تالاب هامون

تالاب هامون یکی از مهم‌ترین ذخیره‌های زیستی در ایران شمار می‌رود و یکی از پرطرفدارترین جاذبه‌های گردشگری و جاهای دیدنی استان سیستان و بلوچستان است. این مجموعه تالابی شامل دریاچه، برکه‌ها و باتلاق‌هایی می‌شود که وضعیت آن‌ها مرتب در حال تغییر است. متاسفانه در دهه‌های اخیر، هامون روزهای تلخی را تجربه کرده و همچنان با بحران‌ کم‌آبی روبه‌رو است.

برخلاف سایر اکوسیستم‌های موجود روی زمین نظیر جنگل‌ و کوهستان، تالاب‌ها به‌دلیل وجود پهنه‌ آب میانی، بیشتر در معرض تخریب هستند. این تخریب حاشیه‌ای دلیل وجود تعیین مرز و حریم برای اغلب تالاب‌ها است. حد بستر این خط مرزی طبق بالاترین پیش‌روی آب تالاب تعیین می‌شود. با ماندگاری نسبی آب در تالاب‌ها می‌توان به قطعیت در مورد حیات‌ آن‌ها صحبت کرد. برخی از تالاب‌ها در کنار دریا واقع شده‌اند و با جزرومد دریا وضیعت‌ آن‌ها تغییر می‌کند. تالاب هامون در گذشته نمونه‌ای از این‌گونه‌ تالاب‌ها بوده است.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: مسعود شیخ‌ویسی)

اگر نگاهی به نقشه‌های بسیار قدیمی بیاندازیم، خواهیم دید که هامون در گذشته دریایی بزرگ و پرآب بوده است. پس از خشکسالی، تقسیم‌بندی‌های کشوری و نرسیدن آب به مرزهای ایران، به مرور قسمت‌های وسیعی از آن خشک شدند و شکل امروزی آن را پدید آوردند. این دریای بزرگ امروزه به چهار دریاچه تقسیم شده‌ است:

• دریاچه هامون صابری یا سیستان؛
• دریاچه هامون پوزک ایران؛
• دریاچه هامون هیرمند؛
• دریاچه هامون پوزک افغانستان (بخش کوچکی از آن در ایران واقع شده است).

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: هرمز سهرابی)

هامون در ادبیات ایران نیز جایگاه‌ ویژه‌ای دارد و در شاهنامه‌ فردوسی از آن با نام دریاچه‌ زره یاد می‌شود. نام قدیم این دریاچه کیانسی است.

۳۸۲۰ کیلومتر مربع از وسعت دریاچه‌ هامون در ایران قرار دارد و از مقاصد گردشگری و جاهای دیدنی زابل محسوب می‌شود. این در حالی‌ است که وسعت آب این دریاچه در فصول پرآب به ۵۶۶۰ کیلومتر مربع می‌رسد. مهم‌ترین رود در حوضه‌ آب‌ریز دریاچه‌ هامون، رود هیرمند است که به‌علت نوسانات آب این رود مشکلاتی برای کل اکو سیستم تالاب پدید آمده است. عدم پایبندی به قرارداد بسته شده در سال ۱۳۵۱ مابین امیرعباس‌هویدا و موسی شفیق (نخست وزیر وقت دو کشور ایران و افغانستان) باعث شد میزان آب ورودی هیرمند به این تالاب در ایام خشکسالی و سال‌های کم‌بارش به‌شدت کاهش یابد. این قرارداد مبنی بر این بود که در هر ثانیه ۲۶ مترمکعب آب (معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال) سهم سیستان باشد.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: Trésor Crytomonnaie)

علاوه بر این سد کجکی و سد کمان خان روی هیرمند در افغانستان، در بی‌آبی این تالاب بدون تاثیر نبوده‌اند. امروزه این دریاچه با بحران بی‌آبی دست‌و‌پنجه نرم می‌کند و همین باعث به‌وجود آمدن بخش وسیعی از مشکلات اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی مردم سیستان شده است. هر چند که در سال ۱۳۹۳ این دریاچه با جاری شدن سیلابی از جانب افغانستان احیا شد؛ اما به گفته‌ کارشناسان این وضعیت موقتی است و بحران بی‌آبی همچنان این تالاب را تهدید می‌کند.

تالاب هامون در استان سیستان و بلوچستان، شهرستان زابل، مرز ایران و افغانستان قرار دارد. (مشاهده روی نقشه)

شاید اگر در طول مسیر دسترسی به دریاچه، میزان راه را با نقشه تطبیق دهید، نگران شوید. ممکن است آنچه در نقشه به شما نشان داده می‌شود، گویای آن باشد که شما در تالاب هستید؛ اما در کمال ناباوری خواهید دید که همچنان روی خشکی برای رسیدن به تالاب قدم می‌زنید. متاسفانه بحران کم‌آبی تالاب دلیل این اتفاق است. اگر از جاده زابل به نهبندان به‌سمت تالاب بروید، در سه راهی میل نادر، پاسگاه نیروی انتظامی وجود دارد که باید از آن به‌سمت چاه خرما تغییر مسیر دهید. بسته به فصل و وضعیت آب دریاچه، مسافت کمتر یا بیشتری از این جاده را باید بروید تا به آب برسید. برای رسیدن به تالاب از جاده اصلی، حدود دو کیلومتر در خاکی نامناسب باید پیش بروید. سکوت و تنهایی این دریاچه را زمانی که بر حاشیه‌ آن می‌ایستید، احساس خواهید کرد.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: Trésor Crytomonnaie)

• اگر قصد دارید راهی تالاب هامون شوید، بهتر است فصل تابستان را به‌دلیل گرمای هوا در مناطق جنوبی کشور انتخاب نکنید.
• برای اقامت شبانه، می‌توانید در اقامتگاه‌های بوم‌گردی روستاهای منطقه شب را بگذارنید.
• در سفر به نقاط مختلف کشور، به فرهنگ و باورهای مردم محلی احترام بگذارید.
• با اقامت در اقامتگاه‌های بوم‌گردی و خرید محصولات از فروشنده‌های محلی، به اقتصاد مردم منطقه کمک کنید.
• طبیعت قرن‌های متمادی است که با منابع بی‌نظیرش در اختیار ما قرار دارد. قدر آن را بدانیم و از وارد آوردن هرگونه آسیب به آن خودداری کنیم.

اقامتگاه بوم‌گردی قلعه نو زهک/عکس‌ها از گوگل‌مپ (عکاس: behesht kavir)

نویسنده: محبوبه رستمی