قلعه بابک

قلعه بابک واقع در نزدیکی شهر کلیبر استان آذربایجان شرقی، از معروف‌ترین قلعه های تاریخی ایران و از جاهای دیدنی استان آذربایجان شرقی است که محلی ایدئال برای علاقه‌مندان به تاریخ به حساب می‌آید. این قلعه به‌مدت ۲۰ سال محل زندگی و مبارزه بابک خرمدین، از شناخته‌شده‌ترین سرداران ایرانی، بود که توانستند برای بیش از ۲۰ سال در برابر لشکريان عرب مقاومت کنند. مسیر دسترسی به قلعه مستلزم کوه‌پیمایی و صعود از ۱۰۰۰ پله سنگی است و شاید دشوار به‌ نظر برسد؛ با این حال، جنبه تاریخی این قلعه و همین طور چشم‌انداز خیره‌کننده آن به کوه‌ها و مناطق اطراف، ارزش این سختی را دارد. در ادامه مطالعه این مقاله کجارو را از دست ندهید تا ‌اطلاعات بیشتری از این جاذبه معروف به دست آورید.

• آدرس قلعه بابک: استان آذربایجان شرقی، شهرستان کلیبر، ۱۳ کیلومتری جنوب غرب شهر کلیبر (نمایش روی نقشه)

قلعه بابک در ۱۳ کیلومتری جنوب غرب شهر کلیبر، ۷۵ کیلومتری شمال اهر و ۱۸۰ کیلومتری شمال شرق تبریز در استان آذربایجان شرقی جای گرفته و تنها مسیر ورود به آن از طریق راهی صعب‌العبور است.

منبع عکس: گوگل مپ، عکاس: Eh San

برای رفتن به کلیبر باید از تبریز راهی اهر شوید و پس از آن ۶۰ کیلومتر دیگر به‌طرف شمال بروید تا به کلیبر برسید. با کمک تابلوهای مختلفی که هتل بابک یا قلعه بابک را نشان می‌دهند، به مسیر خود ادامه دهید؛ حتی می‌توانید از کمک مردم بومی استفاده کنید.

مسیر کلیبر به قلعه بابک، راهی دشوار دارد و مستلزم عبور از گردنه‌ها و گذرگاه‌های خطرناک است. برای ورود به این بنای مستحکم باید از معبری بگذرید که از سنگ‌های طبیعی ساخته شده است و فقط برای عبور یک تا دو نفر ظرفیت دارد. فاصله این معبر تا باروی قلعه به حدود ۲۰۰ متر می‌رسد و از همان جا است که شکوه خاص قلعه و موقعیت فوق‌العاده آن هر بازدیدکننده‌ای را به حیرت وامی‌دارد.

عکاس: بهراد موعودی

سه مسیر دسترسی به قلعه بابک وجود دارد که بخشی از جاذبه‌ این سفر به حساب می‌آیند. این مسیرها در ابتدای گذرگاه پلکانی قلعه بابک به هم می‌رسند و همین گذرگاه تنها راه ورودی به قلعه است.

• مسیر اول: اگر از سمت هتل بابک راهی قلعه شوید که معمول‌ترین راه صعود به قلعه بابک است، باید حدود ۱,۰۰۰ پله سنگی را طی کنید. برای پیاده‌روی از هتل بابک تا گذرگاه پلکانی باید به‌طور تقریبی سه ساعت پیاده‌روی انجام دهید.
• مسیر دوم: کمپ گردشگری قلعه دره سی که در سه کیلومتری کلیبر قرار دارد،‌ می‌تواند گزینه دیگر شما باشد. تا کمپ را با ماشین شخصی بروید و سپس ماشین خود را پارک کنید و با پای پیاده راهی قلعه شوید. در طول راه از دره‌ای زیبا عبور خواهید کرد که در فصل بهار حسابی سرسبز است. در ادامه به گذرگاه اصلی پلکانی قلعه خواهید رسید. پیمودن این مسیر فوق‌العاده زیبا با شیب نسبتا ملایم حدود سه ساعت زمان می‌برد.

عکاس: بهرام تندران

• مسیر سوم: اگر از کلیبر به‌سمت هتل بابک راه بیفتید،‌ ۶ کیلومتر پس از هتل، مسیری فرعی در سمت راست جاده خواهید دید که برای عبور از آن باید از ماشینی قوی استفاده کنید. این مسیر را ادامه دهید تا به کمپ عشایر برسید؛ از اینجا به بعد باید برای یک پیاده‌روی یک ساعته آماده باشید تا به گذرگاه قلعه برسید.

قلعه بابک که به‌عنوان دژ بابک، بذ، قیزقلعه‌سی، جمهورقلعه، قلعه و قصر جمهور (بذ قلعه سی) و قلعه جمهور نیز شناخته می‌شود، در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۴۵ با شماره ثبت ۶۲۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این قلعه که از جاهای دیدنی کلیبر است، در ارتفاع حدود ۲,۳۰۰ تا ۲,۷۰۰ متری از سطح دریا بر فراز کوه قرار دارد و دره‌هایی به عمق ۴۰۰ تا ۶۰۰ متر اطراف آن را احاطه کرده‌اند. بعد از یک کوه‌پیمایی سخت، بالاخره به بالای کوه و قلعه بابک می‌رسید که منظره باشکوه آن شما را شگفت‌زده خواهد کرد. بی‌شک تماشای چنین طبیعتی آن هم از قله کوه و گرفتن سلفی و ثبت لحظه‌ها، برایتان جذاب و فراموش‌نشدنی خواهد بود.

عکاس: سیاوش نعمتی

اگر فصل تابستان را برای بازدید از قلعه بابک کلیبر انتخاب کرده باشید، فرصت دیدن سیاه‌چادرهای ایل شاهسون را خواهید داشت که در کوه‌های این منطقه حضور دارند. برای آشنایی با این مردم خون‌گرم فقط کافی است از آن‌ها اجازه بگیرید و وارد محوطه‌شان شوید؛ ضمنا اگر دوغ و کره محلی، ماست، گلیم، ورنی و سایر محصولات دستی خود را برای فروش گذاشته بودند، حتما از آن‌ها خرید کنید.

منبع عکس: خبرگزاری ایرنا، عکاس: نامشخص

موقعیت قرارگیری قلعه بابک بر فراز قله کوه باعث شده بود که یک سپاه ۲۰ نفره بتوانند از پس تجاوز و حمله سپاهی ۱۰۰,۰۰۰ نفری برآیند؛ زیرا بعد مسافت اجازه نمی‌داد که تیر و کمان و اسلحه آن زمان به نگهبانان و سربازان قلعه آسیبی برساند. این موضوع از نبوغ نظامی و آگاهی و درایت سازنده آن حکایت دارد. همین موقعیت استراتژیک قلعه و مسیر صعب‌العبور آن برای نیروهای دشمن، از جمله عواملی بودند که به بابک خرمدین در ساماندهی مبارزات و سنگر گرفتن در این محل کمک کردند.

داستان‌ها و افسانه‌های زیادی درباره زندگی و مرگ بابک خرمدین وجود دارد که اغلب با بغض و غرض هستند. از آنجا که بابک خرمدین با عرب‌ها جنگید و بارها آن‌ها را شکست داد، تاریخ‌نویسان سعی کردند که با افسانه‌ها و داستان‌های عجیب، چهره بابک خرمدین را زشت و ناپسند نشان دهند. نهضت بابک خرمدین در میان عامه مردم طرفدارانی داشت؛ اما جالب است که در بین دهقانان و بزرگان کسی به بابک علاقه‌ای نداشت. علت این بی‌علاقگی این بود که بابک خرمدین به‌دنبال احیای عقاید مزدکی بود؛ موضوعی که اصلا موردعلاقه مسلمان‌ها نبود و نمی‌توانستند آن را تحمل کند.

در یکی از افسانه‌ها درباره بابک خرمدین می‌گویند که او در مدت ۲۰ سال قیام خود ۵۰۰,۰۰۰ نفر از رؤسا را به قتل رساند و تعداد مسلمان‌هایی که به‌دست بابک و یارانش کشته شدند، هزاران نفر بود. بر اساس داستانی دیگر، وقتی یکی از جلادان بابک را گرفتند و از او پرسیدند که تا حالا چند نفر را کشته‌ است، جلاد در جواب به قتل ۳۶,۰۰۰ مسلمان اشاره کرد.

با وجود پژوهش‌های زیادی که راجع به او و فعالیت‌هایش انجام شده؛ هنوز نتیجه واحدی به دست نیامده است. اطلاع چندانی از محل تولد بابک خرمدین وجود ندارد؛ هرچند ظاهرا زمان تولدش به حدود بیش از ۱۲۰۰ سال قبل برمی‌گردد. طبق برخی از روایات او در دوران جوانی جانشین رئیس گروه خرمیان می‌شود و ریاست گروه را به دست می‌گیرد. خرمیان که به آن‌ها سرخ جامگان یا خرمدینان نیز می‌گفتند، با خلفای عباسی مبارزه می‌کردند.

عکاس: بهرام تندران

بابک و گروهش که قلعه بابک محل اصلی فعالیت‌هایشان بود، بیش از ۲۰ سال به مخالفت و مبارزه با خلفای عباسی مشغول بودند و توانستند بر قسمت بزرگی از آذربایجان مسلط شوند. بابک سرانجام در جنگی که با سردار افشین داشت، در سال ۲۱۶ شکست خورد و در نهایت دستگیر شد.

افشین با وجود ایرانی‌بودن، ذلت خدمت معتصم، خلیفه عباسی، را به جان می‌خرد و برای خوش‌خدمتی و تسلط بر خراسان، بابک را با خدعه و نیرنگ اسیر کرد. در همان سال نیز به دستور خلیفه، دست و پای بابک قطع و سپس اعدام شد. گفته می‌شود که این سردار ایرانی پس از قطع دست راستش، با دست دیگر خون دست قطع‌شده‌اش را بر چهره خود می مالد. معتصم علت این کار را جویا می‌شود و او پاسخ می‌دهد که با این خون، صورت خود را سرخ کردم تا تصور نکنی که زردی رنگ صورتم به‌خاطر ترس از مرگ است.

آوازه رشادت‌های بابک و یارانش فقط به آذربایجان محدود نشد و ماجرای قیام خرمدینان به‌شکل افسانه‌های جذابی از هند تا قلمرو رومیان و... گسترش یافت. هر ساله علاقه‌مندان به بابک و دوستداران تاریخ در ۱۵ تیر در قلعه بابک تجمع می‌کنند و مراسمی برای بابک خرمیدن برگزار می‌کنند. این اجتماع به‌مناسبت روز تولد این سردار ایرانی است که از سال ۱۳۷۹ با حضور اقشار مختلف مردم در پای قلعه انجام می‌شود.

عکاس: بهراد موعودی

با توجه به معماری، روش چفت‌‌وبست سنگ‌ها، سنگ‌های زبره تراش، اندود دیوارها با نوعی گچ‌ و خاک و همین طور ملاط ساروج می‌توان گفت که قدمت قلعه بابک کلیبر به زمان اشکانیان و ساسانیان برمی‌گردد. این سازه به احتمال قوی یک قلعه دفاعی بوده است که سبک معماری آن به مجموعه تخت سلیمان از عصر ساسانی شباهت زیادی دارد. تا چند قرن پس‌ از آن نیز علاوه بر تعمیرات و مرمت قلعه، بخش‌هایی نیز به آن الحاق شد. در نتیجه این طور به نظر می‌رسد که بابک خرمدین قسمت‌های اصلی را ترمیم کرده و بخش‌هایی را به آن افزوده است.

قلعه بابک در قرن ۶ و هفت هجری قمری نیز مورد استفاده بوده است و این موضوع را می‌توان از روی اشیای مکشوفه نظیر سفالینه‌های منقوش و لعاب‌خورده در این محل ثابت کرد. تعدادی سکه مسی از این قلعه به دست آمده است که به‌دلیل زنگ‌زدگی و ساییدگی، خوانا نیستند؛ هرچند به دوره اتابکان و هزاراسپیان تعلق دارند. با این همه مشخص نیست که کارایی قلعه در این زمان چه بوده است و افراد به چه علت سکه‌های خود را در این قلعه مخفی کرده بودند. هیچ سند و مدرکی دال بر استفاده از قلعه بابک پس از این تاریخ وجود ندارد؛ گویا پس از این دوره متروکه شده است.

منبع عکس: گوگل مپ، عکاس: کاوه نوحی

تنها راه ورود به قلعه بابک از طریق دروازه اصلی است که پس از پشت سر گذاشتن دروازه و بارو باید از گذرگاه باریکی عبور کنید که یک مسیر ۱۰۰ متری شیب‌دار به‌سمت قله است. در ادامه به مدخل ورودی قلعه خواهید رسید. مسیر ورودی پلکان‌های زیادی دارد؛ اما عرض این پلکان‌ها کم است و به‌ همین دلیل فقط یک نفر می‌تواند از آن عبور کند.

در چهار طرف قلعه و در تکیه‌گاه‌های طبیعی دیواره‌های کوه، چهار جایگاه دیده‌بانی به‌شکل نیمه استوانه وجود دارد که سربازان با استقرار در آن می‌توانستند تا کیلومترها دورتر را زیر نظر داشته باشند. وجود امکانات عالی برای دیده‌بانی، یکی از دلایلی بود که قلعه را از گزند دشمنان در امان نگه می‌داشت.

ساختمان قلعه بابک پس از ورودی قرار داشت و به‌صورت دو و سه‌ طبقه بود. هفت اتاق اطراف تالار اصلی را احاطه می‌کردند که به تالار مرکزی راه داشتند.

در بخش شرقی قلعه، تاسیساتی شامل اتاق‌ها و آب‌انبارها وجود داشت؛ جالب اینکه در سقف آب‌انبارها از طاق جناغی و گهواره‌ای استفاده شده و محوطه داخلی آن‌ها با نوعی ساروج، غیرقابل‌نفوذ شده بود تا در زمستان با برف و باران پر شود. این آب‌انبارها منبع خوبی برای دسترسی به آب در فصل تابستان بودند و اگر قلعه محاصره می‌شد، مهم‌ترین منبع آبی ساکنان قلعه به شمار می‌رفتند.

بیشتر پله‌‌های قلعه بابک کلیبر از بین رفته‌اند و فقط بخشی از آن‌ها باقی مانده‌اند. در طول زمستان به‌علت سردی هوا و بارش برف، پله‌ها سر هستند و برای صعود از آن‌ها باید مراقب باشید. علاوه بر پلکان ورودی، در شمال غربی قلعه بابک نیز پلکان‌هایی وجود داشت که در حال حاضر تخریب شده‌‌اند و تنها راه صعود به بخش‌های مرتفع‌تر بنا بودند.

برای اقامت در نزدیکی قلعه بابک می‌توانید از هتل‌ها و اقامتگاه‌های بوم‌گردی شهر کلیبر استفاده کنید. ضمن اینکه طبیعت‌گردها اغلب کمپ‌زدن در کمپ قلعه بابک را ترجیح می‌دهند که هم امکانات بهداشتی مناسبی دارد و هم برای اقامت شبانه استفاده می‌شود.

منبع عکس: خبرگزاری ایرنا، عکاس: نامشخص

از اواخر فروردین تا اوایل خرداد و از شهریور تا مهر را می‌توان بهترین زمان سفر به قلعه بابک دانست؛ به‌خصوص که منطقه ارسباران، بهارهای زیبایی دارد. در فصل تابستان هم می‌توانید از این قلعه دیدن کنید؛ هرچند کوه‌پیمایی زیر تابش نور خورشید ممکن است برایتان قدری دشوار باشد.

در فصل پاییز نیز زیبایی این منطقه دوچندان می‌شود؛ اما به‌خاطر سرمای هوا و یخ‌زدگی پله‌های منتهی به قلعه، ترجیحا در ماه مهر از قلعه بابک دیدن کنید. با توجه به‌شدت برودت هوا در فصل زمستان، سفر به این منطقه اصلا توصیه نمی‌شود. در هر صورت به‌واسطه محیط کوهستانی منطقه، بهتر است لباس گرم و کفش کوهنوردی همراه خود ببرید.

منبع عکس: خبرگزاری ایرنا، عکاس: نوید امین آقایی،‌ Soroush Rostamad

• آدرس: استان آذربایجان شرقی، محدوده میان کلیبر، اهر و ورزقان (مشاهده روی نقشه)
• فاصله از قلعه بابک: ۴۰ کیلومتر (حدود ۱ ساعت و ۲۰ دقیقه با خودرو)

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: مهرداد رئیسی

«ارسباران»، «قره داغ»، «آرازبار» و «قراچه داغ»، همگی نام‌های منطقه‌ای کوهستانی و جنگلی در بخش شمالی استان آذربایجان شرقی است. این منطقه با چشم‌اندازهای طبیعی خارق‌العاده و آثار تاریخی ارزشمند، یکی از نواحی محبوب گردشگری در شمال غربی ایران محسوب می‌شود.

جنگل ارسباران با ۸۰,۰۰۰ هکتار وسعت در کناره جنوبی رود ارس و در شمال استان‌ آذربایجان شرقی واقع شده است. در گذشته این منطقه شامل محدوده وسیعی از رود ارس، حدفاصل جلفا تا مغان و کوه‌های سبلان، بزقوش و سهند بود؛ اما در حال حاضر به‌دلایل مختلف از جمله تخریب جنگل‌ها، جنگل ارسباران به مرز‌های شهرستان‌های کلیبر، ورزقان و اهر محدود شده است. جنگل ارسباران در حال حاضر به‌عنوان پارک ملی شناخته می‌شود و تنوع جانوری زیادی نیز در آن وجود دارد. همچنین سازمان یونسکو ارسباران را به‌عنوان زیست‌کره معرفی کرده است.

• آدرس: استان آذربایجان شرقی، بخش مرکزی شهرستان کلیبر، دهستان پیغان‌چایی، روستای پیام (مشاهده روی نقشه)
• فاصله از قلعه بابک: ۲۵ کیلومتر (حدود ۴۵ دقیقه با خودرو)

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: بابک اکبری

قلعه پیغام یکی دیگر از دیدنی‌ های استان آذربایجان شرقی است که در روستای پیغام از توابع شهرستان کلیبر قرار دارد. این قلعه نیز همانند قلعه بابک از دژ‌های مورد استفاده بابک خرمدین در جنگ با اعراب بود و همان طور که از نامش پیدا است از آن برای ارسال دستورات نظامی با آتش استفاده می‌بردند.

بر اساس معماری قلعه پیغام، مصالح به کار رفته و سفالینه‌های مکشوف، قدمت آن به دوران قبل از اسلام و اشکانیان بازمی‌گردد. این قلعه با قرارگیری در ارتفاعات کوه از سه سمت به پرتگاه و از یک سمت به رود کلیبر منتهی می‌شود و این موضوع باعث اشراف کامل قلعه بر نواحی اطراف شده بود. قلعه پیغام به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی کلیبر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

• آدرس: استان آذربایجان شرقی، شهرستان خداآفرین، ۵۳ کیلومتری غرب شهر کلیبر، ۱۸ کیلومتری جنوب روستای عاشقلو (مشاهده روی نقشه)
• فاصله از قلعه بابک: ۴۵ کیلومتر (حدود ۱ ساعت و ۲۰ دقیقه با خودرو)

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: مجید ملک پور

منطقه حفاظت‌شده آینالو در بخش خداآفرین از شهرستان کلیبر قرار دارد. این منطقه که بخش کوچکی از منطقه حفاظت‌شده ارسباران به‌حساب می‌آید، منطقه کوهستانی و جنگلی با طبیعت زیبا است که توسط سازمان محیط‌زیست شهرستان کلیبر محافظت می‌شود.

منطقه حفاظت‌شده‌ آینالو بخش کوچکی از جنگل ارسباران به شمار می‌رود و دارای اقلیمی معتدل و کوهستانی است. این منطقه محل احیای نسل مارال و همین طور زیستگاه ۱۷ گونه حیوان کمیاب و در خطر انقراض است. اردک سرسفید، میش مرغ قره قشلاقريال پلنگ، مارال و سیاه خروس قفقازی از جمله حیوانات این منطقه به شمار می‌روند.

نام روستای آینالو از نام بنایی که توسط تاجر ارمنی دوره قاجار با نام ساخته شد گرفته شده است. این بنا که امروزه فقط بخش‌هایی از دیوارهای آن باقی مانده‌اند، سقف آینه‌مانندی داشت. به همین دلیل مردم اولین باری که آن را دیدند، به آن آینالی (آینه‌ای) گفتند و به این ترتیب این روستا آینالو نام گرفت.

نویسنده: صدیقه شجاعی

عکس‌های گالری از ویکی‌مدیا (عکاسان: Ali nikkhesal61، Behrad09، Elaheabed)