آتشکده هارپاک

ابیانه روستایی خوش‌‌آب‌وهوا و یکی از جاهای دیدنی کاشان است که به‌واسطه معماری شگفت‌انگیز و تاریخی غنی، مورد توجه گردشگران فراوان داخلی و خارجی قرار دارد. جغرافیای کوهپایه‌ای روستا سبب شکل‌گیری خانه‌ها و بناهای پلکانی شده است که همگی از مصالحی یکسان و هماهنگ پدید آمده‌اند. این روستا که قدمتی باستانی دارد، آتشکده‌ای به نام «هارپاک» را در برمی‌گیرد که یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری ابیانه به شمار می‌رود.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: Shahriard60

قدیمی‌ترین اثر تاریخی ابیانه، آتشکده‌ای محسوب می‌شود که مانند دیگر بناهای روستا در سراشیبی قرار گرفته‌ است. آتشکده هارپاک در سابات یکی از گذرگاه‌های سرپوشیده روستای ابیانه قرار دارد. برخی محققان بر این باورند که این آتشکده در زمان هخامنشیان ساخته شده و در زمان ساسانیان به اوج شکوفایی خود رسیده است.

در مسیر کوچه اصلی ابیانه که از دروازه بالا تا دروازه پایین امتداد دارد، چهارگذرگاه‌ سرپوشیده وجود دارد که سبات (سابات) نامیده می‌شوند و اولین آن‌ها سباتی است که آتشکده در آن قرار دارد. نام این آتشکده در فهرست آثار ملی ایران نیز به چشم می‌خورد.

اگر از مبدا تهران قصد سفر به روستای ابیانه و بازدید از آتشکده هارپاک را دارید، در اتوبان تهران-قم به‌سمت جنوب حرکت کنید. با گذر از آزادراه خلیج فارس وارد اتوبان کاشان-نظنز شوید. پس از رسیدن به پل نطنز گستر، مسیر سمت راست را انتخاب کنید و با ورود به جاده اصلی، راه روستای ابیانه را در پیش بگیرید.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia

آتشکده هارپاک در ابیانه را نمونه‌ای از معابد زردشتی دانسته‌اند که در جوامع کوهستانی ساخته می‌شد. سه طبقه و چهارطاقی آتشکده ابیانه از تمامی جهات قابل‌مشاهده است. سنگ لاشه و گچ را می‌توان از جمله مصالح به کار رفته در احداث این بنا برشمرد. در بخش میانی آتشکده، آتشی روشن وجود داشت که مسیر کاروانیان را روشن می‌کرد و از احترام ویژه‌ای نزد مردم برخوردار بود. سوخت موردنیاز برای روشن نگاه داشتن این آتشکده از زغال‌سنگ‌هایی تامین می‌شد که به‌وفور در حوالی روستای ابیانه یافت می‌شود. هم‌اکنون تنها تالاری کوچک از آخرین طبقه‌ این بنا باقی مانده است. طبقه‌ای مخصوص آداب مذهبی و سرسرایی که از سه جزء گنبدوار و چند قسمت دیگر تشکیل می‌شود، سایر بخش‌های آتشکده هارپاک را تشکیل داده‌اند.

عکس‌ از گوگل مپ | عکاس: نگار فرج‌زاده

در گویش ابیانه «هِر» به معنی زیر و «پَک» به معنی پله است؛ اما به اعتقاد برخی این نام به هارپاک از چهره‌های بزرگ و برتر در تاریخ هخامنشی و ماد مربوط می‌شود. بااین‌همه، در هیچ نقطه‌ای از ایران آتشکده‌ای به این نام وجود ندارد. در هر حال، دلیل وجود داشتن این آتشکده با این نام در ابیانه را می‌توان پایبندی مردم این خطه به سنت‌هایشان دانست.

عکس‌ از گوگل مپ | عکاس: مجتبی زالی

هوخشتره (شاه ماد) پس از نابود کردن آشور به سال ۶۱۲ پیش از میلاد و ایجاد امپراتوری ماد، ثروت بزرگی برای فرزندش به ارث گذاشت؛ اما فرزند وی به‌جای محافظت از این ارزش ها به ظلم کردن و عیاشی پرداخت. شبی خواب دید که از شکم دخترش (ماندانا) چشمه‌ای جوشید که سراسر آسیا را در بر گرفت. تعبیر خواب او چنین بود که دختر او ماندانا پسری به دنیا خواهد آورد که سلطنت را از وی خواهد گرفت. شاه ماد ماندانا را به کمبوجیه که مردی نجیب بود داد؛ به امید اینکه از وی فرزندی آرام و نجیب مانند خودش به دنیا خواهد آمد.

ماندانا کوروش را به دنیا آورد و دوباره خواب پادشاه به‌گونه‌ای دیگر تکرار شد. شاه ماد این‌بار کوروش را به «هارپاک»، وزیر خود، سپرد تا وی را نابود کند؛ اما هارپاک از کشتن این کودک صرف‌نظر کرد و او را به چوپان دربار (مهرداد) سپرد و این طفل در قصر پدرش بزرگ شد. سرانجام روزی شاه ماد، فرزند ماندانا را شناخت و درصدد انتقام گرفتن از هارپاک برآمد؛ تا آنجا که دستور داد پسر وی را کشتند و در یک مهمانی گوشت بدن پسر را به خورد پدر دادند. هارپاک با این وجود که از ماجرا با خبر شده بود، سکوت کرد.

عکس‌ از گوگل مپ | عکاس: وحید وحیدی

هنگامی که کوروش در پارس دست به قیام زد، شاه ماد هارپاک را به فرماندهی سپاه برای سرکوب کردن کوروش برگزید و هارپاک نیز فرصت را غنیمت شمرد و در اولین فرصت سپاه را تسلیم کوروش کرد. کوروش نیز پایتخت ماد را فتح کرد و سلسله ماد منقرض شد. کوروش به پاس بزرگواری هارپاک، دستور داد تا در جای‌جای ایران آتشکده‌هایی را به نام هارپاک بنا کنند که یکی از آن‌ها احتمالا آتشکده ابیانه است. بااین‌حال، این افسانه‌سرایی تاریخی دلیلی بر اثبات وجود این آتشکده به دوران هخامنشی به‌صورت صددرصد نیست.

• آدرس:‌ استان اصفهان، روستای ابیانه، جاده پایین‌ده (مشاهده در نقشه)

زیارتگاه صخره‌ای هینزا در دل دیواره‌های دره‌ای در جنوب شرقی روستای ابیانه جای گرفته است. این زیارتگاه که به گفته اهالی متعلق به بی‌بی زبیده خاتون (س)، دختر امام موسی بن جعفر (ع)، محل سکونت پنهانی ایشان هنگام فرار از دشمنان محسوب می‌شود.

• آدرس:‌ استان اصفهان، ابیانه، جنب مسجد حاجتگاه (مشاهده در نقشه)

موزه مردم‌شناسی ابیانه که با هدف معرفی گوشه‌ای از فرهنگ و آداب‌ورسوم مردم روستا در سال ۱۳۸۴ افتتاح شده است، اکنون جلوه‌گاهی از تاریخ و فرهنگ ابیانه محسوب می‌شود. در این موزه قرآن‌های خطی و نسخ قدیمی، اشیایی همچون وسایل کشاورزی، ظروف پخت‌وپز، پوشاک سنتی و... در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است.

نویسنده: پریسا همایونی/ پوریا محمدی پیوند