خانه تاریخی طباطبایی ها

کاشان را به هنر، فرهنگ و دین می‌شناسیم. مردمانی دین‌پرور و فرهنگ‌دوست که بناها و هنرهای خویش را برای تمام جهانیان به یادگار گذاشته‌اند. نمایه‌هایی از صلابت و سلامت روح را می‌توان در تمامی آثار به‌جای‌مانده از مردمان قدیم کاشان یافت. بوی معطر خاک و زیبایی خانه های قدیمی کاشان، طراوت باغ تاریخی فین و بازار تاریخی بزرگ، ارکانی جدانشدنی از معماری متعالی شهر و منطقه‌ فرهنگی کاشان هستند که روزگاری گذرگاه کاروان‌های عبوری جاده ابریشم بوده است. صدها بنای تاریخی و امامزاده و… از جمله جاذبه‌هایی هستند که هرکسی را به سوی کاشان می‌کشاند.

از میان آثار مرتبط با معماری قدیم شهر آنچه تمامی گردشگران را به سوی خویش می‌کشاند، خانه‌های تاریخی آن است، زیرا خانه‌ها جزئی از جریان زندگی روزمره تمام مردمان هستند و رؤیت خانه‌های قدیمی که نمادی از آرامش و مکانی برای زندگی هستند، می‌تواند برای همه جالب و جذاب باشد. در این مطلب همراه کجارو باشید تا با خانه تاریخی طباطبایی‌ها آشنا شوید.

منبع عکس از گوگل مپ (عکاس: امیر تحویلی)

خانه تاریخی طباطبایی ها یکی از جاهای دیدنی کاشان به شمار می‌رود. این خانه در محله سلطان احمد این شهر و در خیابان علوی قرار دارد. خانه طباطبایی ها در نزدیکی سایر جاهای دیدنی کاشان از جمله خانه تاریخی بروجردی و امامزاده سلطان امیر احمد واقع شده است.

• آدرس: استان اصفهان، کاشان، خیابان علوی (مشاهده روی نقشه)

منبع عکس از گوگل مپ (عکاس: امیر علی سهیلی)

گچ‌بری‌ها و نقاشی‌های خانه طباطبایی توسط شاگردان میرزا ابوالحسن صنیع الملک غفاری کاشانی و زیر نظر وی انجام شده‌ است. از آنجایی که صاحب این خانه در کار تجارت فرش بود، نقوش گچ‌بری‌ها در نهایت شکوه و زیبایی از نقش‌های فرش ایرانی و گل و مرغ اسلیمی الهام گرفته شده‌اند.

خانه تاریخی طباطبایی‌ها به‌وسیله هیئت‌امنای مرمت و احیای ابنیه تاریخی كاشان خریداری شد و در سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۶ با همكاری شهرداری و میراث فرهنگی كاشان و با پشتیبانی مسئولان وقت وزارت و معادن و فلزات، طبق نقشه اصلی و نخستین مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. این خانه در فهرست آثار ملی ایران به شماره ۱۵۰۴ به ثبت رسید. مجموعه تاریخی خانه طباطبایی‌ها هم‌اكنون زیر نظر سازمان رفاهی و تفریحی شهرداری كاشان اداره می‌شود و همه‌روزه به‌ویژه در روزهای تعطیل، پذیرای خیل مشتاقان و شیفتگان معماری اصیل و سنتی ایران‌زمین است.

منبع عکس از گوگل مپ (عکاس: مصطفی معراجی)

خانه طباطبایی ها مانند دیگر بناهای تاریخی آن زمان از اصالت معماری و طراحی متناسب با فرهنگ و اقلیم خاص منطقه و تزیینات مجلل و باشکوهی برخوردار است. همین که به درون هشتی این خانه‌ باشکوه پا می‌گذارید، نسیمی خنک و مطبوع، صورت‌تان را نوازش خواهد کرد و شما را به درون خانه خواهد کشاند. از راه پله پیش رویتان ۲۰ پله‌ای که پایین بروید، به حیاط زیبا و وسیع خانه می‌رسید. حیاطی که زیبایی خیره‌کننده‌اش لحظه‌ای شما را بر جای خود میخ‌کوب می‌کند. حوض زیبا و بزرگی از یک سو تا سوی دیگر حیاط کشیده شده و ماهیان قرمز درون آب زلال آن یکدیگر را دنبال می‌کنند. در دو سوی حوض بزرگ، ۶ باغچه هشت‌ضلعی پر از گل‌های زیبا، طراوت حیاط را صدچندان می‌کند.

در ساخت خانه‌های قدیم كاشان در عین حال كه به اقلیم و وضع آب‌وهوایی به‌صورت اصولی و علمی توجه شده است، به‌لحاظ پایبندی به اعتقادات دینی و اسلامی از نوعی حجاب و طرح محفوظ نیز برخوردار هستند. به این معنی كه فضای داخلی خانه از خارج خانه قابل رؤیت نیست و حتی از پشت بام خانه‌های مجاور نیز داخل خانه و از هر بخش، درون بخش دیگر دیده نمی‌شود. در واقع علاوه بر اینكه همه فضای داخلی خانه نسبت به خارج از حجاب كامل برخورداراند، هریک از بخش‌های درون خانه نیز نسبت به یكدیگر از حجاب و پوشیدگی خاصی بهره می‌برند.

منبع عکس از گوگل مپ (عکاس: حسام میرحقامی)

از دیگر مزایای مهم ساخت خانه در گودی علاوه بر خنک كردن و تعدیل دما، می‌توان به دسترسی آسان‌تر به قنات و آب آن و همچنین مقاومت بنا در برابر زلزله اشاره كرد. خانه تاریخی طباطبایی‌ها با این كه حدود ۱۷۵ سال پیش ساخته شده، ولی از سامانه تهویه مطبوع غیرماشینی، طبیعی و بسیار كارآمد بهره جسته است. بدین معنی كه در درون ساختمان، وزش هوای خنک و دل‌انگیز، رفاه و آسایش ساكنان را تأمین كرده و كاربرد بهتری نسبت به سامانه‌های تهویه مطبوع امروزی داشته است.

این سامانه تهویه مطبوع همان بادگیرها است. عملكرد بادگیرها به صورتی است كه هوای تمیز پشت بام را به چاه خنک كن صیقل داده شده با «ساروج» كه حدود هشت تا ۱۰ متر عمق دارد، برساند تا پس از خنک كردن هوا، آن را به زیرزمین مسكونی هدایت كند. هوا در چاه تاریک و بدون تشعشع تونل خنک كن، سنگین‌تر می‌شود و به‌آرامی فرو می‌ریزد. سپس جریان خنک هوا از دهانه كانال كه شباهتی به شومینه دارد، به فضای زیرزمین وارد و موجب طراوت، تازگی و خنكی آن می‌شود.

از دیگر شاهكارهای معماری خانه طباطبایی ها این است كه چون در شب‌های تابستان یا در زمستان دمای هوای بیرون سردتر از هوای داخل چاه خنک كن می‌شود، جریان هوا قطع شده و این سامانه از كار باز می‌ایستد. در فصل تابستان نیز تا زمانی كه دمای هوای معلق در تونل خنک كن به درجه پایین‌تر از هوای زیرزمین نرسد، جریان ریزش هوای خنک به داخل زیرزمین صورت نمی‌گیرد. از قدرت این سیستم همین بس كه در طول این ۱۷۵ سال، چه آن زمان كه محل سكونت بوده چه آنگاه كه متروكه و مخروبه شده و چه اكنون كه مورد بازدید علاقه‌مندان است، فعال بوده و همچنان مانند روز اول به كار خود ادامه می‌دهد.

منبع عکس از گوگل مپ (عکاس:علی حافظی)

خانه طباطبایی های کاشان ۴,۷۰۰ متر مربع مساحت دارد و از سه بخش اندرونی، بیرونی و بخش مخصوص خدمه تشکیل شده است. این خانه ۴۰ اتاق، چهار حیاط، چهار سرداب (زیرزمین)، سه بادگیر و دو رشته قنات دارد. حیاط مرکزی خانه به بخش بیرونی، دو حیاط دیگر به اندرونی و یک حیاط به خدمه تعلق داشته‌اند. این خانه پنج درب ورودی دارد که ورودی اصلی به دو ورودی اندرونی و بیرونی در قسمت هشتی تقسیم می‌شود. علت پیچ‌وخم‌ها بودن راهروهای ورودی جهت شکستن اختلاف ارتفاع و نداشتن دید مستقیم است.

قسمت اندرونی خانه طباطبایی ها محل زندگی خانواده طباطبایی بود. اتاق پنج‌دری ساده در مرکز، دو حیاط در دو طرف آن و سرداب‌هایی که بادگیرها هوا را در آن‌ها جریان می‌دهند، بخش‌های مختلف اندرونی هستند. حیاط ضلع شمال غربی بزرگ‌تر و تعداد اتاق‌های آن بیشتر و دارای سرسرای پذیرایی مجزایی است.

سرداب مرکزی در قسمت شمال و زیر ایوان مهتابی و پنج دری نشیمن قرار دارد و به نام‌ها زیر زمین و حوضخانه شبستان معروف است. پایین بودن سطح سرداب از سطح کوچه (هشت تا ۱۰ متر اختلاف ارتفاع)، وجود بادگیر بلند مرکزی همراه با کانال‌های نای کش که جریان هوا را به‌صورت منظم در سرداب پخش می‌کند، سقف ضربی، نوع مصالح به کار رفته در بدنه و دو جداره بودن بدنه باعث ایجاد دمایی معتدل (در حدود ۱۵ تا ۲۰ درجه سانتی‌گراد) و پناهگاه خوبی در برابر تابش آفتاب بلند کویری در فصل تابستان می‌شده است.

همچنین با ساخت نیم‌ طبقه‌هایی در دو طرف سرداب که «پیر رو» یا «پیر نشین» نامیده می‌شوند، استفاده از هوای خنک سرداب را برای افراد سالمند ممکن می‌سازد. بادگیر سرداب مرکزی به‌عنوان تهویه و هواساز مانند سیستم تنفس عمل می‌کند و به‌وسیله کانال‌های نای کش زیر زمینی و دست کن، هوای خنک شده را در تمام سرداب به گردش در می‌آورد و رطوبت سطح زمین را تبخیر و در نتیجه از نشست ساختمان و تالار نشیمن هم جلوگیری می‌کند.

تالاری بزرگ (اتاق شاه‌نشین) در قسمت جنوبی بخش بیرونی با نورگیرها، پنجره‌های مشبک رنگی و پنجره‌های کناری دو جداره که عمودی باز و بسته می‌شوند، بخش اندرونی خانه طباطبایی ها را تشکیل می‌دهند. در دو طرف تالار بزرگ نیز، دو حیاط خلوت و نورگیر به‌صورت قرینه بنا شده‌اند که دارای تابلو‌های بدیع نقاشی هستند و از آثار هنری نفیس به‌ شمار می‌روند.

شاه‌نشین با هفت در (که به‌ندرت در دیگر خانه‌ها وجود دارد) به ایوان آینه باز می‌شود. در این تالار وسیع مجلل تقریبا هر نوعی از هنرهای معماری ایرانی (یزدی بندی با آینه‌کاری سقف، نقاشی اسلیمی، گچبری شیرشکری، پنجره‌های ظهر گچی و غیره) به کار رفته است.

ورودی‌های هشت‌ضلعی تالار شاه‌نشین، پاگرد یا غلام گذار نام دارد که سقف آن به‌صورت تهویه و هواکش عمل می‌کند. شاید مهمانان و مراجعان کاری، با احترام خدمه کفش‌ها را در این قسمت گذاشته و وارد تالار می‌شدند. شاه‌نشین به‌عنوان حجره کسب و کار صاحب خانه بوده است و شاید به این علت در جلو آن، ایوان آینه قرار دارد که آینه‌کاری و گچبری سقف بلند آن در اصل یکی از طرح‌های فرش کاشان (لچک و ترنج یا محراب و ترنج) است. گویا در قسمت سطح آن فرشی با همان نقش پهن می‌شده است. شاید این طرح فرش، نمادی بوده از شغل صاحب خانه و تناسبی هم با حجره کسب و کار وی داشته است و نیز تقارن عمودی بر سطح و سقف ایجاد می‌شده است؛ از طرف دیگر این مکان تالاری برای پذیرایی از مهمانان ویژه بوده و به همین خاطر بزرگ‌ترین و مجلل‌ترین اتاق خانه است.

آفتاب از راه فضاهای جانبی و به‌خصوص شیشه‌های رنگی پنجره‌های ظهر گچی تالار شاه‌نشین را نورانی و رنگارنگ می‌کرده است. همچنین آینه‌کاری سقف تالار هم از راه لوسترهای لاله شمعی نورپردازی خوبی را در شب‌ها ایجاد می‌کرده است. کاربری خاص تالار، هنرها و ظرفیت‌های خاصی را هم می‌طلبیده است.

در ساخت خانه طباطبایی‌ها هنرمندانی چون نقاش باشی دربار ناصرالدین شاه قاجار یعنی «میرزا ابوالحسن غفاری کاشانی» ملقب به «صنیع الملک» حضور داشته‌اند. گفته می‌شود وی از دوستان مالک خانه بوده و در اجرای گچ‌بری‌ها و ترسیم نقاشی‌های نظارت داشته است.

حیاط خدمه خانه طباطبایی‌ها شامل اتاق‌های خدمه، زیرزمین خدمه، آشپزخانه و اصطبل زمستانی و تابستانی است که تعدادی از اتاق‌های خدمه از بین رفته‌اند. آب مورد نیاز این خانه از دو رشته قنات دولت‌آبادی و نصرآبادی تأمین می‌شد.

ممنبع عکس از گوگل مپ (عکاس: سامان بیات)

• ساعت بازدید: ۹ تا ۱۷
• قیمت بلیط (سال ۱۴۰۱): پنج هزار تومان

نویسنده: سینا غرباوی/بازنویسی: اکرم زمانی نوری