مسجد جامع عتیق شیراز

تنوع دیدنی‌ های شیراز چنان گسترده است که هر ساله بازدیدکنندگان بسیاری را به خود جذب می‌کند. در کنار سعدیه، حافظیه، باغ ارم و شماری دیگر از جاذبه‌ها، مساجد شیراز نیز شهره هستند. یکی از این مساجد، مسجد جامع عتیق شیراز است. با کجارو همراه باشید و بیشتر درباره این مسجد تاریخی بدانید.

پس از ورود اسلام به ایران در تمامی دوره‌های تاریخی در کنار ابنیه‌ تاریخی مربوط به هر دوره، حکمرانان و بزرگان مردم، اقدام به ساخت مساجدی کرده‌اند که اکنون یکی از عناصر شناخت تاریخ این سرزمین به شمار می‌روند. هرکدام از شهرهای این سرزمین که از حیث قدمت صاحب امتیاز باشند، یک یا چند مسجد تاریخی را نیز در خود جای داده‌اند. مانند شهر شیراز که مساجد کم‌نظیری از لحاظ تاریخی و ارزش‌های معماری در آن وجود دارد.

عکس از خبرگزاری شبستان (عکاس: فاطمه نهاری)

مسجد عتیق که به آن مسجد آدینه نیز گفته می‌شود، از جاهای دیدنی استان فارس در شیراز و قدیمی‌ترین مسجد این شهر است و در شرق حرم شاهچراغ قرار دارد؛ به‌نحوی که یکی از ورودی‌های آن از داخل حیاط حرم شاهچراغ است.

مسجد جامع عتیق در شرق حرم شاهچراغ قرار دارد. برای دسترسی به این مکان می‌توانید از خودروی شخصی یا وسایل نقلیه عمومی استفاده کنید. نزدیک‌ترین ایستگاه مترو شیراز، ایستگاه زندیه است؛ اما از ایستگاه چند کیلومتر تا مسجد فاصله است و باید از اتوبوس یا تاکسی برای رسیدن به آن استفاده کنید. همچنین اتوبوس‌هایی که از خیابان لطفعلی خان زند عبور می‌کنند، گزینه‌ای دیگر برای دسترسی به این مقصد است. برای این کار باید بین بلوار زینبیه و چهارراه مشیر پیاده شوید. (مشاهده روی نقشه)

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: امیر صادقیان)

کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد این مسجد را روی بقایای عبادتگاهی قدیمی (احتمالا آتشکده) بنا کرده‌اند و حتی نقشه‌ بنای قبلی در طراحی مسجد نیز تاثیرگذار بوده است. این عبادتگاه قدیمی مربوط به دوره‌ پیش از اسلام است؛ ولی به‌علت محدودیت در کاوش‌ها مشخص نیست متعلق به کدام‌یک از دوره‌های تاریخی است.

ساخت بنای این مسجد متعلق به دوران حکومت عمرولیث صفاری، دومین فرمانروای سلسله‌ صفاریان یعنی بین سال‌های ۲۶۵ هجری قمری تا ۲۸۷ هجری قمری است. بنای این مسجد در طول حیات خود بارها مرمت شده است که بسیاری از این مرمت‌ها قدمت قابل‌توجهی دارند.

عکس از خبرگزاری شبستان (عکاس: فاطمه نهاری)

• در زمان اتابکان فارس یعنی نیمه‌ قرن ششم هجری قمری و دوره‌ ضعف حکومت سلجوقی در فارس
• در زمان سلطان ابراهیم میرزا، پسر شاهرخ گورکانی (بزرگ‌ترین پادشاه تیموریان) که در سال ۸۱۷ هجری قمری از سوی پدر، فرمانروای فارس و توابع آن شد
• در چند نوبت در دوران حکومت صفوی
• در سال ۱۳۱۵ به کمک مردم و با همکاری اداره‌ باستان‌شناسی

از دیگر مشاهداتی که قدمت این مسجد را تایید می‌کند، توصیف این بنا در سفرنامه‌های کهن است. مقدسی، جهانگرد اوایل قرن چهارم هجری قمری، مسجد عتیق را در هفت اقلیم بی‌نظیر می‌داند و ابن‌بطوطه، سیاح معروف قرن هشتم هجری قمری، در سفرنامه‌ خود، مسجد عتیق را یکی از وسیع‌ترین و زیباترین مساجد جهان معرفی می‌کند.

این مسجد در ۱۵ دی ماه ۱۳۱۰ و به شماره‌ ۷۲ در میان آثار ملی ایران ثبت شده است.

در نیمه‌ قرن هشتم هجری (۷۵۲ هجری قمری) و به دستور شاه اسحاق اینجو، معروف‌ترین و واپسین فرمانروای آل اینجو و هم‌عصر حافظ شیرازی که در اواخر دوره‌ ایلخانان بر فارس و اصفهان حکومت می‌کرد، در میان حیاط مسجد عتیق، ساختمانی به نام دارالمصحف بنا شده است که نام دیگر آن خدای‌خانه بوده؛ زیرا برای کتابت و نگهداری قرآن مجید از آن استفاده می‌شد.

عکس از خبرگزاری شبستان (عکاس: فاطمه نهاری)

حافظان قرآن به این مکان می‌آمدند و به تلاوت قرآن می‌پرداختند و کاتبان نیز در حین تلاوت اقدام به کتابت قرآن می‌کردند.

در این عمارت، یک قرآن سی‌پاره (سی جزئی) مربوط به دوره‌ شاه اسماعیل صفوی وجود داشته که در گوشه‌ تمامی صفحات آن، نام مسجد نوشته شده است. اکنون این قرآن به‌همراه چند قرآن تک جزئی که آن‌ها هم از قرآن‌های موجود در این عمارت بوده‌اند در موزه‌ پارس شیراز نگهداری می‌شوند.

عمارت دارالمصحف، عمارتی چهارگوش است که در هر یک از گوشه‌های خود یک ستون مدور دارد. این عمارت در چهارضلع خود، ایوان دارد و اتاقی در وسط آن قرار گرفته که از ایوان‌های شمالی و جنوبی دارای ورودی است. کتیبه‌ این عمارت، نمونه‌ ارزنده‌ای از هنر خطاطی ایرانی و شامل اشعار عربی در شان قرآن و به خط ثلث است. این کتیبه اثر پیر یحیی جمالی صوفی از خوش‌نویسان صاحب نام سده‌ هشتم هجری است. این عمارت که از سنگ و گچ ساخته شده است، تنها یک بار و در مرمت مسجد عتیق در سال ۱۳۱۵ مرمت شده است.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: امیر صادقیان)

امین احمد رازی تذکره‌نویس و ادیب ایرانی قرن یازدهم هجری، صاحب کتاب چهار جلدی هفت اقلیم درباره حافظ شیرازی است. وی در بخشی از کتاب هفت اقلیم، مسجد عتیق را همان مسجدی می‌داند که حافظ شیرازی خود را ملزم کرده بود هر شب جمعه در آن به تلاوت قرآن بپردازد.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: امیر صادقیان)

همچنین با توجه به اینکه حافظ از طریق مشاغل دیوانی (حکومتی) امرار معاش می‌کرد، برخی از محققان ادبی معتقد هستند از طرف شاه اسحاق اینجو، مسئولیت دارالمصحف به حافظ داده شده بود و علت حضور حافظ در مسجد عتیق علاوه بر مسئله فوق‌الذکر، این مسئولیت نیز بوده است.

در ساختمان این مسجد، هر یک از چهار ضلع بنا دارای ویژگی‌های ارزشمند معماری است و از این حیث مورد توجه هنردوستان و علاقه‌مندان به معماری ایرانی قرار می‌گیرد.

این ضلع دارای دو ورودی است؛ یکی درب شمال شرقی و دیگری درب شمالی که معروف به درب دوازده امام است. یک ایوان و یک شبستان نیز در این سمت مسجد قرار دارد. درب شمالی را از این جهت درب دوازده امام نامیده‌اند که سردرب آن با کاشی، مقرنس‌کاری شده و در جرزهای دو طرف سردرب، چهار کتیبه نصب شده که اسامی دوازده امام روی آن‌ها نگاشته شده است. در بالای این سردرب، کتیبه‌ دیگری نیز وجود دارد که مربوط به دوره‌ صفوی و به خط علی جوهری است و تاریخ یکی از مرمت‌های مسجد در دوره‌ صفوی (۱۰۳۱ هجری قمری) در آن قید شده است.

عکس از خبرگزاری شبستان (عکاس: فاطمه نهاری)

در این ضلع، طاق‌نمای بلندی مشهور به طاق مروارید وجود دارد که سقف آن با آجر، مقرنس‌کاری شده و دارای دو گلدسته‌ بلند است. در طرف مغرب این طاق‌نما دالانی به‌سمت درب دوازده امام وجود دارد و در پشت دالان هم شبستانی با پهنای کم قرار دارد که در سال‌های اخیر به‌عنوان دفتر مسجد از آن استفاده می‌شود.

شبستان بزرگ مسجد که پنج درب آهنی به‌عنوان ورودی و محراب زیبایی از سنگ دارد در طرف مشرق طاق مروارید قرار دارد.

درب ورودی حرم آستان مقدس شاهچراغ در این ضلع قرار دارد. رواق‌هایی زیبا در قالب ده دهانه در این ضلع وجود دارند که در انتهای آن‌ها درب ورودی شبستانی قرار گرفته که در ضلع جنوبی است.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: امیر صادقیان)

این ضلع دارای طاق‌نمایی پهن و بلند بوده که در طول زمان خراب و در سال ۱۳۴۸ خورشیدی بازسازی شده است. شبستانی که در این ضلع قرار دارد، شبستانی قدیمی است. این شبستان عرض کمی دارد و در دو طرف آن، طبقه‌ دوم نیز ساخته شده است و سقف آجری و محراب بسیار زیبایی دارد. سقف این محراب با کاشی آبی، مقرنس‌کاری شده و در دو سوی محراب، دو ستون سنگی مارپیچ قرار دارد. در کنار محراب نیز منبری چوبی با سیزده پله قرار دارد که منبری کهن به شمار می‌رود.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: امیر صادقیان)

طاق‌نمای این ضلع همانند طاق‌نمای ضلع جنوبی، پهن و بلند است؛ با این تفاوت که درون آن هشت طاق‌نمای کوچک قرار دارد. در سمت چپ، چهار طاق‌نمای کوچک وجود دارد که در پشت آن‌ها ایوانی قرار گرفته است. در سمت راست نیز چهار طاق‌نمای کوچک قرار دارد که یکی از آن‌ها درب خروجی مسجد است. راه‌پله‌ پشت بام مسجد نیز در این ضلع قرار گرفته است.

عکس از خبرگزاری شبستان (عکاس: فاطمه نهاری)

در این ضلع، شبستان مخروبه‌ای وجود دارد که اکنون کاملا بلااستفاده است، دیوارهایش تخریب شده و کف آن پر از شن و ماسه است؛ ولی در گذشته‌ای نه چندان دور محل اقامه‌ نماز بوده است. آخرین استفاده‌ای که از این شبستان صورت گرفته، به سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۱ خورشیدی برمی‌گردد که در آن سال‌ها این شبستان کانون فرهنگی مسجد بوده است.

عکس از خبرگزاری شبستان (عکاس: فاطمه نهاری)

در این ضلع، ایوانی به‌همراه دو رواق با سه دهانه وجود دارد که یکی از این دهانه‌ها درب ورودی نیز وجود دارد. در بالای این ایوان، نیز کتیبه‌هایی به چشم می‌خورد که در برگیرنده‌ آیاتی از قرآن است. البته این ایوان و رواق‌هایش به مرمت فراوانی نیاز دارد.

در سال‌های اخیر، شبستانی جدید در این مسجد ایجاد شده که در ضلع جنوبی قرار دارد. در تزیین این شبستان از کتیبه‌هایی به خط ثلث و نسخ استفاده شده که آیات قرآن و احادیث نبوی بر آن نگاشته شده است.

البته ساخت شبستانی نو در مسجدی که بخش‌های کهن آن نیاز به مرمت دارند و چه بسا در صورت مرمت، نیازی به احداث مکانی جدید نباشد، بسیار قابل تامل است.

عکس از خبرگزاری شبستان (عکاس: فاطمه نهاری)

امکان بازدید از مسجد عتیق در ساعات اقامه نماز وجود دارد. بازدید از این مسجد رایگان است.

عکس‌های گالری از باشگاه خبرنگاران جوان (عکاس: الهه پورحسین)

نویسنده: حمیده کریمی