کاخ چهلستون اصفهان

اصفهان با تعداد زیادی از بناهای تاریخی، دل هر گردشگری را می‌برد. در میان مشهورترین آثار تاریخی می‌توان به کاخ چهلستون اشاره کرد؛ باغی سلطنتی که همچنان باشکوه برجای مانده است. با کجارو همراه باشید.

کاخ چهلستون یکی از نمونه‌ باغ‌های سلطنتی به جامانده از دوره صفوی در شهر اصفهان است که با نام باغ موزه چهلستون نیز شناخته می‌شود. در واقع، این باغ بخش کوچکی از باغ وسیع جهان‌نما است که شاه عباس اول با احداث کوشکی در میان آن هسته نخستین کاخ چهلستون را ایجاد کرد. این میراث تاریخی از جمله مشهورترین و محبوب‌ترین جاهای دیدنی اصفهان محسوب می‌شود که با وجود آسیب‌های وارد شده، هنوز هم زیبایی‌های خیره‌کننده‌ای برای عرضه به دیدگان گردشگران و بازدیدکنندگان دارد.

باغ چهلستون در بستر شهر و در میان سایر باغ‌ها شکل‌ گرفته و امكان دسترسی به آن از سایر باغ‌ها میسر بود. مجموعه‌ای از این باغ‌ها كه در امتداد چهارباغ شکل‌ گرفته بودند، یكی از شالوده‌های اصفهان عصر صفوی را شكل می‌دادند و نقش باغ چهلستون از این جنبه ممتاز است؛ زیرا حلقه وصل این شالوده و شالوده دیگر شهری، یعنی مجموعه نقش‌جهان بوده است.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: Arad Mojtahedi)

باغ چهلستون سه در ورودی داشته است که در قدیمی آن، رو به شرق قرار دارد. هنگام ورود به باغ از سردر اصلی آن، پس از طی مسافتی نه چندان زیاد، به استخر بزرگ جلوی عمارت و سپس به خود بنا خواهیم رسید. محور اصلی باغ، جهت حرکت را به کمک درختانی در دو سو به‌سمت کاخ اصلی نشان می‌دهد. باغ چهلستون دارای شیب بسیار كمی است كه به جاری شدن آب در جوی‌ها كمک می‌کند.

عکس از باشگاه خبرنگاران جوان (عکاس: میترا سماوکی)

آب باغ در گذشته از شاخه‌ای از مادی «فدن» تامین و پس از طی مسافتی از انتهای باغ وارد میدان نقش جهان می‌شد. در حال حاضر، آب باغ از چاهی عمیق تامین می‌شود. پوشش گیاهی باغ چهلستون در حال حاضر عبارت است از درختان کاج ایرانی، نارون، افرای سیاه، چنار و عرعر. در باغچه‌های اطراف کاخ، گل‌هایی فصلی كاشته شده‌اند كه در جنوب باغ در گلخانه پرورش داده می‌شوند. مساحت کاخ ۲۱۲۰ متر مربع و محل بنای عمارت یک متر از سطح باغ بلندتر است.

عکس از خبرگزاری موج (عکاس: مجتبی جهانبخش)

باغ چهلستون در بستر شهری خود با دیوارهایی از محیط پیرامون خود مجزا شده و امروزه ارتباط آن با سایر عناصر شهری بسیار محدود است. در گذشته، ارتباط میان عناصر عمده شهری میدان نقش‌ جهان و سایر بناهای عمومی نمادی از ساختار شهری بود. این ارتباط درونی را به كمک فضاهای كوچک سرپوشیده میانی مانند ورودی‌ها و ملحقات ایجاد کرده بودند.

کاخ چهلستون در شرق خیابان چهارباغ پایین، جنوب خیابان سپه و غرب میدان نقش‌ جهان قرار دارد. برای دسترسی می‌توانید از وسایل نقلیه عمومی یا خودروی شخصی استفاده کنید. ایستگاه متروی میدان امام حسین یا ایستگاه اتوبوس میدان امام حسین تا کاخ چهلستون فاصله زیادی ندارد و می‌توانید این مسیر را پیاده کنید. اگر با خودروی شخصی می‌روید، می‌توانید از پارکینگ‌های عمومی خیابان‌های اطراف استفاده کنید. همچنین اگر از سمت میدان نقش جهان قصد بازدید از کاخ را دارید، می‌توانید به‌راحتی با کمی پیاده‌روی به مقصد برسید. برای این منظور از خیابان سپه به‌سمت دروازه دولت حرکت کنید. در تقاطع خیابان استانداری به‌سمت چپ بپیچید. اندکی بعد کاخ موزه چهلستون را خواهید دید.

موقعیت جغرافیایی کاخ چهلستون روی نقشه

ایوان اصلی کاخ چهلستون بر بیست ستون استوار است. بسیاری از محققان وجه تسمیه کاخ را انعکاس بیست ستون روی استخر زیبا و بزرگ عمارت می‌دانند. البته نقشی که عدد ۴۰ در ادب فارسی دارد (این عدد نشان تعدد و کثرت است) نیز شاید دلیل دیگری برای نام‌گذاری چهلستون باشد.

باغ چهلستون اصفهان، نمونه‌ای از یک باغ سلطنتی از دوره صفوی است. تا سال ۱۳۲۷ خورشیدی به‌دلیل کمبود اطلاعات، اظهارنظر درباره تاریخ بنای چهلستون مشكل بود. در همان سال، در جبهه تالار كاخ، اشعاری در دو كتیبه از زیر گچ به دست آمد كه یكی کوتاه‌تر و بر زمینه صورتی‌رنگ، بنای تالار چهلستون را به شاه‌ عباس دوم نسبت می‌داد و سال اتمام آن را ۱۰۵۷ هجری قمری تعیین می‌کرد. کتیبه دیگر كه طولانی‌تر و خطوط آن گچ‌بری بر زمینه آبی‌رنگ است، از تعمیرات زمان شاه سلطان حسین حكایت دارد.

عکس از اصفهان امروز (عکاس: نامشخص)

یكی از برنامه‌های شهری دوره شاه‌ عباس اول، پس‌ از انتخاب اصفهان به‌‌عنوان پایتخت در سال ۱۰۰۷ هجری قمری، احداث خیابان زیبا و طویل چهارباغ و باغ‌های متعدد پیرامون آن بود. از جمله این باغ‌ها می‌توان به باغ خرگاه، باغ بلبل، باغ هشت‌ بهشت، باغ فتح‌آباد، باغ كاج، باغ نسترن، باغ خلعت، باغ انگورستان اشاره کرد. پی‌درپی بودن باغ‌ها كه یادآور مفهوم «باغ اندر باغ» است، از جمله اصول طرح‌اندازی شهر اصفهان محسوب می‌شد. امروزه به‌ جز باغ هشت‌ بهشت و باغ چهلستون، سایر باغ‌ها از بین رفته‌اند و تنها نامی از آن‌ها باقی است.

عکس از حقوق نیوز (عکاس: نامشخص)

با انتخاب اصفهان به‌عنوان پايتخت و گسترش شهر به‌ طرف جنوب و احداث ميدان نقش جهان، استقرار کاخ‌های شاهی به‌ وسیله شيخ بهایی پایه‌ریزی شد و انتخاب فضای وسيع در دولت‌خانه، حکايت از ذوق و استعداد و خلاقيت شيخ بهایی، دانشمند بلندآوازه دوره صفوی داشت. شروع این مجموعه کاخ‌ها عالی‌ قاپو بود و تا ميدان اصلی و مرکزی چهارباغ عباسی ادامه داشت. در اين محوطه بزرگ که چند کاخ سلطنتی نيز مستقر بود، عماراتی مانند تالار اشرف، جبه‌خانه، رکيب خانه، کشیک‌خانه، تالار طويله، کاخ هشت‌بهشت، توحيد خانه و برخی عمارت‌های ديگر ساخته شد.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: والتر میتل‌هولتسر)

در میان باغ چهلستون، شاه‌عباس عمارتی به شكل کلاه‌فرنگی با اتاق‌های كوچک در اطراف آن ساخت كه از آن به‌عنوان هسته اولیه كاخ چهلستون یاد می‌شود. این باغ درباری برای پذیرایی از میهمانان دربار شاه در مراسم و جشن‌ها استفاده می‌شد. پس‌ از آن با شروع سلطنت شاه‌ عباس دوم، هفتمین پادشاه صفوی، عمارت چهلستون توسعه داده‌ شد و تالارها و ایوان‌هایی بر آن افزوده‌اند. از آن جمله می‌توان به تالار آینه، تالار هجده ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوان‌های طرفین سرسرای پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با كلیه تزیینات نقاشی، آینه‌کاری و کاشی‌کاری دیوارها و سقف‌ها اشاره كرد. تالارهای وسیع كاخ در دوره شاه‌ عباس دوم نیز محل بار عام و كاخ پذیرایی‌های رسمی بوده است. این كاخ در سال ۱۰۵۶ هجری قمری با حضور شاه‌ عباس دوم و سفیران كشورهای خارجی افتتاح‌ شد.

عکس از ایرنا (عکاس: نامشخص)

با توجه به ماده تاريخ‌هایی که بعضی از شعرای عصر صفويه در اشعارشان آورده‌اند و با مراجعه به کتب و متون مربوط به آن روزگار، سال اتمام کاخ چهلستون ۱۰۵۷ هجری در زمان سلطنت شاه‌ عباس دوم بوده است. از جمله اين شعرا صائب تبريزی، ملک الشعرای آن روزگار است که طی قصيده‌ای بلند بالا چهلستون را توصيف می‌کند و در آخر قصيده با مصراع «قبله‌گاه تاجداران باد دائم اين مکان»، سال ۱۰۵۷ هجری را بيان کرده است.

عکس از اصفهان امروز (عکاس: نامشخص)

در دوازدهمین سال سلطنت شاه سلطان حسین، كاخ چهلستون دچار حریق شد و سپس تعمیراتی در آن و به‌ احتمال‌زیاد مطابق سابق به‌ عمل‌ آمد. بنابر اظهارنظر سیاحانی همچون فلاندن و كست در زمان پادشاهی محمدشاه قاجار و نیز مادام دیو لافوآ، در سال ۱۲۹۸ هجری قمری، باغ چهلستون به حالت اصلی خود باقی بود؛ اما از سال ۱۳۰۰ هجری قمری در زمان ظل السلطان، فرزند ناصرالدین شاه و والی اصفهان، خرابی بسیار در این عمارت به عمد راه یافت.

معماری این کاخ ترکیبی از هنر معماری چینی، ایرانی و فرنگی است. بنا مشتمل بر یک ایوان اصلی (بزرگ) به طول ۳۸ متر، عرض ۱۷ متر و ارتفاع ۱۴ متر است که آن را رو به شرق ساخته‌اند. ستون‌های این ایوان هشت‌ضلعی از جنس چوب چنار و کاج است. چهارستون وسط روی چهار شیرسنگی قرار دارد.

عکس از esfahantourism (عکاس: amir_hosseini8)

استخر کاخ علاوه بر زیبایی باعث لطافت هوا می‌شود. در چهار طرف اين استخر مجسمه‌هایی قرار دارند که مربوط به عمارت چهلستون نيستند و به هنگام تخريب قصر سرپوشيده به اين محل منتقل‌ شده‌اند. به نوشته برخی از مورخان، اين عمارت در اواخر دوران صفوی دچار آتش‌سوزی مهيبی شد و قسمت‌هایی از آن در آتش سوخت.

آثاری مانند سر در مسجد قطبیه و سردرهای زاویه درب كوشک و آثاری از مسجد درب جوباره و مسجد آقاسی نیز روی دیوارهای ضلع غربی و جنوبی باغ واقع شده‌اند.

ايوان کاخ چهلستون مرکب از دو بخش است؛ يک بخش که بر ۱۸ ستون چوبی و رفيع استوار است و چهارستون وسط که روی چهار شير سنگی قرار دارند. در گذشته از دهان اين چهار شير آب فواره می‌کرد و به حوض مرمری تالار می‌ریخت.

عکس از باشگاه خبرنگاران جوان (عکاس: میترا سماوکی)

قسمت ديگر که کمی مرتفع‌تر است، سردر ورودی تالار را تشکيل می‌دهد و در بعضی منابع آن را تالار آینه نامیده‌اند. اين قسمت بر دو ستون قرار دارد و سراسر آن مزين به آینه‌کاری وسيع و پرکاری است که در آن آینه‌های ريز و خوش‌نقش به‌‌صورت معرق در کنار آینه‌های قدی و خشتی به‌ کار رفته‌اند. سقف تالار از قاب‌های چوبی و به اشکال مختلف هندسی ساخته‌ شده‌اند. تصوير قرينه حوض مرمرين وسط ايوان در تزیينات سقف مشاهده می‌شود. اين قرینه‌سازی شباهت بسياری با ايوان عالی‌ قاپو دارد.

به‌ طور کلی در عمارت تاريخی چهلستون نقوش ترکيبی ديوارها و سقف تالار که در قالب‌های زيبای لچک و ترنج قرارگرفته‌اند و خطوط اصلی تقسيمات بنا که ترکيب زيبايی از نقاشی و کاشی‌کاری و ساير تزیينات متعدد و متنوع هستند، اين اثر را به‌صورت يکی از بهترین نمونه‌های معماری دوران صفويه تبدیل کرده است. در حال حاضر، عمارت چهلستون به‌صورت باغ‌موزه‌ای فعالیت دارد که سالن مرکزی آن محل نمايش برخی از آثار هنری دوره‌های مختلف ايران است.

تالار مرکزی کاخ که به مهمانان خارجی و شخصیت‌های کشورهای ديگر اختصاص داشت، حاوی نقاشی‌هایی است که وقايع تاريخی دوره‌های مختلف را بيان می‌کنند. اين سالن باشکوه بر گنبدی منقوش استوار است و با لچکی‌های رنگارنگ و طرح‌های طلايی و شفاف، از شاهکارهای هنری آن عصر محسوب می‌شود.

نقاشی‌های موجود در تالار مرکزی کاخ که برخی از آن‌ها در عصر قاجار نقاشی شده‌اند، شرح پذيرایی شاه‌ عباس اول و دوم و شاه‌ طهماسب از امرای ترکستان و همايون هندی و نيز جنگ شاه اسماعيل اول با ازبکان است. دو تصوير ديگر که يکی رو‌به‌روی در ورودی تالار و ديگری مقابل آن است، جنگ چالدران در دوران شاه اسماعيل اول و جنگ کرنال در زمان نادر شاه افشار را به نمايش می‌گذارند.

اين دو تصوير در اوایل عصر قاجاريه نقاشی شده‌اند. در دو طرف تالار ستون‌دار، اتاق‌هایی است که در حال حاضر برای نمایشگاه‌های فصلی مورداستفاده قرار می‌گیرند. اين اتاق‌ها نيز شامل نقاشی‌هایی است که برخی از آن‌ها شاهکار مسلم نقاشی محسوب می‌شوند. بيشتر اين نقاشی‌ها در زمان حکومت ظل‌السلطان زير لایه‌ای از گچ پنهان‌شده بود که با کمک کارشناسان و متخصصان از زير گچ بيرون آمده و مرمت‌ شده‌اند.

عکس از خبرگزاری موج (عکاس: مجتبی جهانبخش)

در دو طرف سالن مرکزی عمارت چهلستون، تصاويری از سفرا و اروپایی‌هایی نقاشی شده است که در آن روزگار در اصفهان بوده‌اند. اين تصاوير را دو نقاش هلندی با نام‌های آنژل و لوکار نقاشی کرده‌اند. همچنین تصویری از شاه‌ عباس اول با تاج مخصوص و مینیاتورهای دیگری در اتاق گنجینه واقع شده است و تابلوهای بزرگ نقاشی از پادشاهان صفوی در تالار پادشاهی.

بهار و به‌خصوص ماه اردیبهشت، بهترین زمان برای بازدید از کاخ چهلستون است؛ چراکه علاوه بر لطافت هوا، باغ پیرامون آن طراوات خاصی دارد. البته عصرهای تابستان نیز به‌دلیل خنکی هوا، این مکان یکی از مقاصد پرطرفدار به شمار می‌آید. اگر قصد عکاسی دارید، به‌خاطر قرارگیری خورشید روبه‌روی کاخ، از ساعت ۹ تا ۱۱ می‌توانید عکس‌های خوبی بگیرید. همچنین در شب‌ها، چهلستون با نورپردازی جلوه‌ای متفاوت به خود می‌گیرد.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: امیر پاشایی)

همه‌ روزه جز روزهای تاسوعا و عاشورا، رحلت پیامبر (ص) و امام خمینی (ره) و شهادت امام جعفر صادق (ع) و حضرت علی (ع) می‌توانید از این مجموعه بازدید کنید. ساعات بازدید کاخ چهلستون از ۹ تا ۱۷ است. بلیط (سال ۱۳۹۹) برای گردشگران داخلی بهایی معادل با پنج هزار تومان و برای گردشگران خارجی بهایی برابر با ۵۰ هزار تومان دارد.

نویسنده: عماد جعفری