مسجد جامع گرگان

مسجد جامع گرگان با مناره‌ای آجری، منبر منبت‌کاری عهد تیموری و دو لنگه در چوبی معرق‌کاری، موزه‌ای از ادوار گوناگون تاریخ استرآباد (گرگان) از دوره سلجوقی تا امروز را پیش روی بازدیدکنندگان می‌گذارد. این اثر به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی گرگان در تاریخ ۱۸ تیر ماه سال ۱۳۱۱ هجری شمسی با شماره سند ۱۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Hadi Dkb)

مسجد جامع گرگان در جوار بازار سنتی و قدیمی نعلبندان در خیابان امام خمینی شهر گرگان قرار دارد که دسترسی به آن با وسایل نقلیه عمومی به‌راحتی امکان‌پذیر است.

• آدرس: استان گلستان، گرگان، خیابان امام خمینی (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Mojtaba Aldaghe)

مسجد جامع گرگان از بناهای دوره سلجوقی و از جاهای دیدنی استان گلستان محسوب می‌شود که به‌وسیله معماران ترکمن ساخته شده است. این اثر ارزشمند در تاریخ ۱۸ تیر ماه سال ۱۳۱۱ هجری شمسی با شماره سند ۱۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

۱۹ کتیبه در ایوان غربی وجود دارد که شامل فرمان‌ها و وقف‌نامه‌های متعددی است و قدیمی‌ترین آن‌ها به دوره آق قویونلوها و آخرین آن‌ها به دوره قاجار مربوط می‌شود. تزیینات کاشی‌کاری و آجرکاری مسجد مطابق با ویژگی‌های معماری منطقه استرآباد نیستند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: حامد قربانی)

یک در دولنگه به‌همراه چهارچوب آن و منبر چوبی متعلق به دوره تیموری در صحن یکی از شبستان‌ها قرار دارند. منبر قدیمی و تاریخی با هشت پلکان، از جنس چوب و از نوع قالب و گره است که با نقوش گل و بته منبت‌کاری شده است. در دوازده قالب هشت‌ضلعی اسامی دوازده امام و علاوه بر آن نقوش اسلیمی بر بدنه طرف چپ این منبر چوبی به چشم می‌خورد. خسارات و صدمات زیادی به بدنه سمت راست چوب وارد شده که به‌خاطر مجاورت بدنه با دیوار و رطوبت و گذشت زمان بوده است. به‌طور کلی منبر پوسیدگی‌ها و شکستگی زیادی دارد و اکنون در محفظه‌ای شیشه‌ای در ایوان غربی محافظت می‌شود. این منبر به تعمیر و نگهداری اصولی و علمی بیشتری نیاز دارد. سه کتیبه از زمان‌های تیموری و افشاری در منبر وجود دارد که به خط ثلث، نسخ و نستعلیق نوشته شده‌اند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: حامد قربانی)

مسجد جامع گرگان از حیاطی مرکزی به‌شکل دو ایوانی با چهار شبستان تشکیل شده است که مزین به تزیینات معماری خاص آن دوره هستند. ترکیبی از آجر و کاشی، کاشی هفت‌رنگ و مناره آجری با خط‌های کوفی مربوط به عصر سلجوقی از جمله تزیینات مسجد جامع به حساب می‌آیند. این مسجد برخلاف فلات مرکزی و خراسان، گنبد ندارد و سقف آن به‌صورت شیروانی است.

حیاط مسجد با مساحت ۱۰۰۰ متر مربع، شکل دو ایوانی دارد؛ به‌طوری که دو ایوان در غرب و شرق قرار گرفته‌اند. برخی کارشناسان معتقدند که این مسجد در ابتدا تک ایوانی بوده و بعدها ایوان شرقی (ایوان دوم) به آن اضافه شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Armen Mousakhanian)

تنها بخش بر جای مانده از معماری سلجوقیان، مناره مسجد جامع گرگان است. مناره با آجر و به حالت استوانه‌ای ساخته شده است و در بالای آن جایگاهی به‌شکل چهارضلعی وجود دارد که موذن بتواند اذان بگوید. قسمت پایین مناره آیه ۳۲ سوره مبارکه فصلت نقش بسته است. در دورتادور مناره کتیبه‌ای به خط کوفی بنایی دیده می‌شود.

بالای متن کوفی با آجرهای زیبایی آراسته شده که دورتادور مناره به‌شکل نواری تکرار شده است. تزیینات آجری زیبا در نمای بیرونی آن یادمان سبک معماری آجرچینی عصر سلجوقیان هستند که از شاخص‌ترین ویژگی‌های این مناره به شمار می‌رود. در بخشی از مناره منفذی دیده می‌شود که عمل نوردهی به درون مناره را انجام می‌دهد.

مناره مسجد جامع از سطح زمین تا قسمت اتاقک ماذنه دارای ‌ ۱۰متر ارتفاع و پهنای بخش بالایی مناره ‌ حدود پنج متر است. همچنین ۴۷ پله راه ارتباطی اتاقک ماذنه است که به‌طور مارپیچ اطراف مناره قرار دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: حامد قربانی)

مسجد جامع گرگان بیش از ۱۰۰۰ سال قدمت دارد و علاوه بر کتیبه‌هایی که به خط کوفی روی مناره آن قرار گرفته است، روی منبر چوبی آن نیز تاریخ ۸۵۹ هجری قمری به چشم می‌خورد. مولف کتاب تاریخ جرجان نیز درباره مسجد جامع نوشته است:

علی بن احمد بوکرد استرآبادی (فوت ۳۳۳ هجری قمری) نقل کرده که محمد بن خالد حنظلی رازی، کنیه‌اش ابو عبدالله و لقبش موید بود، مسجد جامع استرآباد را بنا کرد و خودش اولین کسی بود که به مردم استرآباد فقه را بازگو می‌کرد.

از برخی معماران استرآباد نیز چنین شنیده شده که بانی مسجد جامع گرگان از اهل تسنن و از تراکمه معروف به طایفه ایمر بوده است. در کتاب ارزشمند تاریخ پنج هزار ساله گرگان و استرآباد اثر استاد اسدالله معطوفی، محقق برجسته‌ تاریخ، نیز صراحتا به این امر اشاره می‌شود که این مسجد توسط ترکمن‌ها ساخته شد و می‌تواند از جمله افتخارات ترکمن‌ها باشد. با این اوصاف می‌توان به نقش موثر ترکمن‌ها در تاریخ گرگان و دشت پی برد.

گلشن مقسمی، کارشناس مرمت آثار تاریخی درباره تاریخچه این بنا گفته است، سابقه تاریخی مسجد جامع به قبل از زمانی می‌رسد که مذهب شیعه در ایران رسمی شد و رواج یافت. کتیبه‌ها و مناره آجری آن گویای این مطلب هستند که پایه مسجد زمانی گذاشته شد که مردم ایران سنی مذهب بودند. برای همین اختلافاتی در جهت قبله وجود دارد. در این بنا قبله اصلی در جهت غرب قرار گرفته است که با قبله شیعیان اختلاف جهت دارد. در هر صورت، او اعتقاد دارد که مسجد مذکور در دوره سلجوقی ساخته شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: حامد قربانی)

این مسجد در دوران تیموریان، صفویه و افشاریه مرمت و نوسازی شده است و تعدادی سنگ‌نوشته‌ها در ایوان غربی وجود دارد که شاهد این ادعا هستند. دستورهای تاریخی گوناگونی روی سنگ‌ها در شبستان غربی مشاهده می‌شود. در یکی از کتیبه‌‌ها این جمله حک شده است:

تعمیر مسجد جامع از سوی محمد حسین خان قاجار بیگلر بیکی دارالمومنین استراباد در پادشاهی نادرشاه افشار به سال ‌ ۱۱۵۷ هجری قمری.

همچنین در کتبیه دیگری نوشته شده است:

وقف سه دانگ از حمام قاضی و مصرف وجه اجاره آن برای روشنایی مسجد جامع از سوی محمد حسین خان قاجار بیگلر بیکی استراباد و نیز تعمیر مسجد توسط حاجی قربان آقاناظر.

روی این سنگ‌نوشته‌ها، فرمان‌هایی از حاکمان و پادشاهان زمان در رابطه با استرآباد است. کهن‌ترین آن‌ها به جهان‌شاه آق قویونلو سال ۸۲۶ هجری قمری تعلق دارد که آخرین تاریخ فرمان به سال ۱۲۱۹ هجری قمری مربوط می‌شود. سنگی متعلق به دوران ابوالمظفر جهان‌شاه یکی دیگر از این کتیبه‌ها است و بر سنگ دیگر لقب‌های حاکم آن زمان ابوالغازی القاهر بهادر به سال ۹۶۲ هجری قمری کنده‌کاری شده است.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Fars Media Corporation)

• گورستان قدیمی گرگان از جمله بخش‌های اطراف مسجد جامع محسوب می‌شود که ارزش دیدن دارد؛ گرچه این بخش در دهه‌های گذشته نابود شده و تنها قسمتی از آن در حاشیه غربی و جنوبی مسجد به بازار نعلبندان متصل شده است.
• مجموعه کاخ آقا محمد خان قاجار ، امامزاده نور و بازار نعلبندان گرگان از جاذبه‌هایی هستند که در نزدیکی مسجد جامع گرگان قرار دارند.
• بهترین زمان سفر به گرگان و بازدید از مسجد جامع، فصل بهار است.

نویسنده: فرناز رهبران رنجبر/ بازنویسی: صدیقه شجاعی