مدرسه خان شیراز

شیراز، شهر علم و ادب، از جمله پرترددترین مقاصد گردشگری در کشور است. حضور عمارات و بناهای مذهبی، تاریخی و باستانی متعدد همچون آرامگاه شاهچراغ، دروازه‌ قرآن، حافظیه و... بر شهرت و محبوبیت این شهر افزوده است. از میان تعداد بسیار جاذبه‌های شیراز، مدرسه خان یکی از جاهای دیدنی کمتر شناخته‌شده است که زمانی از ملاصدرا میزبانی می‌کرد. با کجارو همراه باشید تا بیشتر درباره این مدرسه تاریخی بدانید.

شیراز که به شهر علم و مکتب شهره است، حافظ یکی از معروف‌ترین مدارس قدیمی استان با نام مدرسه خان است. مدرسه خان در زمان حکومت صفوی و سلطنت شاه عباس صفوی ساخته شد و در برهه‌ای از تاریخ، ملاصدرا، فیلسوف مشهور ایرانی، در آن به تدریس پرداخت.

عکس از خبرگزاری شبستان (عکاس: فاطمه نهاری)

امروزه مدرسه خان از مکان های دیدنی شیراز محسوب می‌شود و به‌عنوان میراث ملی به ثبت رسیده است. این مدرسه تحت نظر «آیت‌الله ملک حسینی»، به‌عنوان حوزه‌ علمیه‌ شیراز، مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مدرسه خان از جاهای دیدنی استان فارس در شیراز است و در در محله‌ اسحاق بیگ، در خیابان لطفعلی خان زند، بعد از سه راه احمدی و در سمت چپ قرار دارد. برای دسترسی به این مکان می‌توانید از خودروی شخصی یا وسایل نقلیه عمومی استفاده کنید. نزدیک‌ترین ایستگاه مترو شیراز، ایستگاه ولیعصر است که حدود دو کیلومتر با آن فاصله دارد. برای استفاده از اتوبوس، می‌توانید از خط پایانه ولی‌عصر استفاده کنید، در یکی از ایستگاه‌های ولی‌عصر یا احمدی پیاده شوید و مسافت باقی‌مانده را پیاده طی کنید. اگر از خودروی شخصی استفاده می‌کنید، باید خود را به چهارراه زیر پل کابلی ولی‌عصر برسانید. این چهارراه خیابان‌های زینبیه را در دو سو به خیابان‌های لطف علی خان زند و خیابان غدیر متصل می‌کند. پس از این چهارراه، ۱۰۰ متر پیش بروید تا به مدرسه برسید. همچنین از سمت دیگر می‌توانید، با عبور از تقاطع غیر هم‌‌سطح نمازی و سه‌راه احمدی به این مکان دسترسی داشته باشید. در نظر داشته باشید که این خیابان به‌عنوان یکی از مسیرهای پررفت‌و‌آمد شیراز، غالبا شلوغ است.

موقعیت مدرسه خان روی نقشه

ایده‌ ساخت این مدرسه‌ قدیمی از طرف الله وردیخان گرجی، والی وقت شیراز که از سپه‌سالاران شاه عباس نیز بود، مطرح شد و با همت او پروژه‌ احداث آن، کلید خورد. الله وردیخان که از اسرای گرجی بود، در زمان شاه طهماسب از گرجستان به ایران تبعید و به‌عنوان غلام به دربار صفوی راه یافت.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: نامشخص)

وی مسلمان شد و در زمان شاه عباس اول از طرف پادشاه به‌عنوان سپهسالاری سلطنت صفوی و نیز فرمانروایی فارس، دست یافت. وی از سال ۱۰۰۴ تا ۱۰۲۲ هجری قمری حاکم فارس بود و در این مدت اقدامات قابل‌توجهی در رشد و تعالی فرهنگ و تمدن ایران‌زمین انجام داد که می‌توان به احداث پل الله‌ وردی خان در اصفهان (۳۳ پل)، ساخت بازار لار، ایجاد نهر عباسی در شیراز و احداث چندین پل و کاروان‌سرا در مسیر اصفهان به شیراز اشاره کرد.

عکس از ایرنا (عکاس: شیوا عطاران)

الله وردیخان، سرداری آزاده بود و با تبعید و دربند کردن ذهن‌ها و نوابغ آزاداندیشان مخالفت داشت. به همین دلیل ملاصدرا را برای تدریس در مدرسه‌ خان، به شیراز دعوت کرد. ملاصدرا از فیلسوفان شیعه و بنیان‌گذاران حکمت متعالیه در قرن یازدهم هجری قمری بود که در آن زمان در قم و تبعید به سر می‌‌برد. وی در نامه‌ای برای ملاصدرا چنین نوشت:

من نمی‌توانم به کهک بیایم تا بتوانم از محضر درس شما استفاده کنم، و به همین جهت در شیراز بنای مدرسه‌ای را برای شما شروع کرده‌ام و همین که تمام شد، اطلاع می‌دهم که بیایید و در این مدرسه تدریس کنید.

عکس از خبرگزاری شبستان (عکاس: فاطمه نهاری)

از نکات جالب در مورد ساخت این مدرسه، پرداخت تمامی هزینه‌ احداث توسط شخص الله وردی خان است. وی زمانی که متوجه شد احداث این مکان علمی مدت زمان زیادی را می‌طلبد، تنها پس از ساخت بخش‌های ضروری و مهم برای تدریس استاد و استفاده‌ طلبه‌ها، از ملاصدرا خواست تا به شیراز نقل مکان کند. همچنین در آن دوران و در برخی از مدارس اصفهان، برای پذیرفتن طلاب جهت تحصیل، شروطی وجود داشت که یکی از آن‌ها عدم تدریس علوم معقوله در آن مدارس بود. این در حالی است که اتفاقا از مهم‌ترین ویژگی‌های مدرسه‌ خان شیراز، تدریس و تحصیل همین علوم معقوله بود که خود مدرسه را به دانشگاهی نوظهور و برجسته در زمان خود، تبدیل کرد و از آن مکانی منحصربه‌فرد جهت علم‌آموزی و تدریس علم و دین ساخته بود.

عکس از خبرگزاری شبستان (عکاس: فاطمه نهاری)

عکس از خبرگزاری شبستان (عکاس: فاطمه نهاری)

متاسفانه الله وردی خان هرگز نتوانست پایان ساخت این مدرسه را ببیند، مدرسه‌ای که می‌توان آن را دانشگاهی به تمام معنا در زمان خود نامید. او پیش از اتمام ساختمان مدرسه از دنیا رفت. اما پسرش امام قلی خان، راه پدر را ادامه داد و با پیگیری‌های او، ساختمان مدرسه تکمیل شد و در سال ۱۰۲۴ هجری قمری به اتمام رسید.

در سال ۱۲۲۹ هجری قمری طی زلزله‌ای که رخ داد، مدرسه‌ خان شیراز تخریب شد و یکی از تاجران شیراز به نام حاجی لطفعلی شیرازی، اقدام به ترمیم و بازسازی آن کرد. همچنین در سال ۱۲۶۹ هجری قمری طبقه‌ دوم مدرسه در حال تخریب بود که در سال ۱۲۷۳ هجری قمری، حاجی میرزا علی اکبر قوام‌الملک شیرازی، به تعمیر و بازسازی آن همت گماشت.

عکس از خبرگزاری شبستان (عکاس: فاطمه نهاری)

البته این مدرسه باز هم در طی تاریخ دچار خرابی و ویرانی شد که می‌توان به سال ۱۳۳۶ هجری قمری اشاره کرد. این بار این ساختمان ارزشمند علمی و فرهنگی، به همت اداره‌ باستان‌شناسی استان فارس مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفت. این در حالی است که همچنان و در عصر حاضر نیز تعمیرات و بازسازی‌هایی روی این مدرسه به همت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و نیز سازمان مسکن و شهرسازی استان فارس در حال انجام است.

مدرسه‌ خان در فضایی به زیربنای تقریبی ۷۷۰۰ متر مربع ساخته شده است. مساحت کل فضای مدرسه برابر با پنج هزار متر مربع است.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: شیوا عطاران)

در بدو ساخت مدرسه، سازندگان در دو طبقه و در چهار سمت مدرسه ۱۰۰ حجره را برای استفاده‌ طلاب احداث کرده بودند که متاسفانه در حال حاضر تنها تعداد ۷۰ حجره‌ آن باقی مانده است. هرکدام از این حجره‌ها در قسمت جلویی دارای یک ایوان کوچک است و از بخش پشتی نیز به یک راهرو متصل می‌شود. هشتی ورودی داخل مدرسه به‌شکل هشت‌ضلعی و به طرح مشبک آجری ساخته شده است. سقف این هشتی با کاشی‌های معرق و خطوط اسلیمی همانند کاشی‌کاری مسجد نصیرالملک، پوشیده شده و سقف آن نیز بهره‌مند از طاق‌بندی آمودی و گنبددار است.

عکس از خبرگزاری شبستان (عکاس: فاطمه نهاری)

در طرفین هشتی نیز دو دالان کوچک ساخته شده است که هردو دالان به صحن مدرسه محدود می‌شود. یک پلکان نیز در قسمت انتهایی آن برای رفتن به طبقه‌ دوم که حجره‌ ملاصدرا بود، تعبیه شده است. در دورتادور دالان نیز می‌توان کتیبه‌ای از آیات قرآنی را که منقوش به خط ثلث است، مشاهده کرد. عبارت «کمترنی خلاق ساعی عزدین حسین شماعی ۱۰۲۴ ه.ق» در انتهای کتیبه به چشم می‌خورد که نام معمار آن را عنوان کرده است. تالار ملاصدرا، در بخش بالای هشتی ورودی قرار دارد که ملاصدرا در آن به تدریس می‌پرداخت و به همین دلیل با این نام شهرت یافته است. همچنین در این تالار کتابخانه‌ای کوچک به چشم می‌خورد.

عکس از خبرگزاری شبستان (عکاس: فاطمه نهاری)

سردر مدرسه دارای طاق ضربی و پوشیده از کاشی‌های رنگی است که نقوشی زیبا از گل و ترنج، آن را تزیین کرده است. در قسمت زیرین سقف طاق نیز هنر کاشی‌کاران معرق مشاهده می‌شود که این بخش از سقف را با کاشی‌های معرق رنگین آراسته‌اند. همچنین بخش‌های دیگری همچون بدنه، پیشانی، بخشی از دیوارهای دو طرف و جرزها نیز با استفاده از کاشی‌های رنگارنگ پوشیده شده است که طرح‌هایی از گل و بوته‌ اسلیمی و متنوع در آن مشاهده می‌شود؛ طرح‌هایی از تصاویر گل‌ها، درختان، پرندگان و خطوط اسلیمی که روی زمینه‌های مختلف قرار دارد و در بین ترنج‌ها کاملا هنرمندانه و ظریف کار شده است.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: شیوا عطاران)

دو کتیبه که روی آن‌ها آیات قرآنی به خط ثلث و با خط درشت حک شده است، در بخش بالای پیشانی سردر و در کمرکش زیر طاق، تعبیه شده است که زیبا و تماشایی جلوه می‌کند. در کاشی‌کاری سردر مدرسه‌ خان شیراز، می‌توان آیات قرآنی را مشاهده کرد که اول و آخر تمام حروف لام و الف به یکدیگر متصل و پیوسته است. طاق‌نماهای آجری نیز در دو سمت سردر مدرسه قرار دارد که در زمان گذشته در بخش انتهایی طرفین آن، دو برج رفیع واقع بوده است. البته امروزه تنها بخشی از قسمت پایینی برج برجای مانده است که می‌توان هنر معرق‌کاری را روی آن مشاهده کرد. طاق غربی، طاق شرقی، طاق شمالی و طاق جنوبی، چهار طاق مدرسه است که هرکدام با ۱۶ متر ارتفاع در چهار طرف مدرسه ساخته شده و بر پیشانی این طاق‌ها همانند پیشانی‌ بخش‌های دیگری همچون جرزها و حجره‌ها از کاشی‌های رنگین برای تزیین و پوشش استفاده شده است. در بین این کاشی‌های معرق رنگین می‌توان ترنج‌هایی را یافت که با تصاویری از گل و بوته تزیین و روی آن‌ها نام‌های خداوند، به زیبایی نوشته شده است.

عکس از خبرگزاری شبستان (عکاس: فاطمه نهاری)

عکس از ایرنا (عکاس: شیوا عطاران)

در چهار سمت مدرسه، زیر رخ بام‌ها، بالای طاق‌ها و در مرکز جرزها، کتیبه‌هایی قرار دارد به خط ثلث و نسخ که امروزه بخشی از آن کتیبه‌ها از بین رفته است. از ویژگی‌های قابل‌توجه در ساخت مدرسه، وجود باغ‌هایی در طرفین مدرسه است که برای سرگرمی و تفریح طلاب، ساخته شده بود. البته ناگفته نماند که این باغ‌ها در حال حاضر به خانه، خیابان و کوچه تغییر یافته است. مدرسه‌ حیاطی دارد که در مرکز آن حوضی هشت‌ضلعی قرار گرفته است. در پیرامون حوض نیز ۶ باغچه به چشم می‌خورد که درختانی از نخل و نارنج در آن کاشته شده است. در ایوان شرقی مدرسه که پس از تخریب، مورد بازسازی قرار گرفت، یک درب ورودی و تعداد ۱۰ پنجره ساخته شده است که به اطراف باغ، باز می‌شود.

عکس از ایرنا (عکاس: شیوا عطاران)

طاق جنوبی در بخش پیشانی و داخل بهره‌مند از تزیینات کاشی‌کاری است و محرابی در آن تعبیه شده که بدون تزیین است. در کمرکش طاق می‌توان کتیبه‌ای به تاریخ ۱۲۷۸ هجری قمری مشاهده کرد که روی آن با خط نسخ نوشته شده است. ایوان شمالی مدرسه نیز در مرکز جبهه‌ شمالی مدرسه قرار دارد که هنر کاشی‌کاری در این بخش از مدرسه‌ خان نیز در قسمت‌هایی همچون پیشانی و جرزها به چشم می‌خورد.

عکس از خبرگزاری شبستان (عکاس: فاطمه نهاری)

ساعات بازدید مدرسه خان شیراز از ۷ تا ۱۳:۳۰ و از ۱۴:۳۰ تا ۱۸:۳۰ است. این مجموعه در روزهای اربعین، تاسوعا و عاشورا، شهادت امام علی (ع)، رحلت پیامبر (ص)، رحلت امام خمینی (ره) و شهادت امام جعفر صادق (ع) تعطیل است. بهای بلیط مدرسه خان شیراز در سال ۱۳۹۹، سه هزار تومان بوده است.

عکس‌های گالری از فاطمه نهاری

نویسنده: محبوبه حسنی