کاخ مروارید (کاخ شمس)

کاخ مروارید که از آن با نام کاخ شمس نیز یاد می‌شود، از آثار تاریخی و جاهای دیدنی کرج و استان البرز محسوب می‌شود. این کاخ به درخواست خدیجه پهلوی (شمس الملوک)، دختر دوم رضا شاه و همسر مهرداد پهلبد، طی سال‌های ۴۵ تا ۴۷ هجری شمسی در زمینی به وسعت ۱۱۱ هکتار و با مساحتی حدود ۲,۵۰۰ متر مربع احداث شد. این کاخ باشکوه که به شکل سفره‌ ماهی طراحی شده، همچنان پابرجا است؛ اما به‌دلیل بی‌توجهی مسئولان تا تخریب و نابودی کامل فاصله چندانی ندارد.

• آدرس: استان البرز، کرج، مهرشهر، انتهای بلوار ارم (نمایش روی نقشه)

کاخ مروارید در انتهای بلوار ارم در مهرشهر کرج قرار دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: رادمهر جابری)

کاخ مروارید که با نام کاخ شمس نیز شناخته می‌شود، در سال ۱۳۸۲ به شماره ثبت ۷۰۶۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. با وجود معماری خارق‌العاده و ویژگی‌های تاریخی، این کاخ اکنون در وضعیت نامناسبی قرار دارد و گفته می‌شود به بودجه‌ای معادل ۲۰۰ میلیارد تومان برای بازسازی و مرمت نیاز دارد. ضمن اینکه مالکیت آن هنوز به‌طور کامل مشخص نیست. بیشتر بخش‌های بنا دچار آسیب‌های جدی شده، سقف‌ها نم برداشته‌، جداره‌ و تزیینات سردرها کنده شده‌ و درب‌ها شکسته شده‌ است. قطعی آب نیز سرنوشت تلخی برای درختان نادر آن رقم زده است.

بسیاری از اموال کاخ مروارید نیز قبل از اینکه به میراث فرهنگی تحویل داده شود، به غارت رفته بود و بازگرداندن مجدد این اموال به کاخ امری بعید به نظر می‌رسد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امیر آل علی)

شمس پهلوی به‌دلیل بیماری آسم، مهرشهر کرج را برای زندگی انتخاب کرد که تا قبل از دهه ۱۳۴۰ فقط از چند روستا تشکیل می‌شد. به این ترتیب، کاخ مروارید در این منطقه احداث شد و بر اساس برآورد کارشناسان هزینه ساخت‌وساز آن به پول امروز حدود ۱۴۰۰ میلیارد تومان بود. پس از ساخت کاخ مروارید و در زمان محمدرضا شاه پهلوی، یک بلوار چهار بانده و منطقه‌ای ویلایی برای شهروندان در سه فاز در مجاورت کاخ ساخته شد که مهرشهر نام گرفت.

شمس پهلوی تا سال ۱۳۵۷ به‌مدت ۱۲ سال همراه با خانواده‌اش در این کاخ زندگی می‌کرد. گفته می‌شود که او در این کاخ ایرانی-اروپایی پذیرای مهمانان ویژه‌ای از داخل و خارج از کشور بود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: رضا نیک‌بین)

کاخ شمس پس از انقلاب به بنیاد مستضعفان و بعد از حدود ۱۵ سال به بنیاد تعاون واگذار شد. بنیاد تعاون سپاه نیز در ازای هزینه‌ صدور مجوز ساخت‌‌وساز حدود ۸۰ هکتار از این مجموعه، ساختمان‌های مسکونی مجموعه‌ کاخ شمس را به شهرداری فروخت. در ادامه از این کاخ به‌‌عنوان «مجتمع اردویی، تفریحی شهید فهمیده» استفاده شد تا حدود سال ۱۳۸۲ که پس از بارش سنگین برف و با شکایت اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری، کار این مجتمع تفریحی به پایان رسید.

بعد از روی کار آمدن دولت یازدهم و در یک اردیبهشت ۱۳۹۳ حکم واگذاری این کاخ به اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان البرز، با حکم دادستانی عمومی و انقلاب کرج صادر شد؛ اما وضعیت مالکیت کاخ نامعلوم مانده است. با تملک مجدد سازمان میراث فرهنگی بر ۳۰ هکتار از مساحت این مجموعه که شامل کاخ اصلی نیز می‌شود، مسئولان فرهنگی استان البرز خبر از برنامه‌ریزی برای بازسازی این اثر دادند که هیچ‌گاه عملی نشد.

منبع عکس گالری: گوگل مپ (عکاس: Arz Mohammadi، امیر آل علی، Amir Khorouti)، ویکی پدیا (عکاس: Parsa 2au)

فضای سبز کاخ مروارید در سال ۱۴۰۰ به دست شهرداری در حال آماده‌سازی بود و حتی مجهز به مبلمان شهری شد تا به بهره‌برداری برسد. ظاهرا این مجموعه، به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی استان البرز، برای مدت کوتاهی به روی گردشگران باز بود. در حال حاضر، اجازه ورود به کاخ مروارید به هیچ گردشگری داده نمی‌شود و فقط امکان عکاسی از نمای آن وجود دارد.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Ararat-tehran)

کاخ مروارید در زمینی به مساحت ۱۱۱ هکتار با زیر بنای ۲,۵۰۰ متر مربع در سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۴۷ ساخته شد. وسلی پیترز، معمار آمریکایی و بنیاد فرانک لوید رایت با صرف هزینه ۱,۰۰۰,۰۰۰ دلار عمارتی به‌شکل سفره ماهی ساختند که صدفی آن را در برگرفته است.

کاخ مزبور یکی از با ارزش‌ترین کاخ‌های تاریخی ایران به شمار می‌رود که از لحاظ ویژگی‌های فنی از بسیاری از کاخ‌های موجود چند پله بالاتر است؛ به‌نحوی که تکنیک‌های ساخت، طراحی و رنگ‌آمیزی این مجموعه حتی به سبک و شیوه ساخت کاخ سعدآباد ارجحیت دارد. در واقع، کاخ شمس از مجهزترین، مرفه‌ترین و اشرافی‌ترین بناهای دوره‌ پهلوی محسوب می‌شود که در ساخت‌وساز آن هیچ یک از اصول معماری ایرانی رعایت نشده و سبک، نقشه و ساختار آن کاملا غربی است و این کاخ بخشی از تاریخ معماری مدرن به حساب می‌آید.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: علی کامدی)

سازه اصلی بنا به‌صورت سفره ماهی طراحی شده و ضلع شمالی کاخ و محوطه بیرونی دریاچه به‌‌شکل باله‌های سفره‌ ماهی اجرا شده‌ است. در طراحی فضای بیرونی، دریاچه کوچکی از سه طرف کاخ را احاطه می‌کند. همه فضاهای معماری در زیر سقفی با فرم حلزونی قرار گرفته‌اند و نورگیرهای مختلفی به‌شکل دانه‌های مروارید دارند.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: سجاد اصغری)

تالار طلایی بار، دفتر مخصوص شمس، تالار پذیرایی، سالن سینما، سالن بیلیارد، استخر، آب‌نما، محل نگهداری پرندگان کمیاب و اتاق‌های خواب، از بخش‌های متنوع کاخ مروارید هستند. یکی از مهم‌ترین بخش‌های این کاخ را می‌توان اتاق صدف دانست که تزیینات مختلفی دارد؛ به‌خصوص نمای بیرونی آن که حلزونی‌شکل است.

نویسنده: بهاره غنچه/ بازنویسی: صدیقه شجاعی