دیوار بزرگ گرگان

دیوار بزرگ گرگان به‌همراه تاسیسات وابسته به‌عنوان شاخص‌ترین استحکامات دفاعی گرگان، از کرانه‌های شرقی دریای کاسپین در ناحیه گمیشان آغاز می‌شود و تا کوه‌‌های گلیداغ در شمال شرق کلاله ادامه دارد. این دیوار که از جاذبه های گردشگری استان گلستان به حساب می‌آید، با نام‌های دیگری همچون سد سکندر، سد فیروز، سد انوشیروان، قزل آلان (مارسرخ) و... نیز شناخته می‌شود. در طول مسیر دیوار بزرگ گرگان ۳۶ قلعه و سه برج نگهبانی با پلان مربع و مستطیل وجود دارد. زمان ساخت دیوار بزرگ گرگان به دوره ساسانیان می‌رسد. دیوار بزرگ گرگان با ۲۰۰ کیلومتر طول، طولانی‌ترین اثر معماری ایران باستان بعد از دیوار چین است و به‌عنوان دومین دیوار بزرگ دنیا به حساب می‌آید. این دیوار یکی از سازه‌های دفاعی مشهور جهان است که شاهکاری از هوش ایرانیان محسوب می‌شود و به همین دلیل در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد.

در حال حاضر بهترین جایی که می‌توانید دیوار بزرگ گرگان را ببینید، در منطقه‌ پیشکمر در شمال شرقی کلاله، شمال گنبد کاووس به‌سمت کلاله و مراوه‌تپه و همچنین روستای تمرقره‌ قوزی است.

برای رفتن به این منطقه راهی استان گلستان شوید و پس از عبور از آزادشهر و مینودشت، به کلاله بروید. مردم محلی بهترین راهنمای شما برای پیدا کردن دیوار هستند. کافی است، سراغ منطقه پیشکمر و روستای تمرقره‌ قوزی را از آن‌ها بگیرید.

• آدرس: استان گلستان، شمال گنبد کاووس به‌سمت کلاله و مراوه‌تپه (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مارکو گرام)

ایران در قسمت شمال شرقی خود میزبان دیوار طویلی است که سیستم دفاعی ایرانیان در گذشته را نمایش می‌دهد. امنیت و آسایش ارمغان ارزشمند این دیوار برای گذشتگان بوده است و امروز شکوه کم‌نظیری را در چشمان بینندگان به تصویر می‌کشد. این دیوار ۲۰۰ کیلومتری بعد از دیوار چین، دومین دیوار دفاعی جهان و اولین دیوار آجری دنیا به حساب می‌آید. دیوار بزرگ گرگان طولانی‌تر از دیوار هادریان است که توسط امپراتور هادریان در مرز انگلستان و اسکاتلند ساخته شد و هزاران سال کهن‌تر از بسیاری از بخش‌های امروزی دیوار چین است. احتمال می‌رود که این دیوار پس از دیوار چین (به طول ۶۰۰۰ کیلومتر) و دیوار سمیز آلمان (به طول ۵۴۸ کیلومتر) در رتبه سوم دنیا قرار بگیرد.

شکی نیست که این بنا طولانی‌ترین اثر معماری تاریخی ایران به حساب می‌آید که بر اساس طرحی از پیش تعیین‌شده در طول ۹۰ یا ۹۴ سال ساخته شد. همه این دلایل باعث شد تا دیوار بزرگ گرگان به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی گنبد کاووس، در تاریخ ۲۹ تیرماه سال ۱۳۷۸ هجری شمسی با شماره ۲۳۴۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت برسد.

بقایای امروزی دیوار بزرگ گرگان تنها گوشه کوچکی از آن است که با کاوش‌های باستان‌شناسی از زیر خاک بیرون آمد و به عقیده کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران یکی از آثار شگفت‌انگیز معماری پیش از اسلام است و می‌توان آن را به‌عنوان یکی از گزینه‌های ثبت در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو به حساب آورد. در حال حاضر به‌دلیل تغییراتی که توسط ساکنان در ساختار و تاسیسات آن ایجاد شده و همچنین فرسایش ناشی از آب‌وهوا، بخش زیادی از دیوار گرگان نابود یا زیر خاک مدفون شده است. از سویی به‌خاطر وجود روستاهای در مسیر دیوار و همچنین زمین‌های کشاورزی روی آن، میراث فرهنگی عملا با چالشی جدی برای ثبت جهانی این میراث عظیم روبه‌رو است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: ادگار الفنار)

پیش از آغاز تحقیقات علمی، برخی ساخت دیوار گرگان را به اسکندر مقدونی نسبت می‌دادند و برخی دیگر آن را متعلق به زمان کوروش هخامنشی یا دوره اشکانی می‌دانستند.

بسیاری از کارشناسان بر این باورند که دیوار تاریخی گرگان هم‌زمان با دیوار چین ساخته شده است و هر دو بنا برای مقابله با گروهی از مهاجمان به نام هپتال‌ها احداث شد که از شمال وارد می‌شدند. برخی معتقدند ديوار بزرگ گرگان به دوره‌ ماد، هخامنشی يا اشكانی مربوط می‌شود؛ ولی مطالعات باستان‌شناسی نشان می‌دهد که این ديوار به اواخر دوره‌ ساسانی متعلق است و بازه‌ زمانی ۴۲۹ تا حدود سال ۶۱۵ ميلادی را در برمی‌گیرد.

به اعتقاد اغلب تاریخ‌نگاران، انوشیروان دادگر این دیوار را بنا نهاد؛ اما گردیزی در زین‌الخبار آغاز بنای آن را به یزدگرد اول و اتمام آن را به انوشیروان نسبت می‌دهد. پادشاهان ساسانی که با امپراتوری روم شرقی جنگ‌های مداومی داشتند، از سوی شمال نیز با تهدید قوم هون (Hun) و دیگر اقوام شمالی روبه‌رو بودند. پیروز، پادشاه ساسانی در سال‌های ۴۵۹ تا ۴۸۴ میلادی زمانی که با هون‌های سفید نبرد می‌کرد، مدتی را به‌طور متناوب در منطقه گرگان گذرانده ‌بود. بنابراین احتمالا او یا پادشاه ساسانی دیگری (قبل یا بعد از او) برای محافظت از دشت حاصلخیز گرگان در برابر هون‌ها این دیوار را ساخته ‌بود. این دیوار می‌توانست محل رخنه این اقوام به داخل ایران را در فواصل کوهستان‌های قفقاز و خط ساحلی دریای مازندران ببندد.

باستان‌شناسان داخلی و بریتانیایی با نمونه‌برداری و آزمایش خاکسترها و زغال‌های بر جای مانده در کوره‌های آجرپزی در نزدیکی دیوار، قدمت آن را برای قرن پنجم و ششم میلادی تخمین زده‌اند. آجرهای سرخ‌رنگ این دیوار حکایت از قدمت آن‌ها به دوره ساسانی دارد.

بررسی کتب تاریخی نشان می‌دهد که در دوره‌های مختلف به‌ویژه دوره حکمرانی ساسانیان و اشکانیان، گرگان منطقه‌ای برای درگیری با دشمنان بوده، به‌طوری که مقاومت تعدادی از سلاطین بزرگ این دو سلسله در گرگان کنونی کاملا مشهود است. در راستای مطالعات برای کشف حقایق بیشتر در مورد پیشینه پر ابهام دیوار گرگان، شواهد روی یکی از دژها یا سربازخانه‌های آن نشان‌دهنده حضور سربازان و فعال‌بودن ویژگی دفاعی آن تا حداقل یک قرن پس از ساخت است. پس از این مدت به‌دلیل نیاز به حضور سربازان بیشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس یا مقاومت در برابر حمله اعراب،‌دیوار گرگان به‌طور تدریجی متروک شد.

در زمان احداث دیوار گرگان، سطح آب دریای مازندران پایین‌تر از سطح کنونی آن بوده؛ بنابراین محتمل است برخی از قسمت‌های این دیوار دفاعی اکنون زیر آب فرو رفته باشد. کاوش‌های سال ۲۰۰۷ ملادی زیر آب‌های خلیج گرگان، بخش‌هایی از دیواری به نام دیوار «تمیشه» را آشکار کرد که گمان می‌رود در نقطه‌ای به دیوار گرگان متصل می‌شد. حدس‌هایی نیز در این مورد وجود دارد که بخش‌های زیر آب دریا، قسمت‌هایی از پادگانی بزرگ یا حتی بندری ساسانی باشد. گرچه در این زمینه باید تحقیقات بیشتری صورت پذیرد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مارکو گرام)

نخستین پژوهش سازمان یافته در مورد بنای دیوار گرگان توسط ژاک دمرگان در ۱۲۷۵ هجری شمسی انجام شد. سپس آرن، باستان‌شناس فرانسوی در سال ۱۳۱۲ هجری شمسی بخشی از دیوار را شناسایی و معرفی کرد.

اریک اشمیت، باستان‌شناسی آمریکایی که در سال‌های ۱۳۱۵ و ۱۳۱۶ هجری شمسی با هواپیمای خود اقدام به تهیه عکس‌های هوایی از نقاط باستانی ایران کرده بود، به‌طور اتفاقی در منطقه گرگان، دیوار سرخی را دید که از دریای خزر به‌سمت کوه‌های گلیداغ کشیده شده بود. او عکسی از آن تهیه کرد که سرآغازی برای تحقیقات باستان‌شناسی داخلی و خارجی شد. پس از او محمد یوسف کیانی در سال ۱۳۵۰ با پرواز بر فراز دیوار، عکس‌هایی از آن گرفت و طول دیوار را ۱۷۵ کیلومتر با ۳۲ قطعه وابسته تخمین زد.

جبرئیل نوکنده در سال ۱۳۷۸ هجری شمسی اقدام به بررسی روی بخشی از مسیر دیوار گرگان در محدوده شهرستان گنبد کاووس کرد و توانست اسناد و مدارک تاریخی ارزشمندی به دست آورد. در همین سال با شروع ساخت سد گلستان و قرارگیری بخشی از مسیر دیوار در محدوده کانال آبیاری و زهکشی سد و ضرورت حفظ دیوار، آب سد از طریق دو کانال از زیر دیوار این منطقه عبور داده شد.

در سال ۱۳۸۱ هجری شمسی در طی ۶ فصل کاوش، طول دیوار ۲۰۰ کیلومتر برآورد شد؛ گرچه بررسی نوشته‌های تاریخی نشان می‌دهد که این دیوار در گذشته تا مرو ادامه داشته و مسلما طول آن بیش از ۲۰۰ کیلومتر بوده است. تا به امروز حدود ۲۰۰۰ متر مربع از دیوار از زیر خاک بیرون آورده شده و با انجام هفتمین فصل کاوش روی دیوار گرگان و دیوار تمیشه اطلاعات مهمی در مورد مرز امپراتوری ساسانی در گرگان به دست آمده است. هم‌اکنون آنچه که به‌عنوان شاخص‌ترین بخش دیوار دفاعی شناخته می‌شود، بقایای یک چهار طاقی با وسعت بیش از ۱۸۰ متر مربع است.

دیوار بزرگ اسکندر یا دیوار سرخ که در متون قدیمی با نام مار سرخ نیز شناخته می‌شود، در جهت شرقی-غربی با ۲۰۰ كيلومتر طول ساخته شده و از کنار دریای کاسپین در ناحیه گمیشان تا بیلی کوه در جنگل گلستان امتداد یافته است. این دیوار از آن رو به «مار سرخ» معروف است که در ساخت هسته مرکزی و قسمت‌های میانی آن از آجرهای سرخ‌رنگ استفاده کرده بودند.

ابن خردادبه، جغرافی‌دان، تاریخ‌نویس و موسیقی‌شناس ایرانی، در کتاب خویش به نام مسالک و الممالک از تصرف این دیوار توسط پادشاه ترکان به نام صول (چول) یاد می‌کند. همچنین ثعالبی در غرور ملوک فرس و سیرهم، نام آن را به‌دلیل این تصرف دربند صول یا دروازه صول می‌داند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: ادگار الفنار)

محمد یوسف کیانی، باستان‌شناس ایرانی در سال ۱۳۵۰ هجری شمسی مطالعاتی انجام داد و به عددی برابر ۱۷۵ کیلومتر دست پیدا کرد؛ اما اعداد متفاوتی در مطالعات بعدی به دست آمد که از ۳۱٫۲ تا ۱۱۲۳ کیلومتر را نشان می‌داد. این طیف وسیع اعداد در نتیجه نابودی بخش‌هایی از دیوار شکل گرفت. در این رابطه می‌توان به سخن نجیب بکران جغرافیدان درباره امتداد دیواری از درگز تا سرخس اشاره کرد:

معلوم نیست تا هم خود از دیوار است یا آن خود دیواری دیگر است...

کارشناسان دراین‌باره اتفاق‌نظر دارند که ۳۰ هزار سرباز می‌توانستند به‌منظور پاسداری و دفاع، در طول دیوار مستقر شوند. وجود قطعات آجر خردشده و عوارض مصنوعی در طول مسیر دیوار، نوشته‌های منابع مکتوب تاریخی و همچنین حفاری‌های باستان‌شناسی محمد یوسف کیانی در دهه ۱۳۵۰ هجری شمسی نشان از عرض ۱۰ متری دیوار دارند. مطالعات در محدوده شهرستان کلاله نیز نشانگر آن است که در قسمت‌های شرقی دیوار در نواحی کوهستانی، عرض دیوار را بیش از دو متر نمی‌توان تخمین زد.

در مورد ارتفاع دیوار بین ۶ تا ۱۰ متر اختلاف‌نظر وجود دارد و با اینکه ارتفاع ۶ متر در تمام طول دیوار گزینه مطمئن‌تری است؛ شاید در آینده کاوش‌های بیشتر ارتفاع هشت تا ۱۰ متر را ثابت کند. همچنين به نظر می‌رسد ارتفاع ۶ متر بايد در تمام مسير ديوار وجود داشته باشد؛ زيرا ساسانيان برای جلوگيری از نفوذ دشمن حصارهای محكمی ايجاد می‌كردند.

درباره جنس و مصالح به کاررفته در دیوار اتفاق نظری بین کارشناسان وجود ندارد. بلاذری، تاریخ‌نگاران و جغرافی‌دانان ایرانی، جنس آن را از سنگ و سرب؛ ابن فقیه از آجر و آهک؛ فردوسی از سنگ و گچ، نجیب بکران از خشت پخته دانسته بودند. در حالی که ثعالبی، جنس بخشی از آن را سنگ مرمر عنوان کرده بود.

با این همه، بقایای دیوار گرگان در روستای گوگجه در شمال کلاله نشان از آجرهای بزرگ دارد. در همین راستا بررسی‌های باستان‌شناسان داخلی و خارجی استفاده از ده‌ها میلیون قالب آجر ۲۱ تا ۲۴ کیلوگرمی در ساخت دیوار را تایید می‌کند. این آجرها به‌منظور استحکام بیشتر پخته می‌شدند و کشف شواهدی در کوره‌های متعدد و ۱۵۰ کارگاه ساخت آجر در طول دیوار و در نزدیکی یکدیگر نشان‌دهنده وجود یک کارگاه صنعتی بسیار بزرگ برای احداث دیوار هستند. وجود اثر انگشت سبابه دست به اشکال مختلف روی آجرها می‌تواند به‌عنوان علامت مخصوص کارگاه تولید یا واحد شمارش آجرها در آن زمان به حساب آید. همچنين برای گرم‌كردن كوره‌ها از چوب‌های جنگلی يا خاک و خاشاک يا نی استفاده می‌شد.

آجرها با استفاده از ملاط گل و آهک به قطر یک تا دو سانتی‌متر و کاملا منظم و دقیق روی یکدیگر چیده و محکم می‌شدند. استفاده از آجر در تمام طول دیوار، مهندسی بی‌نظیری را نشان می‌دهد؛ چراکه در دیوار چین علاوه بر آجر، از سنگ و چوب نیز استفاده شده بود.

دیوار گرگان نمونه بارزی از به‌کارگیری مصالح بوم‌آورد است و با توجه به ویژگی‌های منحصربه‌فردی که در ساخت این دیوار دیده می‌شود، به جرئت می‌توان گفت که دیوار گرگان مستحکم‌ترین دیوار دفاعی حاصل دست معماران ایرانی بوده است.

منبع عکس: ویکی‌مدیا (عکاس: امیر علی رزاقی)

جنگ بر سر آب در تمام طول تاریخ و در جوامع مختلف توجه بسیاری را به خود جلب کرده بود. در سرزمین ایران و زمان‌های گذشته، رودخانه گرگان‌رود مهم‌ترین منبع تامین آب شرب و فعالیت‌های کشاورزی و اقتصادی مردم گرگان و یکی از عوامل توجه گروه‌های انسانی مستقر در مراتع و دشت‌های وسیع به شمار می‌رفت. وجود این رودخانه حیاتی نقش بسزایی در احداث دیوار بزرگ گرگان برای حفظ امنیت منطقه داشته است.

دیوار درست در مکانی قرار دارد که بهترین موقعیت را برای بهره‌وری از آب گرگان‌رود فراهم می‌کند. در طراحی سیستم آبرسانی، حفر کانال برای تامین آب شرب ساکنان و حیوانات در دشت؛ آبیاری اراضی کشاورزی؛ کاربری نظامی و آبگیری خندق‌ها در مواقع جنگ؛ تهیه و تولید خشت جهت ساخت دیوار چنان دقیق است که امروزه نیز برای هدایت آب مورد استفاده قرار می‌گیرد. این سیستم آبرسانی به تناسب دوری و نزدیکی از گرگان‌رود و با پیش‌بینی تغییرات و رسوب‌گذاری بستر گرگان‌رود بر اثر سیلاب، به موازات آن طراحی شده و هدایت آب به‌سمت دیوار، خندق، کوره‌های آجرپزی و محوطه های باستانی هم‌عصر دیوار را بر عهده داشته است.

در حال حاضر بیش از ۵۰ کیلومتر از کانال‌های آن کشف شده‌اند که بیشترین گسترش را در بخش مرکزی گرگان‌رود به‌سمت دریا دارند و دارای میزان بارندگی کمتر نسبت به نواحی شرقی دیوار هستند. طولانی‌ترین کانال از شرق به غرب و به‌سمت دیوار به چشم می‌خورد و بیش از ۱۰ کیلومتر طول و ۲۵ تا ۳۰ متر عرض و سه تا پنج متر عمق دارد.

مهارت معماران در انتقال و مدیریت سیستم آب در نقطه‌ای از گرگان‌رود به اوج خود می‌رسد؛ جایی که به‌منظور تامین آب شرب ساکنان قلعه، ۵۰۰ متر از عرض گرگان‌رود را به ارتفاع ۲۰ متر خاک‌ریزی کرده‌اند تا مشکلی آن‌ها را تهدید نکند. در بالادست و ضلع شمالی دیوار و خندق، کانال‌های هدایت آبی وجود دارد که نشان می‌دهد بهره‌وری از آب گرگان‌رود در زمان‌های قدیم نیز مورد توجه ساکنان منطقه بوده است.

به سبب کاربرد دفاعی دیوار گرگان، خندقی نیز در حاشیه آن به چشم می‌خورد که عرضش در نواحی پست و هموار به ۳۰ متر و در نواحی کوهستانی به ۱۰ متر می‌رسد و با توجه به وضعیت توپولوژی زمین از شرق به غرب، شیب ملایمی به‌سمت دریای خزر دارد. این خندق در زمان جنگ و برای افزایش ضریب دفاعی با استفاده از آب گرگان‌رود پر می‌شد تا مانعی برای نفوذ دشمن باشد. با مهندسی هوشمندانه و برای تامین آب خندق در مواقع لزوم، سدی به نام کرگز روی دیوار گرگان ساخته بودند تا به‌سرعت بتوانند آب را در خندق جاری سازند. جالب است بدانید که مصالح ساخت دیوار از ترکیب خاک رس حاصل از کندن خندق به‌همراه کاه خردشده ریز و درشت تامین می‌شد. از سوی دیگر شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد خاک‌های حفاری‌شده از خندق را پشت دیوار و به‌سمت جنوب می‌ریختند تا در مواقع خطر مسیر دسترسی آسان و جان‌پناهی برای سربازان باشد.

بقایای خندق بیشتر در نواحی شرقی قلمرو دیوار بزرگ گرگان به‌صورت سالم و دست‌نخورده دیده می‌شود و در مابقی مکان‌ها به زمین کشارزی تبدیل شده است. بخش وسیعی از خندق در نواحی مرکزی و غربی با هموارکردن و لای‌روبی، به‌عنوان کانال‌های آبیاری زهکش کاربرد دارد.

دیوار گرگان علاوه بر خندق از یک عنصر دفاعی دیگر برای استقرار سربازها بهره برده است. پشت دیوار دفاعی گرگان حدود ۳۶ قلعه با مساحت پنج تا ۲۰ هکتار کشف شده‌اند که برای دفاع از این منطقه ساخته شده بودند. در نواحی شرقی که تپه ماهور و کوهستان بیشتری به‌ چشم می‌خورد، قلعه‌ها متراکم‌تر و فاصله کمتری از یکدیگر دارند. این قلعه‌ها به‌غیر از ارگ، حصار و بارو دارای خندق‌هایی با هدف آجرپزی بوده‌اند. بزرگ‌ترین خندق کشف‌شده در این منطقه حدود ۳۳۰ هکتار وسعت دارد. برج‌های نگهبانی دایره‌شکل که به دیوارهای قلعه متصل هستند، در فواصل منظم و در چهار گوشه آن قرار دارند.

کوره های آجرپزی در ضلع جنوبی دیوار و خندق قرار دارند که به‌صورتی ساده و ابتدایی با عمق حداکثر دو متر در زمین ایجاد شده‌اند. ابعاد آن‌ها حدود ۸٫۵ متر است و در جهت شرق به غرب یا شمال به جنوب و برخلاف جهت وزش باد هستند. همچنین سکوهایی برای قرارگیری خشت‌ها به چشم می‌خورد که با استفاده از خشت یا آجر در ۱۱ ردیف با فاصله ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متر از همدیگر ساخته شده‌اند تا عبور جریان هوا و گرما و حرارت حاصل از مواد سوختی داخل کوره را ممکن سازند و در نتیجه آجرهای چیده شده در چاله حفاری بهتر پخته شوند.

در کوره‌های نواحی شرقی به‌دلیل فاصله زیاد از جنگل از نی، خاک و خاشاک و در کوره‌های نواحی غربی در نزدیکی جنگل از چوب‌های جنگلی برای سوخت استفاده می‌شد. ساختن آتشدان کوره به‌شکل هلالی و طاق ضربی نشان از توجه به کنترل دقیق دمای داخلی کوره و پخت کامل آجرها دارد و پوشاندن سکوهای نگهدارنده با کاهگل نیز تدبیر سازندگان برای جلوگیری از سوختگی شدید را آشکار می‌سازد.

بخش قابل بازدید دیوار در منطقه قرار گرفته است که در چهار فصل سال جلوه‌های متفاوتی دارد؛ گرچه با توجه به وضعیت آب‌وهوای منطقه، اوایل پاییز و اوایل بهار را می‌توان بهترین زمان بازدید از دیوار گرگان دانست. گرمای هوا و رطوبت آن در تابستان و همچنین هوای نامساعد زمستان ممکن است کمی آزاردهنده باشد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: حمیدرضا شریعتی)

• محدودیتی برای ساعت بازدید از دیوار تاریخی گرگان وجود ندارد؛ ولی ترجیحا بازدیدتان را در طی روز انجام دهید.
• برای بازدید از دیوار گرگان نیازی به پرداخت هزینه نیست.
• در کلاله هتل یا مسافرخانه‌ای وجود ندارد؛ اما می‌توانید روی خانه‌های محلی و ویلاها حساب باز کنید و اقامت خوبی را برای خود رقم بزنید.
• در کنار بازدید از دیوار تاریخی گرگان می‌توانید از گنبد قابوس، تالاب آلماگل و قبرستان خالد نبی دیدن کنید.

نویسندگان: نرگس صالح‌نژاد، نگین توکلی/ بازنویسی: صدیقه شجاعی