پارک ملی قمیشلو

پارک ملی و پناهگاه حیات‌وحش قمیشلو واقع در ۴۵ کیلومتری شمال غرب اصفهان، یکی از قدیمی‌ترین مناطق حفاظت‌شده در کره زمین است. این منطقه که از جاهای دیدنی نجف‌‌ آباد محسوب می‌شود، در طی سالیان طولانی به‌عنوان شکارگاه پادشاهان مطرح شده و از تنوع زیستی بسیار ارزشمندی برخوردار است. در ادامه این مقاله اطلاعات جانع را در خصوص پارک ملی قمیشلو با شما به‌اشتراک خواهیم گذاشت.

• آدرس: استان اصفهان، ۴۵ کیلومتری شمال غرب اصفهان (مشاهده در نقشه)

عکس‌ از گوگل‌مپ |‌ عکاس: رسول زابینی

پارک ملی قمیشلو واقع در شمال غرب اصفهان، علاوه بر آثار تاریخی و فرهنگی که در خود دارد، دارای تنوع و تراکم حيات‌وحش، جوامع و رويشگاه‌های متنوع و شانس ديدن حيات وحش ويژه و چشم‌اندازهای زيبای کوهستانی و دشتی نیز است که از ويژگی‌های بارز این منطقه به‌شمار می‌آید. همچنين آثار باستانی موجود در منطقه نظير قلعه تاريخی قمیشلو، چهره‌‌ای ويژه به منطقه داده و اهميت آن را دو چندان کرده است. در سال ۱۳۴۳ کانون شکار ایران این منطقه را با وسعت ۳۷,۰۰۰ هکتار به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده در نظر گرفت. در سال ۱۳۵۰ منطقه سیاه کوه و عمر کوه در مجاور منطقه حفاظت‌شده به‌عنوان منطقه شکار ممنوع تصویب شد. در سال ۱۳۷۴ با الحاق دو منطقه حفاظت‌شده و شکار ممنوع، پناهگاه حیات وحش قمیشلو به تصویب رسید و در نهایت در سال ۱۳۸۶ با الحاق سه منطقه امن کرالیاس، کهوک و لاسمیان، محدوده‌ای با وسعت ۲۹,۸۸۶ هکتار طی مصوبه شماره ۲۹۷ مورخ ۱۳۸۶٫۱۱٫۱۲ از این پناهگاه به پارک ملی ارتقای سطح پیدا کرد و طی مصوبه شماره ۳۴۳ مورخ ۱۳۸۹٫۹٫۲۹ مساحت پناهگاه به ۸۳,۸۸۸ هکتار افزایش یافت.

با توجه به وجود بیش از ۱۵ مزرعه و چاه آب دارای مالکیت در این منطقه و وجود روستاهای میرآباد، حسین آباد، محمدیه، تندران، ورپشت در مجاورت منطقه فعالیت‌های کشاورزی، باغداری، زنبورداری و دامداری در منطقه جریان دارد.

پارک ملی و منطقه حفاظت‌شده قمیشلو در میان چهار جاده اصلی قرار گرفته است که مسیرهای دسترسی متنوعی را برای گردشگران فراهم می‌کند. مسیر نخست، جاده‌ای است که از پلیس راه اصفهان تهران به علویجه و دهق می‌رود و در سمت شمال منطقه حفاظت‌شده قمیشلو قرار دارد. در سمت شرق منطقه حفاظت‌شده قمیشلو، جاده بزرگراه خلیج فارس قرار گرفته است که کمربندی غرب اصفهان محسوب می‌شود و از ادامه اتوبان کاشان به اصفهان به کمربندی شمال نجف‌آباد می‌رسد.

علاوه بر این، جاده تیران به داران نیز در سمت جنوب منطقه حفاظت‌شده قمیشلو قرار گرفته است و همچنین در سمت غرب منطقه حفاظت‌شده قمیشلو، جاده‌ای به‌چشم می‌خورد که از میانه مسیر دهق علویه به جاده تیران به داران می‌رسد و روستاهای حسین‌آباد و میرآباد در امتداد آن قرار دارند.

عکس‌ از گوگل‌مپ |‌ عکاس: didar

به لحاظ موقعيت جغرافيايی، محدوده مورد مطالعه در موقعيت "۳۲ و '۵۲ و ْ۵۰ تا"۰۹ و '۲۸و ْ۵۱ طول شرقی و "۰۵ و '۴۳ و ْ۳۲ تا "۰۸و '۰۴ و ْ۳۳ عرض شمالی با مساحت ۸۵,۶۴۷ هکتار واقع شده است. این منطقه از شمال با شهرهای دهق و علویجه و روستاهای هسنیجه و حسین آباد و از غرب با روستای میر آباد، مبارکه، محمدیه، افجان، تندران، ورپشت، جاجا ارتباط دارد. همچنین پارک ملی قمیشلو از جنوب با شهرهای نجف آباد، ویلاشهر و خمینی‌شهر و از شرق با شهرهای اصفهان، شاهین‌شهر و روستای جهاد آباد مجاور است.

ميانگين بارش سالانه در تمام منطقه ۳۰۵ ميلی‌متر است. محدوده مورد مطالعه از رژيم بارندگی مديترانه‌ای برخوردار بوده و دارای يک فصل خشک است که از ابتدای خرداد ماه آغاز می‌شود و تا پايان شهريورماه ادامه می‌يابد. اسفند پرباران‌ترين ماه است که ميانگين آمار ايستگاه‌ها، سهم ۴٫۱۹ درصد از بارندگی سالانه را برای اين ماه نشان می‌دهد. خشک‌ترين ماه نیز شهريورماه است.

بيشترين مقدار رطوبت نسبی در منطقه مربوط به ماه دی و حداقل آن مربوط به ماه‌های تير و مرداد است. کمترين ميانگين رطوبت نسبی سالانه مربوط به ايستگاه اصفهان در جنوب‌شرق منطقه و به مقدار ۵٫۳۷ درصد است و بيشترين ميانگين رطوبت نسبی سالانه با ۸٫۵۰ درصد به ايستگاه سينگرد در ارتفاعات غرب منطقه تعلق دارد. بخش عمده منطقه را اقليم‌های خشک سرد و نيمه‌خشک سرد در بر گرفته است. طول دوره‌ تر در نزديک‌ترين ايستگاه‌های اطراف منطقه حداکثر چهار ماه است که از اواخر آبان آغاز می‌شود و تا اواخر اسفند ادامه می‌يابد.

عکس‌ از گوگل‌مپ |‌ عکاس: ali reza

شبکه زهکشی قمیشلو را تعدادی آبراهه‌های فصلی سرگردان تشکیل می‌دهند که در چهار جهت شمالی، جنوبی، شرقی و غربی منطقه را زهکشی می‌کنند. به علت میکروکلیمای حاکم بر بخش‌های مختلف و اختلاف ارتفاع موجود، منطقه قمیشلو را می‌توان به سه زیستگاه بزرگ تقسیم کرد.

این نوع زیستگاه شامل مناطق کوهستانی و مرتفع با شیب تند و برفگیر و آب و هوای ییلاقی است که پوشش گیاهی آن شامل علفزارها، بوته‌زارها و تک درختان بنه و بادام می‌شود. دارای زمستانی سرد و تابستانی معتدل و مناسب برای زیست کل و بز و در ارتفاع پاپین‌تر مناسب برای زیست قوچ و میش مخصوصا در تابستان است.

این نوع زیستگاه به علت برخورداری از شیب و ارتفاع کم و آب و هوای معتدل و پوشش گیاهی مناسب، وجود آبشخورهای طبیعی و مصنوعی زیستگاه مناسبی برای قوچ و میش وحشی است.

دشت‌های کوچک و بزرگ مابین کوه‌ها قرار گرفته و به نظر جدا از هم هستند؛ اما این دشت‌ها با هم مرتبط‌اند. دشت‌ها از نظر تامین امنیت و منابع تغذیه وحوش حائز اهمیت‌اند و شرایط اکولوژی مناسبی را برای زیست آهو به‌عنوان شاخص‌ترین حیوان دشتی در منطقه فراهم می‌آروند که در جمعیت‌های انبوه در محدوده این دشت‌ها یافت می‌شود. به گفته کارشناسان محیط زیست، یکی از دلایل وجود این آهوها وجود چشمه‌های کوچک و پوشش گیاهی مناسب برای تکثیر آن‌ها است.

عکس‌ از وب‌سایت ویکی‌پدیا | عکاس:‌ Jon Sullivan

پناهگاه حيات‌وحش قميشلو به‌عنوان يکی از اکوسيستم‌های نيمه‌بيابانی در بخش مرکزی کشور ايران يکی از مناطق بسيار با ارزش در ناحيه پالئارکتیک (paleoarctic) محسوب می‌شود. اين زيستگاه گونه‌های متعددی از حيات وحش خصوصا گونه‌های شاخص جانوران وحشی گياه‌خوار نظير کل و بز و قوچ و ميش اصفهانی در خود جای داده است. با وجود جمعيت گونه‌های چشمگير، این منطقه به‌عنوان يک ذخيره‌گاه ژنتيکی دارای ارزش‌های فراوان است و برخورداری از چنين ارزش‌های اکولوژيکی و بيولوژيکی و اقتصادی، تحقيقاتی و تفرجی ضرورت حفاظت از آن را دو چندان کرده است.

وجود چنين منطقه‌ای در مجاورت شهر اصفهان با وسعتی برابر ۸۵,۶۷۰ هکتار و با پوشش گياهی نيمه‌بيابانی درمنه و گون و گياهان يکساله، به‌عنوان ريه تنفسی اين شهر محسوب می‌شود.

از تعداد ۱۶۰ گونه پستاندار موجود در ايران تعداد ۳۸ گونه متعلق به ۱۶ خانواده و ۶ راسته در اين منطقه حضور دارند که از اين تعداد هفت گونه به علت کاهش جمعيت جهانی در طبقه‌بندی IUCN و تعداد سه گونه در طبقه‌بندی Cites قرار دارند و تعداد ۹ گونه نيز حمايت شده هستند. علاوه بر این تعداد قابل توجهی گرگ خاکستری نیز در قمیشلو وجود دارد. پلنگ و کفتار، سایر گونه‌های شاخص جانوری قمیشلو را تشکیل می‌دهند.

از تعداد کل خزندگان شناسايی شده در ايران که جمعا ۲۰۹ گونه هستند، تعداد ۳۱ گونه متعلق به ۱۱ خانواده و سه راسته در محدوده پناهگاه حيات وحش قميشلو مشاهده شده است که تعداد يک گونه آن در طبقه‌بندی IUCN و تعداد چهار گونه در طبقه‌بندی Cites و تعداد يک گونه آن حمايت شده است. از تعداد کل دوزيستان ايران (۱۷ گونه)، تعداد دو گونه در محدوده مورد مطالعه حضور دارند.

تنها ماهی موجود در اين منطقه را يک گونه ماهی قنات از خانواده Cyprinidae تشکيل داده است.

عکس‌ از گوگل‌مپ |‌ عکاس: abbas s

پناهگاه حيات‌وحش قميشلو در منطقه استپی از ناحيه بزرگ رويشی ايرانی و تورانی قرار دارد و بوته‌زارهای منطقه نشان‌دهنده سيمای کلی جامعه مناطق استپی يعنی Artemisia.Astragalus است. در بررسی پوشش گياهی منطقه، دو بخش عمده قابل تفکيک و تمايز است که از مناطق دشتی و ارتفاعات پايين به سمت بلندی‌ها و ارتفاعات بالا ادامه می‌يابد.

پوشش گياهی در مناطق دشتی که در ارتفاع حداقل ۱,۶۸۰ متر از سطح دريا تا ارتفاع ۱,۸۰۰ متر در مرزهای حاشيه پناهگاه و در مناطق ميانی گسترش دارند با گونه شاخص درمنه دشتی معرفی می‌شوند. تراکم اين گونه با نزديک شدن به مرزهای پناهگاه و مجاورت با مناطق روستايی کاهش يافته است.

در اين منطقه به طور بسيار پراکنده شاهد حضور گونه‌های درختی و درختچه‌ای هستیم. طبق بررسی‌های صورت گرفته و با استفاده از منابع گياه‌شناسی در اين محدوده، تعداد ۳۴۴ گونه متعلق به ۲۲۳ جنس و ۵۵ خانواده شناسايی شده است و به طور کلی اين منطقه از تنوع خوب گونه‌ای برخوردار است.

از نظر ارزش‌های ويژه، در بين گونه‌های شناسايی شده حداقل ۲۳ گونه دارای ارزش دارويی و ۱۰ گونه دارای ارزش صنعتی هستند که به دليل پراکندگی و عدم صرفه اقتصادی و ضرورت محافظت آن‌ها، استفاده از آن‌ها امکان‌پذير نيست.

در بين گياهان منطقه، گونه‌هایی نيز يافت می‌شوند که در طبيعت دارای زيبايی خاصی هستند و در فصل گل‌دهی می‌توانند به عنوان جاذبه‌های طبيعی مطرح باشند. گونه‌های نظير Scrophularia , Papaver sp, Orchis laxiflora, Tulipa montana. شایان ذکر است که در اين محدوده، تاکنون عمليات جنگلداری يا احيای پوشش گياهی صورت نگرفته است.

عکس‌ از گوگل‌مپ |‌ عکاس: محمد قاهری

وجود ريزش‌های جوی فصلی و اندک و جريان سطحی ناچيز و مقطعی، منطقه مورد مطالعه را از نعمت منابع آب سطحی بی‌بهره کرده است و ساکنين و وحوش اين سامانه را به استفاد از منابع آب زيرزمينی (چشمه‌ها، قنوات، چاه‌ها) مجبور ساخته است. کمبود منابع آب قابل‌دسترسی برای حيات وحش به‌ويژه در سال‌های کم‌آبی و خشکسالی يکی از مهم‌ترين عوامل کاهش ميزان توليد مثل، افزايش مرگ و مير و در نتيجه کاهش جمعيت آن‌ها بوده است. محدوده پناهگاه حيات وحش قميشلو بخشی از حوضه آبريز زاينده‌رود است و بخش‌هايی از زيرحوضه نجف آباد، برخوار و علويجه را شامل می‌شود.

مهم‌ترين منابع آبی در منطقه پناهگاه حيات وحش قمیشلو شامل رودخانه‌ها و آبراهه‌های فصلی، چاه‌‌ها، چشمه‌ها و قنوات مختلف فصلی است. تنها رودخانه قابل ذکر در اين منطقه خشکه‌رود نام دارد که از مجموع دو مسير آب فصلی تشکيل می‌شود، اولی مسير آبی که از اشن شروع شده و به طرف شرق ادامه دارد و ديگری مسير آبی که از طرف جنوب غربی حوزه به طرف شمال شرق ادامه دارد. در انتها هر دو مسير در منطقه علويجه بهم پيوسته و در نهايت از منطقه علويجه وارد دشت مورچه خورت می‌شود. چون کمیت و کیفیت آب سطحی برای استفاده کشاورزی در اين نواحی مناسب نيست، لذا از منابع آب زیر‌زمینی به این منظور استفاده می‌شود.

سيلاب‌های اين حوزه به علت جنس و نوع خاک منطقه و عدم نفوذ کافی، سريع از منطقه خارج شده و حوزه تخليه می‌شود به همين دليل سفره آب‌های زيرزمينی در اين منطقه ضعيف است، ولی تعداد زيادی چشمه موجود است که از بهترين آبشخورهای منطقه برای حيات‌وحش محسوب می‌شود .

• قنوات موجود در منطقه: قلعه قميشلو، ياور، علويجه، دربند بالا و پايين، تنگ‌شيران.
• چاه‌های موجود در منطقه: الهی‌آباد، ذلول، آب بادی و کززار.

يکی از عوامل مهم ارتقا شرايط زيستگاهی پناهگاه حيات‌وحش قميشلو، وجود آبشخورهای متعدد اعم از طبيعی يا انسان‌ساخت در سطح منطقه با پراکنش مطلوب است که حيات وحش منطقه اعم از پستانداران و پرندگان به آسانی به آن دسترسی دارند. البته اين شرايط در سال‌های کم‌باران و خشکسالی تفاوت دارد. مهم‌ترين آبشخورهای محدوده مورد مطالعه عبارت‌اند از:

لامو، سه چشمه، کرم خداداد، لاسميان، لامو، حوض، کهوک، موشی، چاله آبی، خرسک اول و دوم، ذولول، دم‌زرد، کر الياس، ننه منشور، چشمه سنجد علی قليان، قشلاق، هزار منی، تلمبه بادی چاه‌محمدی، تلمبه بادی چاه زينل، قلعه ياور و آغل‌جنی.

عکس‌ از گوگل‌مپ |‌ عکاس: علی مظاهری

• مشاهده جمعيت مطلوبی از آهوی ايرانی و قوچ و ميش
• گونه‌های متنوع حيات‌وحش اعم از گياهی و جانوری (عامل جذب پژوهشگران و دانشجويان)
• باغ قميشلو در مجاورت قلعه تاريخی قميشلو
• مزارع موجود در منطقه

• قلعه قمیشلو: اين بنا از معماری زيبایی برخوردار است. اين قلعه که منسوب به دوران ناصرالدين‌شاه قاجار است يکی از ديدنی‌ترين آثار باستانی واقع در داخل منطقه محسوب می‌شود. قلعه قميشلو اتاق‌های متعدد دارد و برج و باروی اطراف آن نشان‌دهنده اهميت قلعه است. منطقه قميشلو يکی از شکارگاه‌های تاريخی ايران به شمار می‌آيد و بارها در کتب تاريخی اواخر عصر قاجاريه از آن به‌عنوان يک شکارگاه ياد شده است. مناسب بودن اين منطقه و وجود تعداد زيادی شکار از انواع بز و بازن، ‌قوچ و ميش و آهو باعث شد تا پسر ناصرالدين‌شاه آن را به‌عنوان يکی از زيستگاه‌های قرق خود برگزيند و در آن قلعه زيبا و معروف قميشلو را احداث کند. با توجه به اينکه در محدوده قلعه قميشلو در قديم نيزارها و تالاب‌هایی وجود داشته و هنوز نيز بقايای آنها موجود است، به نظر می‌رسد پس از احداث قلعه توسط ظل‌السلطان، حاکم وقت اصفهان، در اين محل وجود باتلاق‌های دارای نی، نام اين قلعه را قلعه قميشلو (قلعه واقع در حاشيه نيزارها) و نام منطقه شکارگاه قرق اطراف آن را منطقه قرق قميشلو ناميده‌اند .
• قلعه شاه‌ماهور: قلعه شاه‌ماهور که متاسفانه کاملا تخريب شده و آثار بسيار کمی از آن در کنار قنات شاه ماهور ديده می‌شود يکی ديگر از آثار تخريب‌شده با ارزش در منطقه است.
• قلعه ياور: اين قلعه که بخش اعظم آن تخريب شده در حاشيه مزرعه قميشلو واقع شده است.

عکس‌ از گوگل‌مپ |‌ عکاس: علی نیکبخت

• عبور کنارگذر غرب اصفهان از منطقه و تقسیم آن به دو قسمت شرقی و غربی
• شهرک صنعتی بزرگ اصفهان در شمال‌شرق منطقه
• وجود میدان تیر و زاغه مهمات ارتش در قسمت شرقی و جنوب‌شرقی منطقه
• وجود دام در محدوده پارک‌ملی به دلیل عدم تخصیص بودجه مورد نیاز برای خریداری حقوق عرفی از سوی سازمان محیط‌زیست
• تعداد دام مازاد بر ظرفیت مراتع منطقه و چرا در خارج از فصل مجاز
• تصرفات و واگذاری‌های غیر قانونی از سوی ارگان‌های ذیربط
• شکار غیرمجاز

• به‌منظور بازدید از پارک ملی قمیشلو، نیاز به اخذ مجوز از دادستانی و اداره محیط زیست تیران است.
• در بسیاری از نقاط منطقه حفاظت‌شده پارک ملی قمیشلو، پوشش شبکه تلفن همراه وجود دارد.
• هیچ‌گونه امکانات رفاهی و فروشگاهی در منطقه حفاظت‌شده پارک ملی قمیشلو وجود ندارد؛ بنابراین پیش از سفر، نسبت به تهیه اقلام موردنیاز خود اقدام کنید.
• پیش از نوشیدن از آب چشمه‌های منظقه، نسبت به جوشاندن آب اقدام کنید.
• به‌هنگام بازدید از پارک ملی قمیشلو، از آزار و اذیت گونه‌های جانوری منطقه پرهیز کنید و پوشش گیاهی خاص آن آسیبی وارد نیاورید.
• آثار باستانی منطقه حفاظت‌شده پارک ملی قمیشلو دارای قدمتی طولانی هستند؛ پس نسبت به نگهداری از آن‌ها کوشا باشید.

نویسنده: بهنام شکوری / پوریا محمدی پیوند