کلیسای قره باغ

کلیسای قره‌ باغ یکی از جاهای دیدنی استان آذربایجان غربی است که به دوره ایلخانی-صفوی تعلق دارد. این کلیسا همانند بیشتر کلیساهای آذربایجان به شیوه بازیلیک سه ناوی و ستون‌دار ساخته شده است و از سه بخش محل عوام، محل سرودخوانان و محراب تشکیل می‌شود.

این کلیسای تاریخی در روستای قره‌ باغ سلماس واقع شده و در تاریخ ۲۲ آبان ۱۳۶۲ هجری شمسی با شماره ثبت ۱۶۵۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کلیسای قره باغ در روستای قره باغ قرار دارد که حدودا در ۷۵ كیلومتری شمال‌شرق شهرستان ارومیه و ۳۵ كیلومتری جنوب‌شرق شهرستان سلماس واقع شده است. این روستا تا ساحل دریاچه ارومیه حدود پنج كیلومتر فاصله دارد.

• آدرس: استان آذربایجان غربی، ۳۵ کیلومتری جنوب‌شرق سلماس، روستای قره باغ (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: yourdom garebag)

كلیسای قره باغ که با نام کلیسای سورپ پطرس شناخته می‌شود، از جاهای دیدنی سلماس به شمار می‌رود. این كلیسا مشتمل بر تالاری مستطیل‌شكل و منفرد با مساحت حدود ۱۷۰ متر مربع است. در گذشته كلیسا درون حیاطی محصور قرار داشت كه امروزه تنها قسمت اندكی از دیوار جنوبی حیاط بر جای مانده است. سایر قسمت‌ها به مرور زمان از بین رفته‌اند.

سقف بلند و قوس‌های برافراشته و محراب باشکوه و در عین حال ساده کلیسا و همچنین روشنایی ملایم داخل بنا، محیطی جذاب و پرجبروت ایجاد کرده است که در آن وجود پروردگار با تمام روح و جان احساس می‌شود.

به فاصله نزدیكی از كلیسا و در غرب آن، قبرستان بزرگ مسیحی با سنگ‌های لاشه‌ای و چهارگوش قرار دارد و آثار اندكی از بناهای خشتی و مسكونی ارمنیان هنوز پابرجا است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: yourdom garebag)

تاریخ دقیق بنای اولیه كلیسای قره باغ به‌درستی معلوم نیست. ساختمان كنونی آن به استناد سنگ‌نوشته‌ای كه در دیوار غربی كلیسا قرار گرفته، در سال ۱۶۵۵ میلادی و هم‌زمان با سلطنت شاه عباس دوم صفوی (۱۰۷۷ـ۱۰۵۲ هجری قمری) ساخته شده است. هر چند می‌توان احتمال داد كلیسا قدیمی‌تر باشد؛ ولی در این زمینه تاكنون مدرک متقن و موثقی وجود ندارد.

این سنگ‌نوشته در بالای ورودی كم‌ارتفاع كلیسا در دیوار جنوبی روی سنگ مكعب مستطیلی كار گذاشته شده كه روی آن كتیبه‌ای به خط ارمنی نوشته شده است:

در ضلع شرقی دیوار جنوبی نیز سنگ‌نوشته دیگری وجود دارد كه ترجمه آن چنین است:

هشتم ژانویه سال ۱۸۲۶ كشیش ارشد باغداسر اسكریسی (احتمالا نام مرمت‌كننده و تاریخ ترمیم مجدد آن است).

کلیسا هم‌زمان با مهاجرت ارامنه از روستا متروک مانده است و به‌تدریج تخریب‌هایی در آن صورت گرفت؛ به‌طوری‌ كه تا مدت‌ها به‌صورت ویرانه‌ای باقی مانده بود. سرانجام با همت مسئولان میراث فرهنگی آذربایجان غربی در فهرست آثار ملی كشور جای گرفت. به‌دنبال آن در سال ۱۳۷۸ هجری شمسی از طرف میراث فرهنگی مورد مرمت اساسی قرار گرفت و بخش‌های فوقانی دیوارها، كف داخلی، سقف و دیگر قسمت‌های آن مرمت شد. بعد از خاكبرداری ضلع خارجی دیوار جنوبی و در كنار ورودی اصلی، سنگ‌نوشته دیگری نمایان شد كه در دیوار كار گذاشته شده بود. در ترجمه آن آمده است:

كشیش اوهان، ساخت در روستای قجائو (قره باغ)، این ساختمان را برای مردگان آن سال... ساختم.

سال مرمت كلیسا در سنگ‌‌نوشته خوانا نیست؛ ولی رسم‌الخط آن نشان می‌دهد كه در قرن هجدهم میلادی نوشته شده است. كلیسا امروزه در وضعیت نسبتا خوبی به سر می‌برد؛ گرچه از آن برای برگزاری مراسم مذهبی استفاده نمی‌شود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: yourdom garebag)

کلیسا بر اساس نقشه‌ای مستطیلی شکل با ابعاد ۸٫۸۰ در ۱۵٫۱۰ متر ساخته شده و دارای محور اصلی شرقی-غربی است. انتظام اجزا و عناصر آن بر اساس جهت محراب صورت گرفته است. کلیسا هم‌سطح با زمین‌های اطراف قرار دارد و یک ورودی اصلی در ضلع جنوبی دارد. این کلیسا نیز همانند بیشتر کلیساهای آذربایجان به شیوه بازیلیک سه ناوی و ستون‌دار است و در فضای داخلی آن چهار ستون با مقطع مربع‌شکل و دو نیم ستون در دیوار غربی به چشم می‌خورد که به سه ناو تقسیم می‌شود: ناو اصلی میانی و ناوهای جانبی.

ناو میانی عریض‌تر از دو ناو کناری ساخته شده است. این ناوها در امتداد محور اصلی شرقی-غربی کلیسا در کنار یکدیگر نظم یافته‌اند. چهار ستون‌ اصلی نقش نگهدارنده گنبد را ایفا می‌کنند و به همین دلیل در جهت‌های طولی و عرضی بین آن‌ها قوس‌های رومی وجود دارد. علاوه بر این، دو نیم ستون متکی به دیوار غربی، فشارهای جانبی را تحمل می‌کنند.

محراب نیم‌دایره‌ای کلیسا در بخش شرقی و هم‌عرض با ناو میانی و بالاتر از دیگر بخش‌ها قرار دارد و ورود به آن با سه پله امکان‌پذیر است که به‌صورت قرینه در دو جناح محراب تعبیه شده‌اند. در دو جناح محراب دو اتاق جانبی وجود دارد که فضای داخلی آن‌ها مربع شکل است و در هریک، چسبیده به دیوار محراب و به‌شکل قرینه، دو طاقچه با طاق تخت دیده می‌شود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: yourdom garebag)

کلیسای قره باغ به سه بخش محل عوام، محل سرودخوانان و محراب تقسیم می‌شود. هنرمند معمار برای تفکیک حریم این سه بخش از عامل اختلاف سطح بهره جسته است. محل سرودخوانان که از حدود ۶ متری ضلع شرقی شروع می‌شود، بالاتر از محل عوام قرار دارد. محراب نیز بالاتر از محل سرودخوانان ساخته شده و فضای بزرگ‌تر برای پذیرش عبادت‌کنندگان بیشتر به محل عوام اختصاص یافته است.

نمای خارجی دیوارهای کلیسا ساده و فاقد تزیین خاصی است و با سنگ‌های قلوه‌ای و لاشه‌ سنگ‌های بسیار بزرگ ساخته شده است. ابعاد سنگ‌ها در بخش‌های پایینی اغلب چندین برابر بزرگ‌تر از سنگ‌های بخش‌های بالایی دیوارها هستند. احتمال دارد برخی از این لاشه سنگ‌ها برای سنگ قبر در قبرستان حاشیه کلیسا به کار رفته باشند که در تعمیرات بعدی در دیوارهای خارجی بنا جاسازی شده‌اند. علاوه بر این، می‌توان تصور کرد که برخی از این قطعه سنگ‌ها مربوط به بناهای کهنسال وابسته به کلیسا بوده‌اند که پس از ویرانی، در تعمیرات بعدی در دیوار کلیسا جای گرفته‌اند.

تنها ورودی کلیسا در دیوار جنوبی قرار دارد و شامل درگاهی کم‌ارتفاع با قوس رومی می‌شود که این قوس با سنگ‌های لاشه‌ای ساخته شده است. چارچوب ورودی نیز با چهار سنگ مکعب مستطیلی تراش خورده تزیین شده است. در ضلع جنوبی، دو نورگیر کوچک، در دیوار شرقی، سه نورگیر و در دیوار غربی نیز یک نورگیر برای افزودن به نور داخلی کلیسا وجود دارد.

دیوارهای جانبی دارای ضخامتی زیاد و به نسبت حجیم هستند؛ به‌نحوی که نورگیرها به‌صورت روزنه‌های کم‌عرض و مستطیلی به چشم می‌آیند و این شیوه‌ای است که در روش معماری کلیساهای کهن ارمنستان نیز به کار می‌رفت. همچنین در بخش فوقانی دیوارهای خارجی برای جلوگیری از یکنواختی و سادگی، قرنیزهایی به فاصله ۱٫۴۰ متری از سقف در دور کلیسا ساخته شده است.

نمای داخلی دیوارهای کلیسا با استفاده از سنگ‌های قلوه‌ای ساخته شده و فاقد تزیین خاصی است. در برخی قسمت‌ها همچون طاق محراب اثر دو پوشش به چشم می‌خورد که پوشش زیری با مصالح نامرغوب و زمخت گچی حاوی دانه‌های شن ساخته شده و پوشش رویی اندود نازک گچی است؛ ولی در بیشتر نقاط این اندود ریخته شده و از بین رفته است.

ستون‌های این بنا سنگی هستند و هر یک حدود ۲٫۳۰ متر ارتفاع دارند. این ستون‌ها با قوس‌های رومی باربر به یکدیگر متصل شده‌اند. علاوه بر این، قوس زیبای رومی بر بالای محراب با استفاده از سنگ‌های لاشه‌ای به قطر دهانه سه متر ساخته شده است. نمای ورودی اتاق‌های جانبی با چهار تخته سنگ از نوع سنگ‌های آذرین تراش‌خورده است که روی آن‌ها نقش صلیب‌های متعدد و اشکال هندسی دایره و مربع دیده می‌شود.

گنبد نیم‌خیز کلیسا شکل عرقچین دارد و روی بخش عوام ساخته شده است. این گنبد متشکل از سنگ‌های قلوه‌ای و لاشه‌ای ریز و درشت با ملاط گچ است که با مهارت و استادی در کنار یکدیگر کار گذاشته شده‌اند. بر فراز گنبد اصلی، یک نورگیر چهارگوش سنگی برای افزودن به نور داخلی کلیسا وجود دارد. سنگینی گنبد با طاق‌های رومی باربر به ستون‌های ضخیم این بخش منتقل می‌شود.

چندین خمره بزرگ در محل پایه طاق گنبد اصلی و همچنین بخش بالای ورودی اتاق‌های جانبی وجود دارد. این خمره‌ها به‌صورت افقی درون دیوار کار گذاشته شده‌اند؛ به‌طوری که دهانه آن‌ها مشرف به فضای داخلی کلیسا است.

ساختار آکوستیکی و جذب ارتعاش صدا هنگام برگزاری مراسم و دعاهای مذهبی توسط این خمره‌ها دور از ذهن نیست؛ اما به‌لحاظ تعداد محدود آن‌ها به‌طور قطع نمی‌توان از این ویژگی اطمینان یافت.

طبیعت روستای قره باغ؛ منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: اکبر اصلان‌نژاد)

• این کلیسا از جمله جاذبه‌های تاریخی محسوب می‌شود که با وجود ثبت در فهرست اثار ملی، توجه زیادی به آن نشده است. هنگام بازدید از آن از ریختن زباله و نوشتن یادگاری بپرهیزید.
• بازدید از این کلیسا رایگان است.
• در هر ساعت از شبانه‌روز امکان بازدید از کلیسا قره باغ وجود دارد.

نویسنده: آزاده یوسف‌نژاد/ بازنویسی: صدیقه شجاعی