بادگیر چپقی سیرجان

سیرجان کرمان در کنار تمام جذابیت‌هایش، یک ویژگی منحصربه‌فرد دارد که در هیچ جای دیگر ایران مشابه آن را نمی‌بینید، چپق‌هایی رو به آسمان! آن‌ها بادگیرهایی هستند که با آجر و ملاط ساخته شده‌اند. بادگير چپقی سیرجان به بنایی قدیمی تعلق دارد که آقا سيد علی‌‌ اصغر رضوی مالک آن بوده است. اين بادگير در تاریخ هفت مهر ۱۳۸۱ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت و از آثار دوره پهلوی به حساب می‌آید. بادگیر چپقی با تلفيق معماری و صنعت و با الهام از دودکش کشتی‌های قدیمی بنا شده است که می‌تواند برای هر گردشگری جذاب باشد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سپهر هاشم‌زاده)

بادگیر چپقی در محله حاج رشید در سیرجان قرار دارد و از آنجا که حاج رشید از خیابان‌های اصلی شهر است، آن را به‌راحتی پیدا خواهید کرد.

• آدرس: استان کرمان، سیرجان، بلوار دکتر صادقی، کوچه حاج رشید (نمایش روی نقشه)

بادگیر، برجی است که برای تهویه بر بام خانه‌ها و همچنین بالای آب‌انبارها و دهانه معدن‌ها ساخته می‌شد. هوای خنک از طریق بادگیر که نوع ابتدایی تهویه مطبوع به شمار می‌رود، به اتاق‌های طبقه همکف یا زیرزمین‌ فرستاده می‌شود. بادگیر از عناصر و نمادهای معماری ایرانی است؛ گرچه امروزه در بسیاری از کشورهای خاورمیانه به کار می‌رود. بادگیرها با اشکال مختلف در شهرهای مرکزی و جنوب ایران وجود دارند که هرکدام برحسب ارتفاع و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده‌اند. تا قبل از اختراع کولر برقی و گسترش آن در شهرهای ایران، از بادگیر در بناهای مختلف مسکونی، مذهبی و خدماتی استفاده می‌شد و هنوز می‌توان بقایای این بادگیرها را در شهرهایی مانند بندر عباس، بندر لنگه، قشم، بوشهر، کرمان، نایین، یزد، طبس، کاشان و... مشاهده کرد.

چگونگی کارکرد بادگیر از نشریه ساینتیفیک آمریکن، ۱۹۷۸؛ منبع عکس: ویکی پدیا

عموما بادگیرها روی قسمتی از خانه‌های کویری به نام حوض‌خانه بنا می‌شدند. حوض‌خانه، ایوان کوچکی بود که در انتهای اتاق‌های تابستانی هر عمارت قرار داشت. این ایوان به‌شکل فضای رابط میان حیاط خانه و اتاق‌های تابستانی عمل می‌کرد. در میان این فضا، حوض کوچکی قرار داشت که به همین دلیل به آن حوض‌خانه گفته می‌شد. بادگیرها دقیقا در بالای این حوض قرار گرفته‌اند و از طریق دریچه‌های خود، جریان هوا را به روی آب حوض هدایت می‌کنند.

بادگیرهای باغ فتح‌آباد کرمان؛ منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Am kerman)

بادگیر معمولا چهارگوش است و در دیوارهای چهارگانه آن چند دریچه تعبیه شده‌ است. درون بادگیر با تیغه‌ها و جدارهایی که از خشت یا چوب و خشت ساخته شده‌ است، به چند بخش تقسیم می‌شود. معماران محلی برای ساخت بادگیر از پشت‌بام خانه استفاده می‌کردند و با خشت یا آجر، تنوره بادگیر را با مقطع مستطیل می‌چیدند تا به ارتفاع معینی برسد. سپس بالای این تنوره‌ها را دو چوب به‌شکل ضربدر می‌گذاشتند و دیوارهای سمت شرق و غرب و جنوب بادگیر را بالا می‌آوردند. در ادامه قسمت شمال را که رو به باد «اصفهانی» قرار داشت، با نیم‌خشت یا آجر نیمه تا ارتفاع معینی می‌چیدند.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: حسین رضوی)

در شهر یزد تمامی بادگیرها مرتفع و چهار یا هشت طرفه هستند؛ ولی برعکس در شهر میبد که در ۵۰ کیلومتری غرب شهر یزد است، بادگیرها کوتاه و یک طرفه هستند. در واقع در میبد، بادهای کویری همراه با گردوغبار از سمت کویر می‌وزد و اهالی مجبور بودند که بادگیرهای خود را پشت به این باد و در جهت باد مطلوب بسازند. از آنجا که یزد بین دو رشته کوه قرار گرفته است، بادهای کویری کمتر جریان دارد و در نتیجه مردم بومی در گذشته می‌توانستند بادگیرهای مرتفع چند طرفه احداث کنند.

بادگیر عمارت شترگلو ماهان کرمان؛ منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Am kerman)

بادگیرهای ایران به‌طور کلی به سه دسته تقسیم می‌شوند: بادگیرهای اردکانی؛ بادگیرهای کرمانی و بادگیرهای یزدی.

• بادگیر اردکانی: این نوع بادگیر بیشتر در منطقه اردکان (یزد) دیده می‌شود و بنای آن نسبت به سایر انواع بادگیرها، تا حدی ساده و از لحاظ اقتصادی مقرون‌به‌صرفه است. به همین دلیل امکان داشت که برای هر اتاقی یک بادگیر بسازند.
• بادگیر کرمانی: بادگیر کرمانی بسیار ساده است و به خانه‌های طبقه متوسط و پایین اختصاص داشت. ساخت این نوع بادگیر، از عهده هر بنایی بر می‌آمد و مصالح عمده آن بیشتر خشت و گل بود. کار این بادگیر تا حدودی نسبت به بادگیر اردکانی دقیق‌تر و ایدئال‌تر است؛ زیرا فشار باد موجب تخلیه سریع هوای گرم و آلوده از طرف دیگر می‌شد. ضمنا بادگیر بیشتر آب انبارها را به‌صورت بادگیر کرمانی درست می‌کردند تا از یک سمت آن، هوای خوش و مطبوع به سطح آب برسد و از طرف دیگر، هوای گرم به بیرون برود.
• بادگیر یزدی: بادگیر یزدی که از سایر بادگیرها بزرگ‌تر است، معمولا چهار یا هشت طرفه ساخته می‌شد و به همین لحاظ این نوع بادگیر را در برخی مناطق، «بادگیر چهار طرفه» یا «چهار سویه» نیز می‌نامند. البته ساختمان آن از نظر معماری، از سایر بادگیرها مشکل‌تر و پیچیده‌تر بود و معمولا ارتفاع بیشتری داشت.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Bahram Allipour)

بادگیر چپقی سیرجان در کرمان تنها بادگیر متفاوت نسبت به دیگر بادگیرهای جهان، از نظر معماری است که در تاریخ هفت مهر ۱۳۸۱ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. سید علی‌ اصغر رضوی یکی از پزشکان شهرستان سیرجان در دوره پهلوی اول بود که حالا بادگیرهای خانه‌اش در بلوار دکتر صادقی، کوچه حاج رشید به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی سیرجان و میراث ملی شناخته می‌شود.

ماجرای ساخت این بادگیرهای چپقی، به کشف معمار آن‌ها، سید مهدی شجاعی برمی‌گردد. او که در یک سفر دریایی به تهویه خوب استراحتگاه کشتی پی برده بود، با کمی دقت متوجه فرم خاص دودکش‌های کشتی شد و نتیجه گرفت اگر آن‌ها را در بادگیرهای خانگی استفاده کند، می‌تواند هوای خنک‌تری را به داخل خانه بکشاند.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: maryam nohani)

بادگیرهای چپقی به‌جای فضای مکعبی شکل خارجی، چند لوله‌ چپق‌مانند دارند که با شبکه‌های هندسی منظمی به یکدیگر مرتبط می‌شوند و باد را از جهت‌های مختلف به داخل خانه هدایت می‌کنند. البته جذابیت این بادگیرهای چپقی فقط به‌خاطر فرم خاص آن‌ها نیست و قطعات کوچک آجرهای شش‌ضلعی که روی بدنه بادگیر کار شده، ظاهر زیبا و متفاوتی به آن بخشیده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امیررضا تقوی)

• بادگیر چپقی سیرجان جزو میراث ملی به حساب می‌آید؛ اما به حال خود رها شده است و در نتیجه بسیار اهمیت دارد که هنگام بازدید از آن، به این میراث تاریخی آسیبی وارد نکنید و حفاظت از آن را وظیفه خود بدانید.
• بی‌شک معرفی هرچه بیشتر بادگیر چپقی توسط گردشگران باعث شناخت بیشتر ایرانی‌ها نسبت به آن می‌شود و می‌تواند توجه مسئولان را به حفاظت و مرمت آن معطوف کند.
• همه‌روزه در هر ساعت از شبانه‌روز امکان بازدید از این اثر ارزشمند وجود دارد.
• شهرستان سیرجان به‌دلیل اقلیم نیمه‌بیابانی دارای تابستان‌های بسیار گرم و شب‌های تابستانی خنک و زمستان‌های سرد است؛ به همین دلیل بهترین زمان برای سفر به سیرجان و بازدید از بادگیر چپقی را می‌توان فصل بهار و پاییز دانست.
• در حال حاضر (سال ۱۴۰۰) بازدید از بادگیر چپقی سیرجان رایگان است.

نویسنده: بهنام شکوری/ بازنویسی: صدیقه شجاعی

عکس‌ کاور از گوگل‌مپ؛ عکاس: Mahdi Mastery