آرامگاه عمر خیام

خیام نیشابوری شاعر، ستاره‌شناس، ریاضی‌دان و فیلسوف بزرگ ایرانی است که آثار مهمی در زمینه علوم مختلف از او به یادگار مانده است؛ با این حال، این دانشمند بزرگ که در سده پنجم هجری می‌زیست، بیشتر به‌واسطه رباعیات دل‌انگیزی که سروده در بین ایرانیان شهرت دارد. آرامگاه خیام نیشابوری از جاهای دیدنی نیشابور در محله شادیاخ است. بنای این آرامگاه نیز از جمله آثار برجسته معماران ایرانی محسوب می‌شود که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

• آدرس: استان خراسان رضوی، شهر نیشابور،‌ میدان فضل، بلوار شهدا، باغ خیام (مشاهده روی نقشه)

عکس از: ویکی مدیا |‌ عکاس: مرتضی امین الرعایایی

آرامگاه حکیم، ابوالفتح عمربن‌خیام نیشابوری، یکی از جاذبه های گردشگری استان خراسان رضوی در نیشابور است. هر ساله گردشگران داخلی و خارجی زیادی از این آرامگاه دیدنی بازدید می‌کنند. این آرامگاه در جنوب شرقی شهر نیشابور و در انتهای خیابان خیام واقع شده است. مجموعه خیام شامل موزه تخصصی این شاعر و آرامگاه می‌شود.

برای دسترسی به آرامگاه خیام باید خود را از طریق بزرگراه مشهد-نیشابور (امام رضا) به نیشابور برسانید. نرسیده به نیشابور و پس از پمپ بنزین صحرانورد، وارد بلوار آزادگان شوید و به‌سمت میدان شادیاخ حرکت کنید. در میدان، خروجی بلوار خیام را انتخاب کنید و تا انتهای بلوار پیش بروید. باغ خیام در انتهای این بلوار قرار دارد.

عکاس از گوگل‌مپ | عکاس: Azar I

حکیم ابوالفتح عمر ابن خیام نیشابوری در اوایل قرن پنجم هجری متولد شد. این شاعر مشهور به دو زبان فارسی و عربی شعر می‌سرود و رباعیات خواندنی و زیبایی در جهان شعر و ادبیات فارسی بر جای گذاشت؛ اما جالب است بدانید که شهرت این حکیم پرآوازه به ادبیات و سرایش شعر ختم نمی‌شود؛ بلکه ایشان منجم، ریاضیدان، دانشمند و متفکر بزرگی بود که آثار درخور توجهی از او در این زمینه‌ها به‌جای مانده است. از جمله تقویم جلالی که یکی از همین دستاوردها است. مقام و شهرت این حکیم به‌قدری بود که مردم و دیگر حکما او را با القابی مثل «امام» و «حجة‌الخلق» می‌ستودند. وی در علم طب نیز مهارت داشت و در زمان سلطان سنجر، پسر ملک‌شاه را که به بیماری آبله دچار بود، درمان کرد؛ بنابراین اگرچه مقام علمی خیام فراتر از مقام ادبی‌اش است، وی بیشتر به‌واسطه رباعیاتی حکیمانه شهرت دارد.

آرامگاه این شاعر و فیلسوف در شهرستان نیشابور و در محله شادیاخ قرار دارد و مکان خاکسپاری این حکیم نامی یکی از قطب‌های گردشگری استان خراسان رضوی است. علاوه‌ بر این، بنای بقعه خیام از جمله نمادهای شایان توجه معماری نوین ایرانی است که هوشنگ سیحون آن را بر اساس زندگی و شخصیت خیام طراحی و بنا کرد.

عکس از ویکی‌پدیا | عکاس: حسین برازنده

پس از درگذشت عمر خیام، پیکرش در گورستان مرکزی حیره نیشابور دفن شد؛ گوری که بنای ویژه‌ای نداشت. بعدها آرامگاه خیام در ضلع شرقی مسجد محمد محروق درون یک اتاقک ایوان‌‌مانند قرار گرفت. بسیاری از گردشگران خارجی که از این بنای ساده بازدید می‌کردند، به دولت ایران پیشنهاد ساخت آرامگاهی مناسب‌تر را دادند؛ اما دولت ایران اجازه چنین کاری را صادر نکرد. در مجلس شورای ملی به موازات درخواست ارباب کیخسرو، نماینده زرتشتیان برای ساخت آرامگاه فردوسی، عبدالله یاسایی نماینده سمنان و دامغان، پیشنهاد بازسازی آرامگاه خیام را ارائه کرد که با آن موافقت نشد.

در سال ۱۳۱۳، شرکت‌کنندگان در مراسم گشایش آرامگاه فردوسی از آرامگاه خیام بازدید کردند. سپس پیشنهاد بازسازی این گوربنا به‌شکلی درخور مطرح شد؛ از همین رو، هم‌زمان با برپایی جشن هزاره فردوسی، انجمن آثار ملی آرامگاهی برای خیام ساخت. این آرامگاه از سکویی چهارگوش و ساختمان سنگی روباز تشکیل می‌شد که در کنار آرامگاه و مسجد محمد محروق واقع شده بود. دو ایوان در بالا و پایین قرار داشتند و دیوار کوتاهی از سنگ خلج پیرامون قبر کشیده شده بود. همچنین ستونی سنگی در ٰآرامگاه خیام قرار داشت که یک رباعی‌ از ملک الشعرای بهار با خط نستعلیق روی آن نقش بسته بود.

مهندس هوشنگ سیحون که در سال ۱۳۳۸ به‌همراه حسین جودت ناظر ساخت‌وسازهای انجمن آثار ملی بود، آرامگاه را از مکان قبلی که به امامزاده محروق چسبیده بود، به مکان فعلی انتقال داد. ساخت آرامگاه کنونی در همان سال آغاز شد و قسمت‌های اصلی کار از جمله گودبرداری، بتن‌ریزی‌های بنا و طرح محوطه به اجرا درآمد. در سال ۱۳۴۱ کار ساختمان آرامگاه به پایان رسید و در سال ۱۳۴۲، افتتاح شد.

عکاس از ویکی مدیا | عکاس: آرمین

مساحت باغ خیام ۲۰ هزار متر مربع و طول بنای یادبود مشبک آن ۱۸ متر است. اطراف آن را کاج‌هایی همیشه‌سبز احاطه کرده‌اند. بنای آرامگاه از آهن و سنگ و به‌صورت گنبدی رفیع با ۱۰ پایه ساخته شده است و پایه‌های آن با اشکال هندسی و لوزی‌های بزرگ و کوچک به یکدیگر متصل شده‌اند. بر اطراف پایه‌های گنبد، هرم‌هایی از سنگ‌های بزرگ و آب‌نماهای سنگی دیده می‌شود که داخل آن‌ها کاشی‌کاری شده است.

آرامگاه خیام از ساختمان‌‌های شاخص طراحی شده در ایران است که تلفیقی موفق از عناصر سنتی و مدرن را به نمایش گذاشته است. استاد هوشنگ سیحون، خود درباره این بنا می‌گویند:

خیام در واقع سه شخصیت دارد، ریاضی‌دان، منجم و شاعر که باید هر سه شخصیت در بنا نشان داده می‌شد. دورتادور برج در کنار چشمه‌سارها، یک دایره وسیع به مرکز خود برج ساخته شد. همه از سنگ گرانیت با اجزا مثلثی شکل و تورفتگی‌ها و برون‌آمدگی‌هایی که تا اندازه‌ای شکل خیمه را تداعی می‌کنند و این اشاره به نام خیام است. چون پدرش خیمه‌دوز بود و نام او به همین مناسبت انتخاب شد.

عکس از: ویکی مدیا |‌ عکاس: مرتضی امین الرعایایی

مقبره خیام و استخوان‌بندی اصلی آن فلزی و محاط در پوشش بتنی است. شکل بنا در پایین تقسیم‌بندی دهگانه دارد و فاصله پایه‌ها پنج متر است. دایره کف به ۱۰ قسمت تقسیم شده است؛ به‌طوری که برج یادبود بر ۱۰ پایه مستقر باشد. عدد ۱۰ اولین عدد دو رقمی ریاضی است و پایه اصلی بسیاری از اعداد است. از هر یک از پایه‌ها دو تیغه مورب به طرف بالا حرکت می‌کند؛ به ترتیبی که با تقاطع این تیغه‌ها حجم کلی برج در فضا ساخته می‌شود. از آنجایی که تیغه‌ها مورب‌اند، خطوط افقی آن‌ها باید ناظر به محور عمودی برج باشد. اضلاع بنا به‌صورت اشکال هندسی منظم تورفتگی پیدا می‌کنند و بعد به‌صورت تقریبا مخروطی‌شکل به هم رسیده و شبه گنبدی را در بالا به وجود می‌آورند که قسمت عمده آن مشبک و توخالی است و از لابه‌لای آن‌ها آسمان آبی نیشابور پیدا است.

یک ستاره پنج‌پر، مخروط را کامل می‌کند؛ این المان یادآور ستاره‌ای است که نماد شخصیت علمی و ستاره‌شناسی خیام تلقی می‌شود. تیغه‌ها به‌صورت مارپیچ به طرف بالا حرکت می‌کنند تا با هم تلاقی کنند و از طرف دیگر سر در بیاورند که خود یک شکل پیچیده ریاضی و هندسی‌ است. این شکل و عدد ۱۰ هر دو سمبل دانش ریاضی خیام هستند.

سطح داخل و خارج مقبره با کاشی‌های معرق و اشعار خیام مزین شده است. رباعیات را استاد جلال همایی انتخاب کرد و زیبا نویسی‌ها توسط «مرتضی عبدالرسولی» انجام شد. در تاریخ معماری ایران این اولین بار بود که خط شکسته نستعلیق‌ در تزیینات بنا به کار می‌رفت. از داخل نیز همین لوزی‌ها پر از شعر هستند و با نقش گل و برگ و پیچک، با کاشی معرق تزیین شده‌اند و تماما اشاره به شخصیت شاعر خیام دارند.

پلان آرامگاه خیام؛ عکس از وب‌سایت aoapedia.ir

این کار تحت نظارت طراح و معمار بنا، مهندس سیحون انجام شده است و نمونه‌ای منحصربه‌فرد از کاربرد خط نستعلیق در کتیبه‌نگاری بناها نیز به شمار می‌رود. هرچند این خط امروزه فراموش شده، نخستین خط ایرانی است و در روزگار خیام در میان کاتبان کاربرد فراوانی داشت. روکار بنا، معرق‌کاری سنگی است و با قطعات نازک سنگ‌های محکم و شفاف ساخته شده است.

در کنار آرامگاه هفت خیمه سنگی بسیار زیبا وجود دارد که در زیر هرکدام یک حوض آب با کاشی فیروزه‌ای رنگ ساخته شده است. هوشنگ سیحون دراین‌باره می‌گوید:

مقبره خیام از لحاظ معماری و ساخت یکی از مهم‌ترین بناهای ساخته شده در زمان خود است. این بنای جادویی مبتنی بر اصول ریاضی و مثلثاتی خیامی، محاسبه و طراحی شده است. سیر در دهلیزها و طاق و ایوان مقبره، خود سفری به جهان بی‌نهایت معانی خیام است. آرامگاه حکیم عمر خیام در سال ۱۳۵۴ توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره ۱۱۷۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

عکس‌های آرامگاه خیام؛ عکس‌ها از ویکی مدیا (عکاسان: Reyhaneh golmohmdyn، Mahdieshaghi58، نادر بستانی و فارس نیوز)

موزه تخصصی خیام در نزدیکی آرامگاه عمر خیام در نیشابور قرار دارد. این موزه در سال ۱۳۷۶ ساخته و در ۲۸ اردیبهشت ۱۳۷۹ بازگشایی شد و مالکیت دولتی دارد. زمینه اصلی فعالیت تخصصی موزه خیام ابزار و ادوات مربوط به علم نجوم است. تندیس حکیم عمر خیام نیشابوری در محوطه موزه قرار دارد. موزه خیام شامل چهار بخش است:

• بخش اول: آثار مربوط به نجوم، شامل ابزارآلات رصد و ستاره‌شناسی، اسطرلاب، انواع قطب نماها و صور فلکی
• بخش دوم: ظروف مفرغی و فلزی معاصر با خیام از قرن پنجم تا هفتم هجری
• بخش سوم: ظروف سفالین لعابدار مربوط به قرون سوم تا هفتم هجری قمری
• بخش چهارم: نسخ خطی، نسخ خطی نجوم و تابلوهای مربوط به حکیم عمر خیام

• در نظر داشته باشید که بهترین زمان بازدید از این آرامگاه، فصل بهار است و با توجه‌ به ازدحام جمعیت در روزهای پایانی هفته، می‌توانید برای ثبت خاطره‌ای به‌یادماندنی‌تر روزهای کاری را برای بازدید از این مجموعه انتخاب کنید.
• اتراق و پیک‌نیک در محوطه باغ خیام ممنوع است.
• باغ خیام دارای امکانات رفاهی مناسبی از جمله نیمکت، سرویس بهداشتی، آب‌نما و نورپردازی است.
• حین بازدید از آرامگاه خیام از ریختن زباله و آسیب‌ زدن به گیاهان خودداری کنید.
• اطراف باغ خیام مکانی مناسب برای خرید سوغات و صنایع دستی نیشابور است.

عکاس از ویکی مدیا| عکاس: Mahdieshaghi58

• ساعت بازدید باغ و آرامگاه خیام: ۸:۰۰ تا ۲۰:۰۰
• ساعت بازدید موزه آرامگاه خیام: ۹:۰۰ تا ۱۷:۰۰
• قیمت بلیط موزه آرامگاه خیام (در سال ۱۴۰۱): ۴,۰۰۰ تومان

• آدرس: استان خراسان رضوی، جنوب شرقی نیشابور، خیابان عرفان کنونی، محله شادیاخ (مشاهده روی نقشه)

آرامگاه عطار از جاذبه‌های گردشگری نیشابور است و در جنوب‌شرقی شهر واقع شده است. این بنا در دوره تیموری و به فرمان امیر علی‌شیر نوایی ساخته شد. بنای فعلی آرامگاه عطار هشت ضلع و گنبدی کاشی‌کاری‌شده دارد و از چهار در ورودی می‌توان به آن دسترسی یافت.

• ادرس: استان خراسان رضوی، نیشابور، محله شادیاخ، انتهای غربی خیابان عرفان (مشاهده روی نقشه)

آرامگاه یکی از مشهورترین شخصیت‌های تاریخ هنر معاصر ایران، محمد غفاری معروف به کمال‌الملک، نقاش ایرانی در محوطه باغ عطار قرار دارد. این بنا که توسط هوشنگ سیحون طراحی شده است، کاشی‌کاری‌ها و معرق‌‌کاری‌های زیبایی دارد. مرحوم استاد ابوالحسن صدیقی که از شاگردان کمال‌الملک محسوب می‌شد، چهره وی را روی سنگ قبر گرانیتی بقعه حکاکی کرده است.

نویسنده: بهاره غنچه / بازنویسی: شبنم هیهات و پوریا محمدی پیوند