حسینیه‌ اعظم زنجان

حسینیه اعظم زنجان یکی از مکان‌های مذهبی و جاهای دیدنی زنجان به شمار می‌رود که شهرت آن به‌خاطر عزاداری مردم در عصر هشتم ماه محرم (شب تاسوعا) است. در این روز تمامی هیئت‌های عزاداری از شهرها و روستاهای زنجان برای عزاداری وارد این مسجد و حسینیه می‌شوند و نذورات خود را به حسینیه اعظم اهدا می‌کنند. مراسم عزاداری حسینیه اعظم زنجان در روز هشتم محرم، در تاریخ ۱۵ دی‌ ماه ۱۳۸۷ به‌عنوان دهمین میراث معنوی به ثبت ملی رسید. این مراسم که از آن به‌عنوان بزرگ‌ترین تجمع عزاداران حضرت سید الشهداء (ع) در ایران نام برده می‌شود، در روز «یوم العباس» از محل مسجد در خیابان فردوسی تا امامزاده سید ابراهیم حرکت می‌کند و هزاران قربانی به یاد دستان بریده حضرت ابوالفضل (ع) در مسیر دسته حسینیه ذبح یا به مسجد اهدا می‌شود.

• آدرس: استان زنجان،‌ شهر زنجان، خیابان فردوسی، حسینیه اعظم (نمایش روی نقشه)

حسینیه اعظم زنجان در خیابان فردوسی و جنوبی‌ترین منطقه از شهر زنجان قرار دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محمد عباسی)

حسینیه‌ اعظم زنجان یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری مذهبی ایران در ماه محرم است و دسته‌ عزاداری آن به‌عنوان بزرگ‌ترین تجمع عزاداری امام حسین (ع) در ایران شناخته می‌شود که به یاد و احترام حضرت عباس (ع)، برادر بزرگوار حضرت سیدالشهدا (ع) برگزار می‌شود. این روز در تقویم سوگواری محرم زنجان «یوم الابوالفضل و یوم العباس» نامیده شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: حمید ساری)

علاوه بر این، مراسم شیرخوارگان حسینی در صبح روز نهم محرم (تاسوعا) در حسینیه اعظم در سوگ حضرت علی اصغر (ع)، طفل ۶ ماهه امام حسین (ع) برگزار می‌شود. در این مراسم جمعیت زیادی از بانوان شهر همراه با نوزادان خود در مراسم حسینیه اعظم شرکت می‌کنند. آن‌ها به نوزادان خود لباسی مشابه لباس حضرت علی اصغر در روز عاشورا می‌پوشانند و به سوگواری می‌پردازند. گهواره‌گردانی یکی از برنامه‌های مراسم شیرخوارگان است که گهواره‌ای بین بانوان دست به دست می‌چرخد. در این میان کسانی که فرزندی ندارند، دعا می‌کنند تا خداوند فرزندی به آن‌ها هدیه دهد و در سال‌های بعد با فرزندشان در این مراسم شرکت کنند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: فانوس گارد)

در مورد تاریخچه و قدمت مسجد حسینیه زنجان، چندین سند مکتوب وجود دارد که قدمت آن را به دوره صفویه نسبت می‌دهند. در سال ۹۰۷ هجری قمری هم‌زمان با به قدرت‌رسیدن صفویان، مذهب شیعه به مذهب رسمی ایران تبدیل می‌شود و عزاداری و تعزیه‌خوانی گسترش می‌یابد. در آن دوره به‌دلیل افزایش سفرهای زیارتی، مخصوصا سفر به کربلا، در مسیر و شهرهای مختلف مکان‌هایی برای عزاداری زائران کربلا بنا شد که به آن حسینیه می‌گفتند. اولین نمونه‌های استفاده از واژه‌ «حسینیه» در متون تاریخی دوره‌ شاه عباس صفوی مانند «عالم آرای عباسی» به ثبت رسیده است.

قدیمی‌ترین منبعی که نام حسینیه‌ زنجان در آن ذکر شده، کتاب «تاریخ دارالعرفان خمسه» به قلم «رستم الحکما» است. با بررسی اطلاعات موجود در این کتاب می‌توان دریافت که حسینیه‌ اعظم در دوره نادرشاه و حتی سال‌ها قبل از آن وجود داشته است. طبق مطالب این کتاب، در آن زمان حسینیه به نام یک محله و همین طور یک تکیه گفته می‌شد که از لحاظ جغرافیایی دقیقا در محل حسینیه‌ امروزی قرار دارد. در این کتاب به ماجرای اسارت حاکم زنجان توسط سپاهیان کریم خان زند اشاره شده و چندین بار نام حسینیه و محله‌ آن به میان آمده است. در آخر نیز همان حاکم بعد از اسارت در محله‌ حسینیه ساکن می‌شود. همچنین محله‌ حسینیه به‌عنوان سه محله‌ معروف زنجان در دوره قاجاریه شناخته می‌شد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: حسین توکلی)

دومین سندی که می‌توان برای تعیین قدمت حسینیه به آن استناد کرد، «علم فلزی تاریخی» از اشیای قدیمی حسینیه است. این علم که به «علم اصلی» شهرت دارد، از دیگر علم‌ها کوچک‌تر است و تاریخ ۱۲۲۱ هجری قمری به‌عنوان تاریخ ساخت روی آن به چشم می‌خورد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: علی کرمی)

سند مکتوبی با مهر «حاج میرزا لطف الله شیخ الاسلام» و «آخوند ملا کاظم» نیز در حسینیه اعظم قرار دارد که تاریخ صفر المظفر ۱۲۹۵ هجری قمری را نشان می‌دهد. این سند، وقف‌نامه‌ای است که طبق آن دو خیر تاجر به نام‌های «حاج میرزا محمد تقی» و «حاج میرزا بابایی»، دو باب مغازه را وقف می‌کنند. همچنین در این وقف‌نامه آمده است که «با اطلاع «آخوند ملاعلی اصغر روضه خوان» در راه اباعبدالله حسین (ع) در تکیه‌ حسینیه خرج و احسان کنند. از اول ماه محرم تا دوازدهم محرم، هر قسم مصلحت بداند صاحب اختیار است».

وقف‌نامه‌ دیگری با مهر «آقا سید عبدالرحیم مجتهد»، «آقا سید علی» و «آقا شیخ ابراهیم» موجود است و به شخصی به نام «حاج محمد هاشم شریف العلما» تعلق دارد که تاریخ شوال ۱۳۲۲ هجری قمری را نشان می‌دهد و نام مسجد و حسینیه نیز در آن‌ وجود دارد. از این سند اطلاعات دیگری نیز می‌توان به دست آورد؛ طبق این سند، حسینیه در این سال مسجد و مدرسه بوده است. در توضیحات وقف‌نامه آمده است:

منافع قریه‌ مذکور را در وهله‌ اول به تعمیرات مدارس و مساجد خمسه‌ زنجان و تامین آب آن‌ها به مصرف برساند و ۹ عشر دیگر را به حضرات طلاب محصلان ساکن در حجرات هر مدرسه بپردازد، آن هم از قرار هر حجره، سه نفر طلبه.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: حسین توکلی)

در راهرو و ورودی حسینیه، سنگ‌نوشته‌ای روی دیوار وجود دارد که زیر اشعار آن تاریخ ۱۲۶۱ هجری قمری حک شده است. گفته می‌شود این تاریخ به تعمیر و بازسازی مسجد و فضاهای عمومی حسینیه برمی‌گردد و به‌عبارتی این سازه قبل از این تاریخ وجود داشته و ساخته شده است.

علاوه بر اسناد مکتوب موجود، گفته‌های شفاهی افراد کهن‌سال و هیئت‌امنای حسینیه‌ اعظم زنجان می‌توان اطلاعات بیشتری از تاریخ این حسینیه به دست آورد. اهالی می‌گویند در دوره حکومت رضا شاه به‌دلیل هجوم و تهدیدات ماموران حکومتی، حسینیه برای مدتی تعطیل و حتی برخی اشیا و آثار تاریخی آن ناپدید شد. بعد از به قدرت‌رسیدن محمدرضا پهلوی، فعالیت حسینیه از سر گرفته می‌شود و اهالی آن را تعمیر می‌کنند و با نام «مسجد حسینیه‌ اعظم زنجان» به فعالیت‌ خود ادامه می‌دهد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: حمید عبادی)

در عصر هشتم محرم (شب تاسوعا) موسوم به یوم‌ العباس، دسته‌های عزاداری استان زنجان و چند شهر دیگر در حسینیه گرد هم می‌آیند. این دسته‌ عظیم، حرکت خود را از محل حسینیه‌‌ اعظم آغاز می‌کند و معمولا هم‌زمان با اذان مغرب به امامزاده ابراهیم می‌رسد و مراسم آنجا پایان می‌‌یابد. جمعیت حاضر در این دسته بالغ بر ۵۰۰ هزار نفر هستند و به همین دلیل، شکوه و عظمت آن شهرت جهانی دارد و هر سال حتی مسلمانان غیرایرانی نیز خود را به این مراسم می‌رسانند.

در این روز مسیرهای منتهی به حسینیه‌ اعظم مملو از خودروهایی است که عزاداران را به این نقطه می‌برند و تا چند کیلومتر آن‌طرف‌تر از حسینیه، مسیرها مسدود و جمعیت در خیابان حاضر می‌شوند. همه با نوحه‌های جان‌سوز اشک می‌ریزند و سینه می‌زنند و این سینه‌زنی، صدای ابهت و صلابت امام حسین (ع) و یارانش را به عرش می‌رساند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: فانوس گارد

شاه‌بیتی که مرثیه‌سرایان و مداحان برای این عزاداری انتخاب می‌کنند، از این قرار است:

«احسن سنه ای حامی قرآن ابالفضل»، «جاننون حسینه ایلدون قربان ابالفضل»، «جان یا ابالفضل»، «جان یا ابالفضل»

همان طور که از نام این روز پیدا است، عزاداری آن به حضرت عباس (ع) اختصاص دارد و به همین خاطر بیشتر مرثیه‌ها و نوحه‌ها در وصف این حضرت خوانده می‌شود. مردم شهر نیز در این روز نذرهای خود را به دکه‌های سیار جمع‌آوری نذرهای مردمی می‌سپارند تا صرف کمک به حسینیه شود.

این عزاداری هر سال از شبکه‌های ملی و برون‌مرزی به‌صورت زنده پخش می‌شود و دل‌های عاشقان حسین را از گوشه و کنار ایران و جهان در حسینیه حاضر می‌کند. تاسوعای زنجان حسینیه زنجان در تاریخ ۱۵ دی ماه ۱۳۸۷ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسید.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امیرحسین افشار)

در سال ۱۳۲۸ هجری شمسی، چهار راس گوسفند برای اولین بار در دسته‌ حسینیه قربانی شد. در سال ۱۳۴۱ این تعداد به هفت راس رسید و از همان سال تعداد قربانی‌های اهدایی به دسته‌ حسینیه افزایش یافت؛ به‌طوری که در سال ۱۳۵۲ تعداد آن‌ها به ۳۵۰ راس، در سال ۱۳۵۳ به ۶۵۰ راس، در سال ۱۳۸۳ به ۶۴۰۰ راس و در سال ۱۳۸۹ به بیش از ۱۲ هزار راس رسید.

گفته می‌شود در محرم سال ۱۳۹۴ مردم بیش از ۳ میلیارد تومان (جمع نذورات و احشام) به حسینیه اهدا کردند. رئیس هیئت‌امنای حسینیه‌ اعظم زنجان دراین‌باره گفته بود که مردم وجه نقدی قربانی‌های نذری خود را به حسینیه اهدا کردند که وجوه نقدی معادل ۱,۸۷۱ راس گوسفند می‌شد. تعداد گوسفندهای زنده‌ اهدایی از سوی مردم نیز بالغ بر ۶,۰۴۰ راس بود که ۲,۵۶۴ راس از آن‌ها (از جمله گاو و گوسفند) در مسیر حرکت دسته‌ عزاداری روز هشتم محرم ذبح شد. لاشه‌های احشام قربانی پس از ذبح، به کشتارگاه منتقل شد و پس از بسته‌بندی بهداشتی در مناطق موردتایید توزیع شد.

اهدای این نذورات و قربانی این تعداد احشام، سبب شده است که مسجد حسینیه‌ اعظم زنجان بعد از قربانگاه منا در مکه، به‌عنوان دومین قربانگاه جهان اسلام شناخته شود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: طوفان سماپور، علیرضا، حسین توکلی، حمیدرضا، فانوس گارد، امیرحسین افشار)، ویکی پدیا (عکاس: Mardetanha)

طبق اعلام هیئت‌امنای حسینیه‌ اعظم زنجان، در طول سال کمک‌های نقدی و غیرنقدی زیادی به حسینیه اهدا می‌شود که این پول‌ها صرف ساخت فضاهای متعدد فرهنگی، مذهبی، درمانی و خدماتی مانند کتابخانه، شبستان‌های مختلف، دارالشفا، صندوق قرض الحسنه و غیره می‌شود. این امر باعث شده است که حسینیه اعظم به یکی از مراکز تاثیرگذار فرهنگی و مذهبی شهر زنجان تبدیل شود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: قاسم موحدیان)

• دارالشفاء حسینیه اعظم زنجان: این درمانگاه در فضایی به وسعت ۱۰۰۰ متر مربع با ارائه خدمات پزشک عمومی، دندانپزشکی و خدمات اولیه پزشکی با تعرفه پایین‌تر از علوم پزشکی به مردم خدمت‌رسانی می‌کند. علاوه بر این، همه‌ساله در ماه محرم برای ۱۵ روز خدمات رایگان به اقشار مختلف، خصوصا قشر آسیب‌پذیر جامعه ارائه می‌شود.
• صندوق قرض‌الحسنه سیدالشهدا (ع): این صندوق در مهرماه ۱۳۸۰ افتتاح شد و تاکنون بیش از ۱۲ هزار حساب پس‌انداز در آن افتتاح و حدود ۲۰ هزار فقره وام اعطا شده است.
• کتابخانه سیدالشهدا(ع): این کتابخانه با ۲۱ هزار جلد کتاب با موضوع کلیات، فلسفه، روان‌شناسی، دین، علوم اجتماعی، زبان، علوم کاربردی، هنری، ادبیات، تاریخ و جغرافیا در اختیار اعضا و عموم مردم قرار دارد.
• حمام حسینیه اعظم: این حمام یکی از حمام‌های تاریخی زنجان است که کتیبه سنگی به‌جامانده، تاریخ اتمام بنا را سال ۱۲۹۲ هجری قمری و بانی آن را ملک التجار نشان می‌دهد. حمام مذکور در تاریخ ۲۳ مردادماه سال ۱۳۸۷ به شماره ۲۳۷۹ در فهرست آثار ملی به ثبت‌ رسید. حمام تاریخی حسینیه زنجان قرار بود که در سال ۱۴۰۰ مورد مرمت قرار بگیرد و پس از آن به موزه تعزیه تبدیل شود.

منبع عکس کاور: گوگل مپ. عکاس: Fanoos Gard

نویسندگان: مینا رهبری، پریسا هومایونی/ بازنویسی: صدیقه شجاعی