گنبد جبلیه

در منتهی الیه شرقی کرمان، در نزدیکی دو قبرستان صاحب‌ الزمان و سید حسین، گنبد بزرگ و عجیبی از سنگ و گچ بنا شده که دست تطاول روزگار در تخریب آن کوتاه آمده‌ است. این گنبد هشت ضلعی با عناوین گنبد جبلیه و گنبد گبری شهرت دارد و آن را تماما از سنگ ساخته‌اند؛ هرچند از سازندگان آن به‌طور قطعی نمی‌توان سخنی به میان آورد. در سفری به کرمان با کجارو همراه باشید و با گنبد جبلیه آشنا شوید.

بسیاری از دیدنی های کرمان را بناهای تاریخی تشکیل می‌دهند که از دوره‌های مختلف تاریخی در این خطه به یادگار مانده‌اند. یکی از این بناها در شرق شهر جای گرفته است و با نام‌های گنبد جبلیه، گنبد گبری، گنبد زیگ و گنبد گنج شناخته می‌شود.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: Eh San)

گنبد جبلیه با بنای سنگی خود در میان پارکی سرسبز قرار دارد. این اثر با تاریخچه‌ای پرابهام، از دهه ۱۳۷۰ شمسی میزبان کتیبه‌ها و سنگ‌های حجاری‌شده تاریخی شده است و با نام موزه سنگ نیز شناخته می‌شود. گنبد جبلیه در آذر سال ۱۳۱۶ شمسی، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. امروزه پیرامون این بنا به فضای سبز بدل شده است و تعداد مجسمه در آن جای گرفته‌اند.

عکس‌های گالری از گوگل‌مپ (عکاس: Pe Ji، Koenraad Vanden Bosch، نیما فرهادی و امیر کمالی)

گنبد جبلیه در شرق کرمان، در یکی از خیابان‌های بافت تاریخی کرمان واقع شده است و در دامنه كوه‌های مسجد صاحب‌الزمان قرار دارد.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: هادی کریمی)

درباره تاریخچه و دلایل ساخت گنبد جبلیه نمی‌توان با قطعیت سخن گفت. برخی معتقدند که این مکان آتشکده یا مقبره یکی از زرتشتیان بوده است و برخی دیگر اعتقاد دارند این مکان مزار سید محمد تباشیری است. البته مطلب اخیر را در بعضی کتب تکذیب کرده‌اند.

پژوهشگران اروپایی نظیر هیلن براند این گنبد را متعلق به سلجوقیان می‌دانند. ولی این موضوع چندان درست به نظر نمی‌رسد؛ چراکه «جبلی» شکل تغییریافته «گبری» است و طبق قواعد اشتقاق‌های فارسی «گ» به «ج» بدل شده‌ است. از این‌رو می‌توان حدس زد قدمت این گنبد به پیش از اسلام بازگردد و از بناهای زرتشتی و گبری بوده است؛ گرچه سبک آن با سبک آتشکده ‌ها تطابق ندارد.

گنبد جبلیه در حال مرمت/عکس از ویکی‌پدیا (منبع: Am kerman)

برخی احتمال داده‌اند که گنبد جبلیه با قدمتی که به اواخر دوره ساسانی برمی‌گردد، اوایل اسلام تعمیر و مرمت شده‌ است. البته حالت دیگری نیز وجود دارد و آن اینکه در اوایل اسلام، با الهام از معماری ساسانی بنا شده است. این بنا در دوره هایی (از جمله دوره سلجوقی، به دستور محمد بن الیاس) مورد تعمیر قرار گرفت. عکس زیر توسط کنسولگری انگلیس از گنبد جبلیه در ۱۱۰ سال پیش گرفته شده است و نشان می‌دهد بنا در کنار یک تپه احداث شده است. احتمالا همین امر از دلایل سالم ماندن آن از سوانح طبیعی نظیر سیل بوده است.

منبع عکس: نامشخص

گنبد هشت ضلعی جبلیه تماما از سنگ است و عرض پی آن در پایه به سه متر می‌رسد. در هشت طرف آن، هشت در به عرض دو متر قرار گرفته است که اخیرا برای استحکام بنا و جلوگیری از تخریب، درگاه‌ها را با سنگ مسدود کرده‌اند و فقط یکی را باز گذاشته‌اند. مصالح به‌کار رفته در دیوارها شامل سنگ لاشه با ملات گچ از بیرون و آهک از داخل می‌شود. می‌گویند در ساخت گنبد جبلیه به‌جای آب، از خاکستر، تخم‌مرغ و شیر شتر استفاده شده‌ است و مورخان و معماران دلیل استحکام بنا را همین امر می‌دانند. البته صحت این مطلب دقیقا به اثبات نرسیده‌ است.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: سید علی مرتضوی)

سر پرسی سایکس در کتاب هشت سال در ایران می‌نویسد:

از قبرستان که رد می‌شوید، یک ساختمان هشت ضلعی سنگی خواهید دید که گنبدی به‌شکل دو هلال بر آن قرار گرفته و قطر داخل آن ۱۸ فوت (۵.۵ متر) و هر یال آن نیز ۱۸ فوت (۵.۵ متر) و پوشش آن آجری و منتهی‌الیه آن دایره است. این محل را جبلیه می‌نامند و تنها ساختمان سنگی کرمان همین گنبد جبلیه‌ است.

در پایینی‌ترین بخش یک هشت‌ضلعی واقع شده است که در واقع دیوارهای اتاق هستند. این دیوارهای ضخیم هشت ضلع را تشکیل می‌دهند که در هر ضلع، می‌توان طاق‌نمای بزرگ قوس‌داری را مشاهده کرد. داخل طاق‌نماها و در طرفین آن‌ها نغول استفاده کرده‌اند. هدف از این کار، کاهش بار بنا در داخل قوس‌ها بوده است. این نغول‌ها شامل لوحی مربع یا مستطیل شکل در بالای سردرها، دو نغول مستطیلی در بالا و طرفین طاق‌نما و دو نغول با قوس جناغی در پایین و دو طرف طاق‌نما می‌شود.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: حمید علیزاده)

میان دیوارهای هشت‌ضلعی و گنبد، دو حلقه واقع شده‌اند که حلقه پایین‌تر به‌صورت شانزده ضلعی و حلقه بعدی دوباره هشت‌ضلعی می‌شود. با بالا رفتن ارتفاع، از قطر بنا کاسته شده است. در لایه پایینی نورگیرها به‌صورت یک در میان در اضلاع کار شده‌اند. در حلقه بالایی نیز روی هر ضلع سه نغول مستطیلی تعبیه شده‌اند.

عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: محمدرضا فروتن)

گنبد را با استفاده از آجر ساخته‌اند. ارتفاع ساقه سنگی گنبد هشت متر است و در وسط آن نورگیری تعبیه کرده‌اند. به‌نظر می‌رسد قرار بوده است این گنبد دوپوش باشد و به دو دلیل این اتفاق نیفتاده است؛ یا یکی از پوش‌ها از بین رفته یا عملیات ساخت پوش دوم ناتمام مانده است. داخل گنبد نیز ظاهرا تزیینات گچبری داشته که قسمت بالای آن ریخته است. قسمت پایین بنا نیز اگر تزییناتی داشته، از بین رفته است.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: Luiz Paulo)

درون بنا تزیینات خاصی دیده نمی‌شود. البته برای تبدیل هشت‌ضلعی به دایره ساقه گنبد، از طاق‌نما یا قوس تیزدار استفاده شده است. نغول‌ها نیز در این بخش حضور دارند.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: Pascal Guay)

گنبد جبلیه در سال ۱۳۱۶ توسط وزارت فرهنگ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال ۱۳۸۳ پس از مرمت به موزه سنگ کرمان (گنجینه جبلیه) تبدیل شد. این مجموعه ۱۰۰ قطعه از سنگ‌های حجاری‌شده و کتیبه‌ها را از دوره‌های تاریخی مختلف در خود جای می‌دهد.

• كتیبه مسجد آبدر اشكان رابر بافت مربوط به بنای مسجدی متعلق به سال ۴۲۵ هجری قمری است که به دستور عبدالله بن یوسف در دوران آل بویه، در تپه موسوم به خمروتی در مزرعه آبدر ساخته شد. کتیبه مذکور به سنگ عصین (رعدوبرق) گردون آبدر شهرت داشت و اهالی اعتقاد خاصی به آن دارند. این كتیبه یكی از قدیمی‌ترین كتیبه‌های موجود در این گنجینه است.
• كوچک‌ترین سنگ قبر كشف شده در استان كرمان نیز در این گنجینه نگهداری می‌شود. این سنگ ابعادی معادل ۲۲ در ۲۶ ‪سانتی‌متر دارد و كتیبه آن متشکل از دو بخش است. حاشیه كتیبه (شروع از قسمت پایین، گوشه سمت راست) شامل ۱۹ آیه و بخشی از آیه ۱۸ سوره آل عمران می‌شود. در پایان كتیبه، در قسمت سمت چپ، نام متوفا و سال وفات در یک كادر محرابی شكل قرار گرفته است؛ بدین مضمون: «هذا قبر العبد الضعیف المحتاج تا رحمت الله ابی جعفر احمد بن حمزه بن علی غفارالله ان توفی فی جمادی الاخر سنه الحدی و اربعین و خمسه مابه». چنانكه از كتیبه برمی‌آید تاریخ وفات متوفی سال ۵۴۱ هجری قمری است.
• در میان سنگ قبرهای موجود در گنجینه جبلیه، سنگ قبر میرزا آقاخان، پسر میرزا احمدعلی‌خان وزیری، نویسنده تاریخ كرمان نیز به چشم می‌خورد. به گفته دكتر باستانی پاریزی، مورخ معاصر كرمانی، وی در امر تالیف كتاب تاریخ كرمان با پدرش همكاری داشت. متن سنگ قبر وی به این مضمون است: «وفات مرحوم مغفور آقای میرزا آقاخان خلف مرحوم میرزا احمدعلی خان وزیری طاب ثراه به تاریخ سنه۱۳۱۷ شهر شوال».
• در بین وقف‌نامه‌های سنگی موجود در گنجینه جبلیه، كتیبه وقف آتشكده روستای قناتغستان نیز جالب توجه است. این وقف‌نامه بعد از تخریب آتشكده، توسط كارشناسان سازمان میراث فرهنگی استان كرمان به این سازمان منتقل شد و هم‌اكنون در این گنجینه نگهداری می‌شود. این وقف‌نامه مربوط به سال۱۲۸۲ هجری قمری است.

عکس‌های گالری از گوگل‌مپ (عکاسان: سیاوش مزینانی، محمد دهقان سلطانی، Eh San و محمد علی کمالی)

• اگر قصد دارید از نمای بیرونی گنبد جبلیه بازدید کنید، نیازمند پرداخت هزینه نیستید و هر ساعت از شبانه‌روز می‌توانید به آن مراجعه کنید.
• اگر می‌خواهید از موزه سنگ کرمان دیدن کنید، ساعات کار موزه از ۹ تا ۱۸ و بهای بلیط آن چهار هزار تومان است.
• بهتر است پیش از بازدید درباره بنا اطلاعات کسب کنید. بدین‌ترتیب بازدیدی مفیدتر خواهید داشت.
• در سفر به شهرهای ایران، به فرهنگ مردم بومی احترام بگذارید.
• آثار تاریخی میراث بشریت هستند. امانت‌داران خوبی باشیم و آن‌ها را بدون گزندی به نسل بعد تحویل دهیم.

عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: Mirzaalirezakhang)

نویسنده: آزاده یوسف نژاد