مدرسه چهارباغ

اصفهان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شهرهای تاریخی ایران، با میزبانی از بی‌شمار گردشگر، از مهم‌ترین مقاصد گردشگری است. در کنار جاذبه‌های مشهوری مانند نقش جهان و پل خواجو، بناهای جالب‌توجه دیگری در اصفهان جای گرفته‌اند که دیدن آن‌ها می‌تواند برای هر گردشگری جذاب باشد. یکی از این نمونه‌ها، مدرسه چهارباغ اصفهان است. با کجارو همراه باشید.

این مدرسه که در گذشته آن را مدرسه‌ سلطانی و مدرسه مادر شاه نیز می‌نامیدند، در زمان سلطنت شاه سلطان حسین، آخرین پادشاه حکومت صفوی احداث شد و آن را می‌توان آخرین بنای مهم و عظیمی دانست که در دوران صفویان در اصفهان ساخته شده است. بسیاری از گردشگران خارجی این بنا را در نوشته‌ها و سفرنامه‌هایشان با کلماتی چون سحرآمیز، جذاب و دلپذیر توصیف کرده‌اند؛ از جمله کسانی نظیر اوژن فلاندن، دیولافوا و کنت دوگوبینو که مدرسه‌ چهارباغ را شاهکار مسلم معماری دوره‌ صفوی معرفی می‌کنند.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: مصطفی معراجی)

مدرسه‌ چهارباغ از لحاظ کاشی‌کاری دارای اهمیت ویژه‌ای است و انواع مختلف این فن را مانند کاشی هفت‌رنگ، معرق، گره‌چینی، پیلی و معقلی را در خود جای می‌دهد و در حقیقت موزه‌ کاشی‌کاری اصفهان به شمار می‌رود. همچنین درختان کهنسال چنار و جوی آبی که در میان آن جریان دارد، جلوه‌ بی‌نظیری به زیبایی‌های معماری این بنا داده است.

مدرسه‌ چهارباغ از مکان های دیدنی اصفهان است و در ضلع شرقی خیابان چهارباغ عباسی قرار دارد. نزدیک‌ترین ایستگاه مترو به مدرسه، ایستگاه میدان انقلاب است که تا مقصد حدود ۴۰۰ متر فاصله دارد. همچنین ایستگاه اتوبوس میدان امام حسین و ایستگاه مترو امام حسین در فاصله حدودا ۷۰۰ متری از مدرسه واقع شده‌اند. (مشاهده روی نقشه)

عکس از خبرگزاری فارس (عکاس: سید محمدحسین معادی)

ساخت مدرسه‌ چهارباغ در سال ۱۱۱۶ هجری قمری آغاز شد و در سال ۱۱۲۶ هجری قمری به پایان رسید. این بنا در واقع آخرین سازه باشکوه عصر صفوی است که برای تدریس علوم دینی به طلاب ساخته شده است.‌ به‌قول بسیاری از محققان این مجموعه هم‌زمان مدرسه و مسجد بوده است و با ۸۵۰۰ متر مربع مساحت، از آثار مهم و باارزش عصر صفوی محسوب می‌شد.

عکس از ویکی‌پدیا (اثر اوژن فلاندن)

مدرسه‌ چهارباغ موقوفات زیادی داشت که شامل باغ‌ها، مزارع، روستاها، املاک، دکان‌ها، کاروان‌سراها و سایر مستغلات می‌شد و دارای کتابخانه‌‌‌ای کم‌نظیر و با ارزش بود. تمام این موارد در حمله‌ افغان‌ها نابود شدند. کتابخانه مدرسه با کتب بسیار نفیس و کمیاب، در اختیار طلاب علوم دینی و سایر پژوهشگران و محققان آن روزگار قرار داشت.

عکس از ویکی‌پدیا (اثر پاسکال کوست)

این مدرسه را مدرسه‌ سلطان می‌نامند؛ چراکه در زمان شاه سلطان حسین ساخته شده است. از آنجایی که مدرسه در خیابان چهارباغ قرار دارد؛ به آن مدرسه‌ چهارباغ می‌گویند و چون مادر شاه سلطان حسین چند کاروان‌سرا و بازار و نهاد اقتصادی را وقف این مدرسه کرد، گاه این مدرسه را با نام مدرسه‌ مادر شاه می‌خوانند.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: ارنست هولتسر)

مدرسه‌ چهارباغ اصفهان که پس از پیروزی انقلاب اسلامی «مدرسه‌ علمیه امام صادق (ع)» نام‌گذاری شد و در حال حاضر به آموزش طلاب علوم دینی و حجره های آن نیز همانند عصر صفویه به اقامت طلاب اختصاص دارد.

مدرسه‌ چهارباغ، چهار ایوان دارد. نمای خارجی عمارت شامل یک سردر بلند و باشکوه و ۱۷ طاق‌نمای دو طبقه‌ آجری در اطراف آن است. کاشی‌های ریز و ظریف، مقرنس‌های پر نقش و نگار و خطوط مختلف، سردر ساختمان و ورودی بنا را به زیبایی هرچه تمام‌تر زینت داده‌اند. کتیبه‌ سردر به خط نستعلیق سفید و روی زمینه‌ کاشی لاجوردی نگاشته شده است و تاریخ ۱۱۱۲ هجری قمری بر آن دیده می‌شود. این کتیبه را عبدالرحیم جزایری کتابت کرده است. دو دهانه‌ سردر با کاشی‌های فیروزه‌ای تزیین شده‌اند و روی دو پایه سنگ مرمری، گلدانی به‌شکل بسیار زیبا قرار گرفته است. در طرفین سر در دو سکوی مرمری بسیار نفیس و عالی وجود دارد.

عکس‌های گالری از صاحب نیوز (عکاس: محمدرضا باقری)

در اصلی مدرسه مزین به طلا و نقره، نمونه‌ بارز هنر زرگری و قلم‌زنی است که در دوران صفویه به نهایت تعالی و تکامل خود رسیده است. بر دو لنگه چپ و راست این در به خط نستعلیق بسیار زیبا و به‌صورت برجسته، اشعاری نوشته شده است. خطاط این اشعار، محمد صالح اصفهانی، خوشنویس برجسته‌ عصر صفوی است.

عکس از خبرگزاری فارس (عکاس: سید محمدحسین معادی)

قسمت داخلی مدرسه شامل هشتی، ورودی، حیاط داخلی، گنبد، مناره و اتاق‌ها می‌شود. زیباترین قسمت مدرسه از نظر کاشی‌کاری، هشتی ورودی آن است. ایوان‌ها و حجره‌های صحن چهار ایوان مدرسه رو به باغی پر درخت قرار گرفته‌اند که جویباری از میان آن می‌گذرد. این نهر فرشادی (شعبه‌ای از زاینده‌ رود) نام دارد.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: مصطفی معراجی)

صحن مدرسه‌ چهارباغ، نمونه‌ کامل یک معماری درون‌گرا و بومی به شمار می‌رود. حجره‌هایی که در دو طبقه و در فواصل ایوان‌های مدرسه ساخته شده‌اند به سکونت طلاب علوم دینی اختصاص داشته‌اند. اکثر این حجره‌ها دارای نقشه‌ یکسانی هستند که از یک اتاق نشیمن در جلو و قسمتی به‌صورت صندوقخانه در عقب و قسمتی به نام بالاخانه تشکیل می‌شود. در جلوی این حجره‌ها ایوان زیبایی قرار دارد.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: مصطفی معراجی)

در بخش شمالی مدرسه، ایوان شمالی با دهانه‌ا‌ی نسبتا عریض و ارتفاع زیاد قرار دارد که در جبهه‌ مقابل آن، گنبد و مناره‌های ایوان جنوبی دیده می‌شود. کتیبه فوقانی داخل گنبد به خط عبدالرحیم جزایری خوش‌نویس عصر صفویه است.

تمامی سطوح داخلی بنا به قطعات کوچکی تقسیم می‌شود که با کاشی تزیین شده است. منبر دوازده پله مدرسه که یک‌پارچه از سنگ مرمر ساخته شده است، از بهترین نمونه‌های هنر حجاری و سنگ‌تراشی آن روزگار به شمار می‌آید. در کنار این منبر، محراب نفیس و بسیار زیبای مدرسه قرار دارد که کتیبه‌ بالای محراب و منبر نیز به خط عبدالرحیم جزایری است.

اشعاری که در اطراف سرسرای مدرسه به خط نستعلیق بسیار زیبا به رنگ سفید بر زمینه‌ کاشی خشت لاجوردی نوشته شده، به خط محمد صالح اصفهانی و مورخ به سال ۱۱۱۹ هجری است. کتیبه‌ افقی داخل گنبد نیز به خط عبدالرحیم جزایری و تاریخ ۱۱۲۱ هجری است. شبستان مسقف مدرسه‌ چهارباغ که در ضلع شرقی مدرسه قرار دارد، با درب منبت‌کاری بسیار نفیسی به محوطه‌ زیر گنبد وصل می‌شود. در این شبستان، سه محراب وجود دارد که کتیبه‌های اطراف آن‌ها را محمد مومن الحسینی به سال ۱۱۱۸ هجری کتابت کرده است.

به‌طور خلاصه از بخش‌های دیدنی این مدرسه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• معماری و کاشی‌کاری های زیبای گنبد مدرسه
• درب مجللی که با طلا و نقره تزیین شده است
• محراب باشکوه
• منبر مرمرین
• حجره‌ مخصوص شاه سلطان حسین
• کاشی‌کاری‌های منحصربه‌فرد مدخل مدرسه
• خطوط نستعلیق کتیبه‌ها و پنجره‌های چوبی مشبک

عکس‌های گالری از خبرگزاری فارس (عکاس: سید محمدحسین معادی)

در شمال مدرسه‌ چهارباغ بازارچه‌ای زیبا و مرتفع وجود دارد که در عصر صفویه، بازارچه‌ بلند یا بازارچه‌ شاهی نامیده می‌شد. این بازارچه، نمونه‌ ارزنده‌ای از بازارهای عصر صفوی است و امروزه با نام بازار هنر شناخته می‌شود.

کاروانسرای مادر شاه که مجلل‌ترین اقامتگاه مسافران سه سده پیش بود، متصل به ساختمان‌های مدرسه‌ چهارباغ، در ضلع شرقی آن است. این مجموعه هم‌اکنون به مهمانسرای عباسی، از قدیمی ترین هتل های جهان، تبدیل شده و از لحاظ سبک معماری، بی‌نظیر و منحصربه‌فرد است.

سنگاب ظرف سنگی بزرگی است که در گذشته آن را از آب پر می‌کردند و برای وضوگرفتن یا آشامیدن از آن استفاده می‌کردند. محل نصب سنگاب معمولا در حیاط مسجد یا امامزاده بوده ‌است؛ ولی بر حسب نیاز در سایر مکان‌های عمومی نیز از آن استفاده می‌کردند.

دو سنگاب در داخل مدرسه‌ چهارباغ وجود دارد؛ یکی در سرسرای ورودی و دیگری در صحن مدرسه.

اولی، سنگاب سرسرای ورودی از جنس سنگ پارسی است و روی آن کتیبه‌ صلوات بر چهارده معصوم به خط ثلث برجسته در لوحه‌های کوچکی کنده‌کاری شده ‌است. بر طبق کتیبه، سنگاب را در ماه شعبان سال ۱۱۱۰ (قمری)، سنگ‌تراشی به نام «محمد طاهر» ساخته ‌است. در وسط دو لوح آخر، عبارات زیر به خط نستعلیق دیده می‌شود:

کتیبه اقل الطلبة محمد مهدی الحسینی عفی عنه در شهر شعبان‌المعظم سنه ۱۱۱۰ به اتمام رسید عمل کمترین محمد طاهر

دومین سنگاب موجود در صحن مدرسه، رو‌به‌روی ایوان جنوبی قرار دارد و آن هم از جنس سنگ پارسی است. کتیبه‌ این سنگاب به شرح زیر است:

وقف حضرت امام حسین صلوات الله و سلامه علیه کرد این سنگاب را حاجی ابوالحسن اردکانی فی شوال المکرم سنة تسعین و الف

بر طبق کتیبه، سنگاب را در سال ۱۰۹۰ (قمری) ساخته‌اند. از آن جایی که سال ساخت مدرسه‌ چهارباغ بین سال‌های ۱۱۱۶ (قمری) و ۱۱۲۶ (قمری) و در زمان حکومت سلطان حسین صفوی است، چنین استنباط می‌شود که سنگاب قبل از ساختمان مدرسه در جای دیگری قرار داشته و بعدا به صحن مدرسه انتقال داده‌ شده‌ است.

این سنگاب‌ها شاهکار هنر سنگ‌تراشی و خوشنویسی محسوب می‌شوند.

بازدید از مدرسه چهارباغ تنها در روزهای پنجشنبه از ساعت ۱۴ تا ۲۰ و جمعه از ساعت ۸ تا ۲۰ امکان‌پذیر است. بلیط برای گردشگران بهایی معادل پنج هزار تومان (۱۳۹۹) دارد. پوشش چادر برای خانم‌ها اجباری است و در صورت نداشتن چادر، در ورودی به گردشگران چادر داده می‌شود. اگر به‌عنوان نمازگزار وارد مسجد شوید، می‌توانید رایگان از آن بازدید کنید.

عکس از صاحب نیوز (عکاس: محمدرضا باقری)

عکس کاور: صنم وفقی

نویسنده: حمیده کریمی