌رود. در این مجموعه علاوه بر مسجد گنجعلی خان، حمام، میدان، بازار و سرای گنجعلی خان نیز وجود دارند همگی برجسته و تماشایی هستند.

گنجعلی خان از سال ۱۰۰۵ تا ۱۰۳۴ هجری قمری حاکم کرمان بود؛ ثمره زندگی او، دو فرزند به نام علیمردان خان و محمدذوق است؛ پس از گنجعلی خان، محمدذوق به‌عنوان حاکم کرمان انتخاب شده بود. در آن دوران، سرزمین کرمان از مرز فارس شروع می‌شده و تا نزدیکی قندهار ادامه داشته است و تمام کرمان، سیستان و بلوچستان و همچنین قائنات جزوی از آن محسوب می‌شدند.

گنجعلی خان در سال ۱۰۳۴ هجری قمری از بالای یک ایوان در ارگ قندهار به پایین سقوط می‌کند و از دنیا می‌رود. پس از مرگش، پسران وی، جسد او را به مشهد مقدس می‌آورند و او را در جوار حرم حضرت امام رضا (ع) به خاک می‌سپارند.

حکومت گنجعلی خان در کرمان نزدیک به ۳۰ سال طول کشید که با اوج شکوفایی حکومت صفوی و شاه عباس مصادف بود. این حاکم برجسته در دوران حکومت خود سعی در گسترش عمرانی سرزمینش داشت؛ در راستای توسعه شهر، او میدانی بزرگ را ساخت که در پیرامون آن، بناهای بسیار جالب‌توجه و برجسته‌ای قرار گرفته‌اند.

نویسنده: محمد علی‌پناه

عکس‌های گالری از ویکی‌مدیا (عکاسان: Denhaghking، Shim0shim، Cyrus the Great)