قلعه بهستان

ماهنشان یکی از شهرستان‌های استان زنجان است که در فاصله ۱۱۳ کیلومتری غرب زنجان قرار دارد. این شهرستان با قدمتی بالغ بر ۴,۰۰۰ سال، در زمان مهاجرت آریایی‌ها ساخته شده است. یکی از مهم‌ترین و خاص‌ترین جاذبه‌های باستانی ماهنشان، قلعه بهستان محسوب می‌شود که در نزدیکی رود قزل‌اوزن و روستایی به نام بهستان واقع شده است.

• آدرس: استان زنجان، شهرستان ماهنشان، ۲۰ کیلومتری شهر ماهنشان، نزدیکی روستای ایگلی بلاغ و روستای بهستان (مشاهده در نقشه)

«کهن دژ» یکی از جاهای دیدنی ماهنشان و از جمله ۲۰ قلعه تاریخی منطقه است. این قلعه در استان زنجان و در نزدیکی روستای بهستان قرار دارد؛ به همین دلیل، به آن «قلعه بهستان» نیز می‌گویند. نام دیگر این جاذبه،‌ «قلعه دیو» است؛ چراکه گذشتگان معتقد بودند دیوها روی تخته سنگ‌های مسطح بالای ستون‌های قلعه که ظاهری عجیب نیز دارد، استراحت می‌کنند. این قلعه در کنار رود قزل‌اوزن و دقیقا پایین جاذبه معروف دیگری به نام «دودکش‌های جن» ماهنشان قرار دارد. ظاهر قلعه نیز برخلاف سایر قلعه‌های باستانی، کمی مرموز به‌نظر می‌رسد و داخل همین دودکش‌های جن ساخته شده است. قلعه بهستان در سال ۱۳۵۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

برای رسیدن به این قلعه باید از زنجان به‌سمت ما‌هنشان بروید. ۲۰ کیلومتر مانده به ماهنشان، وارد جاده ماهنشان به بهستان شوید. بعد از رسیدن به شهر ایگلی بلاغ، وارد جاده فرعی قلعه بهستان شوید که در نهایت شما را به این قلعه زیبا و همچنین دودکش‌های جن می‌رساند.

مادها از طریق کناره‌های رودخانه قزل‌اوزن وارد فلات ایران شدند و در روستاهایی مانند مادآباد در ۱۵ کیلومتری شهر ماهنشان استقرار یافتند. وجود قلعه‌های دفاعی مثل قلعه بهستان در ۱۲ کیلومتری ماهنشان، معماری زیبا و هنرمندانه‌ این اقوام را به نمایش گذاشته است. تا پیش از این، گفته می‌شد که قدمت قلعه بهستان به دوره ساسانیان یا به گفته برخی دیگر از کارشناسان، به دوره‌ هخامنشیان برمی‌گردد؛ ‌اما بررسی‌های تازه‌تر نشان داده است که تاریخ این دژ به دوره مادها می‌رسد. قلعه بهستان یکی از قلعه‌های متعدد تاریخی شهرستان ماهنشان است که دوران استفاده و رونق آن تا دوره‌های اسلامی و قرن پنج تا هفت هجری قمری تخمین زده می‌شود. سفال‌هایی در این قلعه پیدا شده‌اند که مربوط به دوران اسلامی است. وجود سفال‌های بدون لعاب ساده و تنها دارای شکل‌های هندسی و همچنین کشف قطعات سفال‌هایی با زیرلعاب‌هایی با رنگ سبز و کرم، حیات در این قلعه تا قرون پنجم هجری قمری، مصادف با دوره اسلامی به‌خوبی به اثبات می‌رساند.

با توجه به مطالعات و پژوهش‌های انجام‌گرفته درباره قلعه‌های تاریخی استان زنجان و گمانه‌زنی در قلعه‌های دیگر این استان، می‌توان چنین نتیجه گرفت که قلعه روستای بهستان در گام اول به‌عنوان مرکز سیاسی و اداری منطقه و در گام دوم، به‌عنوان محل استقرار حاکم منطقه ساخته شده است. به‌نظر می‌رسد که با توجه به شرایط خاص آن زمان، حاکمان با نیت برخورداری از مکانی مستحکم و تدافعی، اقدام به ساخت قلعه بهستان کرده‌اند.

جنس قلعه بهستان مانند جنس دودکش‌ها از خاک سفت شده است. اساس این قلعه، در واقع نوعی سنگ قارچی‌شکل است که بر اثر فرسایش پدید آمده و به مناره‌ای بلند و نازک شباهت دارد؛ مناره‌ای که سنگ دیگری روی آن قرار گرفته است. در اصطلاح زمین‌شناسی به این پدیده‌ها «دودکش جن» (Hoodoo) گفته می‌شود. شکل ظاهری بیرون قلعه شبیه دیواره‌ای از دودکش‌های به هم چسبیده و تعدادی دودکش‌های جدا است. در پایین قلعه، روزنه‌هایی به چشم می‌خورد که ظاهر آن را مرموز و اسرارآمیز می‌کند.

طبقات بالای این قلعه برای دفاع و طبقات پایین‌تر به‌عنوان زاغه و محل نگهداری آذوقه مردم استفاده می‌شد. این دژ دارای راه پله‌هایی زیگ‌زاگی در ضلع‌های غربی و شرقی است که روزگاری از پایین‌ترین قسمت ضلع شمالی آن شروع می‌شد. به‌دلیل فرسایش طبقات پایینی آن، تردد در این مسیر خطرناک و تا حد زیادی ناممکن شده است. راه پله‌های ضلع شمال‌غربی قلعه از بخش‌های دست‌نخورده و سالم دژ بهستان به حساب می‌آید و بالای آن‌ها، اتاقی به‌شکل محراب‌ مسجد تزیین شده است که به دوره اسلامی تعلق دارد. اجرای این نوع طاق تزیینی ویژه معماری اسلامی و یادآور کوچه‌های سرپوشیده طاق‌دار در شهرهای این دوره است.

سازندگان قلعه بهستان با در نظر داشتن طرح اولیه، اقدام به کندن کوه و تخلیه خاک‌ها و سنگ‌ها کرده‌اند و اتاق‌ها را به‌وجود آورده‌اند. هر تعداد که به اتاق‌های قلعه اضافه شده است، راه‌های ارتباطی آن‌ها نیز به‌صورت دالان‌هایی اتصال‌دهنده کنده شده‌اند. آب قلعه با استفاده از لوله‌های آب گِلی نیم‌متری به اسم «گنگ» تامین می‌شده‌ است. قسمت بالای قلعه بهستان با گچ اندود شده است و داخل آن حوضی با ابعاد هفت در سه متر و از جنس سنگ و ساروج قرار دارد. این حوض نیز با استفاده از همین لوله‌های گِلی پرآب می‌شد.

با توجه به جنس خاص این قلعه (خاک سفت‌شده) و به‌علت وزش بادهای تند، فرسایش در این بنا سرعت بالایی دارد؛ همچنین به‌واسطه عبور رودخانه قزل‌اوزن از کنار قلعه،‌ متاسفانه کهن‌دژ در حال تخریب است و نیاز به مراقبت و توجه بیشتری نسبت به قلعه‌های سنگی دارد.

فضای کلی قلعه بهستان به سه دسته اتاق‌ها، دالان‌ها و راه‌پله‌ها تقسیم می‌شود:

دالان‌های ارتباطی به‌صورت راهروهای عمومی، برای راحتی دسترسی به اتاق‌ها و سایر قسمت‌ها بوده است. عرض پهن‌ترین این دالان‌ها به سه متر می‌رسد.

• اتاق‌های بزرگ: این اتاق‌ها دارای اندازه‌های یکسانی نیستند. در بررسی‌های صورت‌گرفته، ابعاد اتاق‌ها پنج در ۲٫۶۰ متر و ارتفاع آن از کف تا سقف به ۲٫۷۰ متر می‌رسد و سقف مسطحی دارند. در قسمت انتهایی بعضی از این اتاق‌ها، فضای کوچک‌تر به ابعاد یک‌ در‌ یک متر در نظر گرفته شده که ظاهرا نوعی انباری بوده است.
• اتاق‌های کوچک: در ساخت این اتاق‌ها نیز از اندازه یکسانی تبعیت نشده است. اندازه بیشتر آن‌ها دو در ۲٫۵۰ متر و ارتفاع آن ۲٫۴۰ و تعدادی از این اتاق‌ها دارای سقف جناغی هستند. دو سمت ورودی دیوار اتاق‌ها، گودی‌های مثلث‌شکل کوچک یا مدور کنده شده که هدف از ایجاد آن‌ها روشنایی محوطه بوده است. هر چقدر مساحت اتا‌ق‌ها بزرگ‌تر باشد، تعداد و اندازه سوراخ‌های روشنایی نیز بیشتر می‌شود؛ به طوری‌که در یکی از این اتاق‌های بزرگ تعداد آن تا هشت عدد می‌رسد. در پایین‌ترین ضلع شمال‌شرقی قلعه مشرف بر رودخانه قزل‌اوزن، اتاقی دیده می‌شود که سطوح دیواره‌های داخلی و کف آن دارای گچ است که احتمالا به‌منظور سکونت از آن استفاده می‌کردند.

راه‌پله‌های بسیاری با عرض یک متر در کهن‌دژ مشاهده می‌شود که با اقتباس از راه‌پله‌ بناها و مناره‌های دوره اسلامی ساخته شده‌اند؛ بااین وجود، به‌علت خطری که بازدیدکننده‌ها را تهدید می‌کند، دسترسی به سطح بالایی قلعه ممکن نیست و تنها راه رسیدن به آن‌ نقطه، استفاده از عملیات کوهنوردی است.

بهترین زمان بازدید از منطقه ماهنشان و روستای بهستان، فصل بهار و تابستان است. در اواسط فصل بهار هوای منطقه بسیار مطبوع خواهد بود و طبیعت به اوج شکوفایی خود می‌رسد. بهتر است که در اواخر پاییز و فصل زمستان به منطقه ماهنشان سفر نکنید؛ چراکه به‌رغم زیبایی‌های بصری، بارندگی سبب کاهش استحکام سازه‌ قلعه بهستان و دودکش‌های جن می‌شود. همچنین در این بازه زمانی برودت هوا بسیار و جاده‌های منطقه ناایمن است.

• برای بازدید از قلعه بهستان برخورداری از کفش مناسب و برخی وسایل ابتدایی کوهنوردی ضروری است.
• بازدید از قلعه بهستان به‌دلیل شیب مسیر و ناهمواری سطح زمین، برای افراد سالمند، توان‌یاب و کودکان مناسب نیست.
• قلعه بهستان فاقد هرگونه نگهبان یا نورپردازی برای بازدید شبانه است؛ بنابراین در طول روز از این مجموعه بازدید کنید.
• استقامت دیواره‌های قلعه بهستان و دودکش‌های ماهنشان کافی نیست؛ ازاین‌رو از فشار آوردن بر دیواره‌ها خودداری کنید.
• بهتر است برای بازدید از کهن‌دژ از راهنمایان محلی کمک بگیرید.
• هیچ‌گونه امکانات رفاهی و گردشگری در قلعه بهستان وجود ندارد؛ اما این قلعه در فاصله مناسبی از روستای بهستان واقع شده است.
• پس از بازدید از کهن‌دژ، از روستای بهستان نیز دیدن کنید.
• هنگام بازدید از قلعه بهستان، در حفظ محیط زیست و احترام‌گذاری به فرهنگ بومی منطقه کوشا باشید.
• بازدید از قلعه بهستان رایگان است.

• آدرس: استان زنجان، شهرستان ماهنشان، ۲۰ کیلومتری ماهنشان، نزدیکی روستای ایگلی بلاغ (مشاهده در نقشه)

دودکش‌های جن نوعی سازندهای سنگی و قارچی‌شکل هستند که بر اثر فرسایش پدید آمده‌اند. این پدیده‌ها به مناره‌ای بلند و نازک شباهت دارند که سنگ دیگری روی آن قرار گرفته است. در اصطلاح زمین‌شناسی به این پدیده‌ها «Hoodoo» می‌گویند. دودکش‌های جن در ۲۰ کیلومتری شهر ماهنشان و ۱۵۰ کیلومتری زنجان قرار دارند.

• آدرس: استان زنجان، شهرستان ماهنشان، دو کیلومتری شمال‌شرقی روستای پری (مشاهده در نقشه)

تنها دریاچه طبیعی استان زنجان، دریاچه پری است که با نام‌های دریاچه خندقلو و شورگلی نیز شناخته می‌شود. این دریاچه با نیم‌کیلومتر وسعت، از شمال به‌ جنوب کشیده شده است و آب آن در راستای کشاورزی و پرورش آبزیان استفاده می‌شود.

عکس‌ها از حاج‌علی زوار

نویسنده: سعید صالحی/ پوریا محمدی پیوند