کاخ آقا محمدخان قاجار

کاخ آقا محمدخان قاجار یکی از آثار تاریخی بازمانده از قاجاریه و از جاهای دیدنی گرگان است. گرگان یا استرآباد قدیم خاستگاه اصلی قاجاریه بود و از این‌رو آثار تاریخی بسیاری از آن دوره را در خود جای داده است. این اثر تاریخی باارزش در تاریخ ۱۰ بهمن ۱۳۸۳ هجری شمسی با شماره ۱۱۲۸۸ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت؛ هرچند امروزه به‌صورت مخروبه رها شده است.

کاخ آقا محمدخان در خیابان کاخ، روبه‌روی دبیرستان ایرانشهر قرار دارد و به‌عبارتی در نزدیکی دروازه بسطام سابق، حدود فلکه کاخ و پارک شهر فعلی واقع شده است.

• آدرس: گرگان، خیابان کاخ، روبه‌روی دبیرستان ایرانشهر (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Fesfahani)

کاخ آقا محمدخان قاجار، بنایی دو طبقه است که توسط حکمران مازندران ساخته شده و منسوب به آقا محمدخان قاجار است. گروهی معتقدند، این بنا که فرم دارالحکومه‌های استرآباد را دارد، به‌دستور شخص آقا محمدخان ساخته نشده؛ ولی گروهی دیگر باور دارند که این سازه متعلق به او بوده است.

جیمز موریه در سفر خود به گرگان از معماری و زیبایی‌ها و تزیینات طلاکاری کاخ گفته بود؛ موضوعی که امروزه از آن‌ها خبری نیست و به‌جای محوطه پر از درخت در روبه‌روی کاخ، هم‌اکنون سیلوی بزرگ آجرنمایی در حریم بنا و در فاصله چهار متری آن ساخته شده است. نمای کاخ آقا محمدخان قاجار با آجر و گچ تزیین شده بود که در دوره پهلوی روی آن سیمان کشیده شد و ظاهر بنا به‌طور کامل تغییر کرد. تصاویر کاخ آقا محمدخان قاجار پیش از دوره پهلوی دارای تزییناتی شبیه به نمای کاخ گلستان بود. علاوه بر این، در دوره پهلوی بخش‌هایی به بنا الحاق شد که معماری اصلی آن را دستخوش تغییرات زیادی کرد.

کاخ مذکور در دوره‌های بعد به‌عنوان یک اثر تاریخی و نمادی از حاکمیت دوره قاجار چندان مورد توجه قرار نگرفت و اکثر زیبایی‌های معماری کاخ در اثر بی‌توجهی آسیب دید. این آسیب به‌حدی بود که کاخ شکل اصلی خود را از دست داد و سرستون‌های زیبا و منقوش بنا تخریب شدند. کفپوش‌های داخلی آن آسیب فراوانی دید و پنجره‌های چوبی منقوش نیز از بین رفتند و تبدیل به پنجره‌های عادی فلزی شدند. تزیینات داخلی کاخ در سال‌های گذشته مخدوش شد و بدنه بیرونی آن رو به فرسایش رفت. در سال‌های اخیر نیز برای ساخت یک بیمارستان در نزدیکی کاخ آقا محمدخان عملیات خاک‌برداری شروع شد که میراث فرهنگی گرگان آن را متوقف کرد.

کاخ آقا محمدخان بعد از دوره قاجاریه بیشتر در اختیار نهادهای نظامی بود. این بنا پس از انقلاب اسلامی ترمیم شد و قرار بود که به موزه زنان و دفاع مقدس تبدیل شود؛ هرچند در حال حاضر به حال خود رها شده است. این اثر تاریخی که در میان جاهای دیدنی استان گلستان به چشم می‌خورد، در تاریخ ۱۰ بهمن ۱۳۸۳ هجری شمسی با شماره ۱۱۲۸۸ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: باهارا)

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Fesfahani)

کاخ آقا محمدخان قاجار دارای ویژگی‌های خاص معماری از جمله پلان مستطیل‌شکل، دو ستون چوبی با سرستون‌های مقرنس‌کاری در ضلع شمالی، جرزهای ضخیم و اندود خارجی سیمانی و اندود داخلی گچی در بنا است. امروزه ظاهر بنا با اصل آن تفاوت بسیاری دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: باهارا)

جیمز موریه در حدود ۲۰۰ سال قبل، از این کاخ بزرگ دیدن کرد و در یادداشت‌های خود آن را به تصویر کشید. وی در اثر خود توضیحی از در ورودی باغ مزین به طلاکاری و نقاشی ارائه کرده است و از میدانی یاد می‌کند که به در اصلی کاخ منتهی می‌شود. موریه راهی را توصیف می‌کند که دو طرف آن درختان مرکبات قرار داشتند و این راه از در ورودی بنا شروع می‌شد و به درون محوطه می‌رسید. آخرین قسمت راه مذکور به دیوان‌خانه عالی منتهی می‌شد که دو ستون چوبی داشت. روی ستون‌ها نقوشی از قهرمانان قدیم ایران طراحی شده بود. دیوان‌خانه مهم‌ترین بخش اداری کاخ آقا محمدخان قاجار محسوب می‌شد. در دو طرف دیوان‌خانه، اتاق‌های وسیعی با نقاشی‌های زیبا به چشم می‌خورد.

نویسنده: زهرا آذرنیوش/ بازنویسی: صدیقه شجاعی