قلعه قهقهه

مشگین ‌شهر یکی از شهرهای تاریخی استان اردبیل به شمار می‌آيد و از قدمت و اصالت قابل‌توجهی برخوردار است. سنگ نبشته‌ای منسوب به شاپور دوم ساسانی در اطراف این شهر وجود دارد و سکه‌هایی از دوران‌ مختلف تاریخی در آن کشف شده است که نشان از قدمت کهن و تمدن ۶ هزار سال قبل از میلاد می‌دهد.

مشگین ‌شهر دارای آب و هوای معتدل کوهستانی است و در ۹۰ کیلومتری شهر اردبیل قرار دارد. این منطقه به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و قدمت تاریخی، از دیدنی‌های طبیعی و تاریخی بسیاری برخوردار است. قلعه قهقهه یکی از آثار تاریخی این منطقه و جاهای دیدنی مشگین شهر است که در تاریخ شهرت قابل‌توجهی دارد.

• آدرس: استان اردبیل، ۸۵ کیلومتری شمال شرقی مشگین شهر، نزدیکی روستای کنچوبه و قره آغلاج کلان (مشاهده در نقشه)

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکس از Hmdbani

قلعه قهقهه یا قاه‌قاه قالاسی در ۸۵ کیلومتری شمال شرق مشگین شهر واقع شده است. این قلعه تاریخی بین روستاهای کنچوبه و قره آغاج کلان قرار دارد.

برای دسترسی به قلعه قهقهه باید جاده‌ مشگین‌شهر-پارس‌آباد را در پیش بگیرید. در این جاده پس از عبور از از کنکرلو، به یک سه‌راهی خواهید رسید که مسیر سمت چپ، شما را به قاه‌قاه قالاسی خواهد رساند. از سه‌راهی مذکور تا قلعه، مسیری ۴۵ کیلومتری ‌پیش‌رو خواهید داشت که با تابلوهای راهنما نشانه‌گذاری شده است. تنها راه دسترسی به دژ قهقهه، مسیر شمال‌شرقی آن محسوب می‌شود.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکس از Hmdbani

قلعه قهقهه یکی از جاذبه‌های منحصربه‌فرد استان اردبیل است که در ارتفاعات مشگین شهر، چشم‌اندازی بی‌نظیر را نصیب گردشگران می‌کند. از این قلعه با عنوان یکی از نفوذ‌ناپذیرترین قلعه‌های تاریخ یاد می‌شود که نقش زندانی امنیتی را نیز ایفا کرده است. «محمد یوسف واله اصفهانی»، مولف کتاب «خلد برین» در توصیف این قلعه می‌نویسد:

نسیم سبک‌خیز را مجال عبور از حوالی قلعه قهقهه نیست.

قلعه قهقهه در دوره‌های مختلف تاریخی، مورد استفاده سلسله‌های گوناگون قرار داشته است. این اثر تاریخی، در تاریخ هفتم مهر ۱۳۸۱ تحت شماره ۶۱۹۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکس از Steymursa

بر اساس مشاهدات باستان‌شناسی، استفاده از این قلعه به دوران پیش از اسلام می‌رسد. در زمان بابک و صفویه، این قلعه اهمیت فراوانی داشت و به‌عنوان خزانه سلطنتی و مهم‌ترین زندان دوران مورد بهره‌برداری بود. این دژ به‌دلیل اینکه محل زندانی شدن افراد سیاسی مهمی بوده‌ است، در تاریخ شهرت بسیاری دارد.

القاس میرزا، برادر شاه تهماسب یکم صفوی، برجسته‌ترین زندانی قلعه قهقهه است. او که پسر شاه اسماعیل بود، به‌دلیل شورش علیه برادرش و پناهندگی به سلطان سلیمان دستگیر و به زندان قهقهه آورده شد. القاس میرزا را پس از شکنجه‌های بسیار، اعدام کردند. خان احمد خان، امیر گیلان نیز به‌دلیل شورش، در سال ۹۷۵ هجری قمری راهی زندان قهقهه شد.

امیرخان موصلوی ترکمان، حاکم تبریز که علیه شاه محمد خدابنده شوریده بود، به سرنوشت دیگر شورشی‌ها دچار شد. او پس از زندانی‌ شدن، از پادشاه صفوی خواست تا معشوقه‌اش را با وی راهی زندان کند. شاه پذیرفت و بی‌نظیر، معشوقه حاکم تبریز، تا لحظات پایانی در کنار او بود.

از دیگر روایات دردناک زندانی های قلعه قهقهه، کشتار کودکان سام میرزا است. در سال ۹۴۰ هجری شمسی، سام میرزا از شاه تهماسب درخواست کرد تا او را به خراسان بفرستد. این درخواست پذیرفته شد؛ اما چندی بعد، شاه با تحریک برخی از تصمیم خود برگشت و سام میرزا و دو پسر خردسال او را به قلعه قهقهه فرستاد. پنج سال بعد، سام میرزا و پسرانش به همراه پسران القاس میرزا که ساکن همین دژ بودند، به قتل رسیدند.

از دیگر حوادث قلعه قهقهه، تصرف آن توسط زندانیان است. در سال ۱۰۱۸ هجری قمری، زندانی‌ها نگهبان را کشتند و زندان را تحت سلطه خود درآوردند. این زندانی‌ها غالبا شامل کردها و عثمانی‌هایی بودند که در راس ایشان، مصطفی پاشا، احمد پاشا و کورحسن قرار داشتند. این تصرف دو ماه به طول انجامید و سرانجام با اعلام عفو و وعده، این شورش به پایان رسید.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکس از Hmdbani

از نظر لغوی نام این قلعه به‌معنای خنده بلند و آواز کبک است. بر این اساس، شاید دلیل نامگذاری قلعه به موقعیت خاص جغرافیایی آن برمی‌گردد؛ به‌طوری که صداها در محیط قلعه بر اثر پژواک تکرار می‌شود. البته روایت دیگری نیز وجود دارد که طبق آن خان احمد خان، امیر گیلان، با نوشتن شعری سعی در طلب بخشش شاه تهماسب دارد:

از گردش چرخ واژگون می‌گریم

و از جور زمانه بین که چون می‌گریم

با قد خمیده چون صراحی شب و روز

در قهقهه‌ام و لیک خون می‌گریم

در پاسخ به او، از دربار بیت‌های زیر آمد:

آن روز که کارت همگی قهقهه بود

با رای تو رای سلطنت صد مهه بود

امروز در این قهقهه با گریه بساز

کان قهقهه را نتیجه این قهقهه بود

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: محمد صمدی

قلعه قهقهه با ملاط گچ آهک و آجر ساخته شده است. حفره‌هایی در دل سنگ‌های این قلعه وجود دارد که برای ذخیره آب باران و برف استفاده می‌شد. قلعه روی تپه‌ای با ارتفاع حدودا ۳۰۰ متر بنا شده و همین امر، تشکیل حصاری مستحکم و دژی غیرقابل‌نفوذ را سبب شده است. ورود به این قلعه به‌سختی امکان‌پذیر است و تنها در شرایط آب و هوایی مناسب، می‌توان به قلعه وارد شد. سطح قلعه حدود پنج هکتار و اختلاف سطح در سطح فوقانی قلعه کمتر از ۳۰ متر است. بلندترین بخش قلعه قهقهه، بخش جنوبی آن محسوب می‌شود؛ بخشی که قبلا ساختمانی در آن قرار داشت و هم‌اکنون تخریب شده است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: ابولفضل نمازی

از حصار چهارم این قلعه به‌عنوان زنده استفاده می‌شد. این زندان در قسمت شرقی قلعه قرار دارد که راه ورودی آن حفره‌ای طبیعی است که در دل تخته سنگی عظیم و قطور وجود دارد. با قرار دادن سنگی دیگر در مقابل آن، زندان را محصور می‌کردند. این زندان در برابر دره‌ای با عمق ۸۰ متر واقع شده است و به‌دلیل غیرقابل نفوذ بودن، محلی امن برای نگهداری شورشیان خطرناک و زندانیان سیاسی به شمار می‌رفت.

قلعه قهقهه در منطقه‌ای سردسیر قرار دارد که در فصل زمستان، پوشیده از برف است. بارندگی‌های فصل پاییز و بهار نیز سبب ناهمواری مسیر دسترسی به قلعه می‌شود؛ بنابراین بهترین زمان بازدید از قلعه قهقهه فصل تابستان است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: پوریا محمد‌نژاد

• بازدید از قلعه قهقهه نیازمند یک‌ساعت پیاده‌روی است.
• به‌دلیل شیب تند و ناهمواری مسیر قلعه قهقهه، بازدید برای سالمندان، کودکان و افراد کم‌توان مناسب نیست.
• هیچ‌گونه امکانات رفاهی و فروشگاهی در اطراف قلعه قهقهه وجود ندارد.
• پوشش شبکه تلفن همراه در محدوده قلعه قهقهه مطلوب نیست.
• هنگام بازدید از قلعه قهقهه، از آسیب‌رسانی به دیواره‌ها و طاق‌های آن خودداری کنید.
• حین گشت‌و‌گذار در ارتفاعات مشگین شهر، در حفظ طبیعت کوشا باشید.
• بازدید از قلعه قهقهه رایگان است.

• آدرس: استان اردبیل، مشگین شهر، ورودی مشگین شهر، روی تپه (مشاهده در نقشه)

قلعه کهنه یکی از آثار تاریخی مشگین شهر است که قدمت آن به عصر ساسانیان بازمی‌گردد. مساحت این قلعه ۱۵,۰۰۰ متر مربع است و با برج‌های بلند و دیواره‌های خشتی، بر فراز تپه‌ای با ارتفاع ۵۰ متر بنا شده است. در نزدیکی کهنه قلعه، سنگ‌نبشته‌ای قرار دارد که روی آن نام «نرسه هرمزد»، به‌عنوان سازنده آن به چشم می‌خورد.

• آدرس:‌ استان اردبیل، شهرستان مشگین شهر، بخش مرکزی (مشاهده در نقشه)

روستای موئیل یکی از سردسیرترین روستاهای کشور و از جاذبه‌های گردشگری مشگین ‌شهر است. این روستای تاریخی به‌دلیل چشمه‌های آبگرم متعدد و مراکز آب‌درمانی، مورد عنایت و محبوبیت گردشگران بسیاری قرار دارد. رودخانه «خیاوچایی» که زیستگاه قزل‌آلای خال‌قرمز نیز است، از این روستا می‌گذرد. علاوه بر این، کوهنوردانی که قصد صعود به سبلان را دارند، از مسیر روستای موئیل گذر می‌کنند.

نویسنده: بهاره غنچه / پوریا محمدی پیوند