تالاب گاوخونی

تالاب‌ها یکی از مهم‌ترین ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره محسوب می‌شوند و نقش بسزایی در شکل‌گیری و حیات اکوسیستم هر منطقه دارند. تالاب گاوخونی با دسترسی محدود و نام رعب‌انگیز خود، از جاهای دیدنی ورزنه در استان اصفهان به شمار می‌رود و مقصد نهایی سفر زاینده‌رود است. باتلاق گاوخونی با تصویری مبهم نزد گردشگران، یکی از زیباترین و توریستی‌ترین مناطق منحصربه‌فرد ایران به شمار می‌آید.

• آدرس: استان اصفهان، ٣۰ کیلومتری شهرستان ورزنه (مشاهده در نقشه)

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: مرتضی برجسته

گاوخونی واقع در ۳۰ کیلومتری شهرستان ورزنه، تالابی که فراتر از تعاریف کتاب‌های جغرافیای دبستان، سهمی بیشتر از بیابان و آبرفت و خاک حاصلخیز از طبیعت برده است و هرسال گردشگران و کویرنوردان داخلی و خارجی زیادی را راهی استان اصفهان می‌کند. تالاب گاوخونی که باتلاق گاوخونی نیز نامیده می‌شود با فضایی اسرارآمیز، احساس مبهمی از راز و رمز زندگی، مرگ، واقعیت و وهم را در خیال آدم برمی‌انگیزاند. این تالاب که از ذخیره‌گاه‌های مهم زیست‌کره به‌حساب می‌آید، با جریان زاینده‌رود اندک‌اندک سیراب می‌شود.

وسعت تالاب گاوخونی ۴۷۰ کیلومتر مربع است که در حال حاضر، تنها ۵۰ کیلومتر مربع آن را آب فرا می‌گیرد.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: محمد بنی‌اسد

گاوخونی در ۱۶۷ کیلومتری جنوب شرق اصفهان در مجاورت شهر ورزنه قرار گرفته است. از شهر ورزنه که ۲۵ کیلومتر از طریق جاده شوسه به‌سمت شرق می‌رویم، به تالاب می‌رسیم (ادامه این مسیر از کنار تالاب به یزد منتهی می‌شود).

همچنین می‌توان از سوی استان یزد به باتلاق سفر کرد. در راه سری به ندوشن و مسجد جامع کهن و آثار تاریخی آن زد و سپس از با توقفی در رباط قلعه خرگوشی به‌سمت باتلاق رهسپار شد. مسیر جدید یزد اصفهان که ندوشن را به ورزنه متصل می‌سازد، علاوه بر کوتاه کردن صد کیلومتری این مسیر، دسترسی به باتلاق را نیز ساده‌تر می‌کند.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: مهدی پارسی

رودخانه زاینده‌رود برخلاف همه رودخانه‌ها، به‌جای آن که به دریا بپیوندد و به حیات خود ادامه دهد، در یک ناحیه کویری داخلی کشور فرو می‌رود و از حرکت باز می‌ایستد و منشا اثرات فراوان طبیعی است. گاوخونی همان باتلاقی است که زاینده‌رود در آن فرو می‌رود. زاینده‌رود رودخانه‌ای است که از کوه‌های زردکوه بختیاری سرچشمه می‌گیرد و پس از سیراب کردن خاک اصفهان و عبور از این شهر، در باتلاق گاوخونی فرو می‌رود.

از سراب تا پایاب گاوخونی ۴۰۵ کیلومتر است و ارتفاع تالاب از سطح دریا به ۱,۴۷۷ متر و اختلاف ارتفاع آن نسبت به سراب (زردکوه بختیاری) به ۲,۷۴۷ متر می‌رسد. تالاب گاوخونی به مجموعه‌ای به نام حوزه آبخیز زاینده‌رود وابسته است. وسعت کل حوزه ۴۱,۳۷۱ کیلومتر مربع است که ۹٫۹۰ درصد آن در محدوده استان اصفهان و مابقی در استان‌های یزد، فارس و چهارمحال و بختیاری قرار دارد. سد زاینده رود در ۱۱۰ کیلومتری مرکز استان اصفهان واقع شده است که حواشی آن از جمله زیبائی‌ها و جاذبه‌های مناطق گردشگری ایران محسوب می‌شود. با وجودی که این منطقه عموما در کمربند خشک قرار گرفته است، کوه‌های زاگرس و کرکس منشا تغییرات بارز آب‌وهوایی در کل حوزه می‌شود.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: مرتضی برجسته

در برخی سفرنامه‌ها و داستان‌های کهن آمده است که بعد از فرو رفتن آب زاینده رود در باتلاق گاوخونی، این آب در دشت‌های کرمان، به‌صورت چشمه‌هایی روان می‌شود؛ گرچه مسلما از نظر علمی این موضوع تائید نشده است. در طول تاریخ نام «گاو خونی» و «زاینده‌رود» به موازات هم مطرح بوده است و طومار معروف شیخ بهایی و تقسیمات آب زاینده‌رود که از برجسته‌ترین نمونه‌های میراث فرهنگی این مرز و بوم است، نشان از اهمیت حیاتی این رودخانه از دید مردم در طول تاریخ دارد.

داستان‌های فراوانی درباره محیط تالاب بیان می‌شود که از جمله آن می‌توان به بلعیده شدن انسان اشاره داشت؛ این در حالی است که وسعت منطقه و وجود جنگل‌ها و نیزارهای فراوان باعث می‌شده که مردم غیربومی دچار سردرگمی شوند و راه را گم کنند. مردم بومی اذعان داشتند که عرض تالاب را در ۲۰ ساعت طی کرده‌اند. همچنین گفته می‌شود که در تالاب انسانی به‌صورت عریان می‌زیسته که قادر به حرف زدن نبوده و با وضعیت اقلیمی محیط زندگی می‌کرده است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: مجتبی فتحی

اگر به گاوخونی سفر کنید، می‌توانید گورخر، کل، بز، میش، قوچ وحشی، خوک، گراز، انواع مار، مارمولک، سوسمار، گرگ، شغال، روباه شنی، کفتار، لاک‌پشت، بزمجه، افعی شاخدار، جبیر، خرگوش و انواع خفاش را ببینید که در این تالاب پناه گرفته‌اند.

تالاب بکر گاوخونی در پست‌ترین ناحیه دشت اصفهان و از نظر جغرافیایی در منطقه وسیع مسطح و یکی از باارزش‌ترین اکوسیستم‌های کشور در فلات مرکزی ایران و در خشک‌ترین منطقه و با گونه‌های نادر گیاهی و جانوری خاص خود، چون گوهری در کویر مرکزی ایران می‌درخشد. این تالاب از نظر علمی برای محققان زیست محیطی حائز اهمیت فراوان است. همچنین دو رودخانه فصلی به‌جز رودخانه دائمی زاینده‌رود به تالاب می‌ریزد. در جنوب تالاب جرقویه و معادن نمک واقع شده است و از بالا که باتلاق را بنگری، مانند یک گلابی یا یک مثلث به نظر می‌رسد.

به‌واسطه خشک‌سالی‌های ۱۰ سال گذشته و عدم جریان کافی زاینده رود، میزان آب تالاب گاوخونی به‌شدت کاهش پیدا کرده و به یکی از کانون‌های اصلی ریزگردها در استان‌های مرکزی ایران تبدیل شده است. از بین رفتن گیاهان و جانوران منطقه و نابودی کشاورز، از پیامدهای خشکی تالاب گاوخونی خواهد بود.

عکس‌‌ها از گوگل‌مپ | عکاس: مرتضی برجسته

فصل بهار بهترین زمان سفر به تالاب گاوخونی محسوب می‌شود؛ چراکه در این ایام علاوه بر دمای مطلوب، طبیعت سرسبزی محسوسی دارد و تالاب نیز پر‌آب‌تر است. بااین‌حال، پاییز و اوایل زمستان نیز برای بازدید از تالاب گاوخونی بسیار مناسب است. از سوی دیگر، فصل تابستان هوای منطقه گرم و خشک می‌شود و کم‌‌آبی، جلوه طبیعت را می‌رباید؛ گرچه ناگفته نماند که حضور پرندگان جنوبی در فصول گرم، خود از زیبایی‌های منطقه است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: مجتبی فتحی

سفر به گاوخونی این حسن را دارد که علاوه بر تماشای طبیعت دل‌نشین و شگفت‌انگیز باتلاق، می‌توانید جاذبه‌های گردشگری منطقه را نیز ببینید؛ بنابراین اگر به عزم گاوخونی راهی اصفهان شدید، سری هم به شهر ورزنه، پل قدیمی ورزنه، کبوتر خانه‌ها، مسجد جامع و منطقه شاخ کنار و کاروانسرای رباط عباسی و... بزنید؛ اما در غرب ورزنه، روستای قورتان هم واقع‌ شده است که دیدن آن خالی از لطف نیست.

• آدرس:‌ ۱۰۰ کیلومتری شرق اصفهان و ۱۵۰ کیلومتری غرب یزد (مشاهده در نقشه)

کویر ورزنه یکی از مقاصد محبوب علاقه‌مندان به طبیعت کویر است و با پوشش گیاهی و جانوری کم‌نظیر خود، یکی از مهم‌ترین دارایی‌های طبیعی استان اصفهان محسوب می‌شود. این منطقه که در فاصله مناسبی از پایتخت نیز قرار دارد، مقصدی محبوب برای بهره‌بری از تفریحاتی چون موتورهای چهارچرخ یک نفره و دو نفره، زیپ لاین، سافاری، شتر سواری، کمپینگ و پاراگلایدر به شمار می‌آید. کویر ورزنه با برخورداری از سایت تفریحی، دارای اقامتگاه، رستوران و شربت‌خانه نیز است.

• آدرس: استان اصفهان، ۱۰ کیلومتری ورزنه به طرف اصفهان (مشاهده در نقشه)

ارگ تاریخی قلعه قورتان با فاصله ۴۵ کیلومتری از تالاب گاوخونی، یکی از آثار ثبت‌شده ایران در فهرست ملی است که قدمت آن به دوره حاکمیت بهرام پنجم ساسانی می‌رسد. این ارگ که چندین بنا را در خود جای داده است، در معرض ویرانی قرار دارد و نیازمند رسیدگی مسئولان است.

• تالاب گاوخونی پناهگاه ارزشمند حیات وحش است؛ بنابراین از آسیب‌رسانی به اکوسیستم منطقه پرهیز کنید و آرامش تالاب را بر هم نزنید.
• بازدید از تالاب گاوخونی در برخی از ایام سال با محدودیت‌هایی از سوی سازمان حفاظت از محیط زیست همراه است.
• در محدوده تالاب گاوخونی هیچ‌گونه امکانات رفاهی و گردشگری وجود ندارد.

نویسنده: عماد جعفری / پوریا محمدی پیوند