آسبادهای نشتیفان

آسبادهای نشتیفان از بزرگ‌ترین و ممتازترین مجموعه‌های خشتی، گلی و چوبی در ایران هستند که به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی استان خراسان رضوی به شمار می‌روند. این سازه معماری منحصربه‌فرد که قدمتش به دوره صفویه می‌رسد، در سال ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. تعدادی از آسبادهای نشتیفان همچنان فعال و پابرجا هستند و آمیزه‌ای از هنر، صنعت، فناوری، هوش و ذکاوت ایرانیان گذشته را به رخ گردشگرانی می‌کشند که در طول سال به رایگان از این جاذبه تاریخی بازدید می‌کنند. آسبادها به‌شکل ایستاده ابداع و ساخته شده‌اند و پره‌های آن به‌صورت عمودی حول محوری استوانه‌ای‌شکل و چوبی قرار دارند که با ساختاری ساده به طبقه زیرین و روی سنگ‌های آسباد متصل می‌شود.

• آدرس: استان خراسان رضوی، شهرستان خواف، شهر نشتیفان (نمایش روی نقشه)

فاصله نشتیفان تا مشهد ۲۵۰ کیلومتر است و در جنوب غربی مشهد در شهرستان خواف استان خراسان رضوی قرار دارد.

• هواپیما: اگر با هواپیما راهی مشهد می‌شوید، از فرودگاه مشهد به‌سمت تربت حیدریه و شهر خواف حرکت کنید. ۲۰ کیلومتر پس از خواف، به نشتیفان می‌رسید.
• قطار: برای سفر ریلی باید سوار قطار تهران-خواف شوید. ۲۰ کیلومتر بعد از ایستگاه راه‌آهن خواف، آسبادهای نشتیفان قرار گرفته‌اند.
• خودروی شخصی: با خودروی شخصی راهی تربت حیدریه شوید؛ سپس خود را به خواف برسانید. ۲۰ کیلومتر پس از این شهر، به آسبادها خواهید رسید.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امیرحسین مقتدایی)

آسبادهای نشتیفان، سازه‌هایی از چوب و خشت و گل هستند که به کمک بادهای ۱۲۰ روزه سیستان، گندم را به آرد تبدیل می‌کردند. بادهای ۱۲۰ روزه در دوره گرم سال از اردیبهشت تا پاییز می‌وزند و منشا آن‌ها ارتفاعات پربرف کوه بابا در هندوکش هستند. آسبادهای نشتیفان، سیستمی داشتند که در عین سادگی، از کارایی خوبی برخوردار بود و نیروهای طبیعی را بدون صرف هزینه به کار می‌گرفت.

در مجموعه آسبادهای نشتیفان خواف، تاریخ زنده است و از میان ۳۲ آسباد، ۶ مورد هنوز قابلیت تبدیل گندم به آرد را دارند. در واقع، مهم‌ترین آسبادهای نشتیفان خواف مرمت و بازسازی شده‌اند. آسیابانی به نام آقای اعتباری که خود گنجینه زنده بشری است، با چرخش این آسبادها چرخ زندگی خود را می چرخاند و عطر خوش نان را که از آرد این آسبادها پخته می‌شود، به اهالی نشتیفان هدیه می‌دهد.

محمدعلی اعتباری آخرین بازمانده از نگهبانان آسبادهای نشتیفان به شمار می‌رود که به‌عنوان حامل میراث فرهنگی، در فهرست گنجینه‌های زنده بشری قرار گرفت. به پاس قدردانی از زحمات وی که نقش بسزایی در رونق آسبادهای نشتیفان داشته و در زمینه حفظ و نگهداری آسبادها تلاش بسیاری کرده است، طی مراسمی در سال ۱۳۹۸ از لوح ثبتی وی رونمایی شد. این آسبادها به‌عنوان یکی از معروف‌ترین جاذبه‌ های گردشگری نشتیفان شناخته می‌شوند و همه ساله پذیرای تعداد زیادی از گردشگران هستند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مهدی زراعت‌کار)

قدمت آسبادهای نشتیفان خواف در فهرست ثبتی آثار ملی به دوره صفویه نسبت داده شده است؛ اما اساس این ادعا شاید به شواهد آخرین مرحله از مرمت سازه مربوط باشد. در واقع، به‌دلیل شرایط اقلیمی و مصالح مورداستفاده، آسبادها به‌طور مداوم نوسازی می‌شدند. به همین دلیل احتمال دارد که آسبادها در روزگاری دورتر ساخته شده باشند؛ چراکه بناهای شاخص معماری خواف چون مسجد ملک زوزن، نظامیه خرگرد، مدرسه غیاثیه، مسجد جامع، مسجد گنبد سنگان و غیره نشان از رونق این شهر در دوران سلجوقی، خوارزمشاهی و تیموری دارند. پس یکی از دلایل رونق خواف و جایگاه ویژه‌اش در آن زمان، وجود آسبادها بوده است که نقش مهمی در معیشت مردم داشتند. علاوه بر این طبق روایت های محلی، قدمت تعدادی از آسبادها به عهد شاهرخ تیموری برمی‌گردد و پژوهشگران دانشگاه کمبیرج نیز وجود آسبادها در عهد تیموری را تایید کرده‌اند.

سون هدین در مورد علل پیدایش آسبادها نشتیفان چنین می‌نویسد:

در تمام طول سال بادهای شمال حاکمیت دارند و استقرار باد و همچنین نبود آب موجب احداث آن شده است.

در روزگارانی که هیچ نیروی خاصی جهت رفع نیازهای بشر وجود نداشت، مهار باد و استفاده از آن برای آردکردن گندم موجب افزایش کارایی نشتیفان شد. به هر حال نبود همیشگی باد در همه طول سال، مشکل عمده آسبادها به حساب می‌آمد؛ ولی مردمان گذشته نشتیفان برای رفع این معضل تدابیری اندیشیده‌ بودند. در فصولی که باد کمی وجود داشت، از رودخانه‌های جنوب نشتیفان برای آسیاب‌ها استفاده می‌کردند که بقایای آن‌ها در نشتیفان وجود دارد.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Hadidehghanpour)

آسباد یا آسیای بادی با نیروی جنبشی باد کار می‌کند و در گذشته از آن برای آردکردن گندم استفاده می‌کردند. همچنین آسباد در کارهای دیگر مانند پمپ‌کردن آب کاربرد داشت که به آن پمپ بادی گفته می‌شد. درباره پیدایش آسباد اطلاعات دقیقی در دسترس نیست. اغلب مورخان که در طول قرون متمادی به ایران سفر داشته‌اند، مبنای آن‌ را قبل از فتح ایران به دست مسلمانان ذکر کرده‌‌اند. حتی برخی پا را فراتر گذاشتند و قدمت آن را به ۱۷۰۰ سال قبل از میلاد نسبت می‌دهند.

از توجه و تامل در واژه آس می‌توان به تاریخچه لغت آسباد پی برد. آس به معنی دانه ریز سنگ است. در فرهنگ معین درباره آس چنین آمده است:

دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده و سنگ زیرین در میان میلی آهنین و جز آن از سوراخ میان سنگ زیرین در گذشته و سنگ فوقانی به قوت دست آدمی یا باد یا آب یا برق یا بخار چرخه و حبوب و جز آن را خرد کند و آرد سازد.

آسباد در مقایسه با آسیاب‌های صنعتی کنونی، هیچ‌گونه آلودگی نداشتند و باعث بر هم خوردن نظم چرخه طبیعت نمی‌شدند. جالب است بدانید که «آس» به‌معنای چرخیدن است؛ در نتیجه «آسیاب» با آب می‌چرخد و «آسباد» با باد حرکت می‌کند.

نشتیفان از ترکیب دو کلمه «نش» و «تیفان» تشکیل می‌شود. «نش» محلی‌شده «نیش» است و به نیش کژدم (محلی شده عقرب) اشاره دارد که در نواحی گرم و خشک به‌خصوص نشتیفان به‌وفور وجود دارد و «تیفان» که محلی‌شده «توفان» یا همان وزش بادهای موسمی است. با این اوصاف می‌توان گفت نشتیفان، محلی در معرض نیش توفان بوده است.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Hadidehghanpour)

آسبادهای نشتیفان از ساده‌ترین مصالح یعنی خشت، گل و چوب ساخته شده‌اند و با معماری بسیار جذابی که دارند، گردشگران زیادی را به خود جذب کرده‌اند. این آسبادها از دو بخش تشکیل می‌شوند: سالن اصلی در طبقه همکف، چرخ‌ها و پره‌ها در طبقه بالا. انباری نیز برای نگهداری گندم و غلات در این سازه وجود دارد. طبقه همکف برخلاف جهت حرکت باد ساخته‌ شده است تا هنگام وزش باد، مشکلی برای ادامه فعالیت آن وجود نداشته باشد.

معماری آسبادها بسیار متفاوت از سایر آسیاب‌هایی است که به‌صورت چرخشی کار می‌کنند. عملکرد سازه به‌گونه‌ای است که جریان باد با برخورد با زوایای درگاه‌های هشت‌گانه، چرخ و پر باعث حرکت سنگ رویی آسباد و لک‌لکی می‌شود تا گندم به‌صورت آرد دربیاید. به‌منظور افزایش مقاومت و استحکام، آسبادها در کنار هم و متصل به یکدیگر ساخته شده‌اند.

در قسمت پشتی آسبادهای نشتیفان، قبرستانی قدیمی با سنگ‌مزارهای افراشته به چشم می‌خورد که ارتفاعشان ارتباط مستقیمی با مقام و منزلت و اهمیت صاحبان گور دارد. از آنجا که بادهای ۱۲۰ روزه، جهت شرقی و شمالی دارند و آسبادهای نشتیفان نیز با وزش این بادها به چرخش در می‌آیند، گذشتگان با تدبیر و دوراندیشی دقیق و ایجاد قبرستان در این منطقه، مانع از ساخت‌وساز در جهت وزش باد شدند تا چرخ این آسبادها برای همیشه بچرخد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Eh San)

• پَرخانه (قسمت بالایی): قسمت بالایی آسبادهای نشتیفان که در گویش محلی به آن پرخانه گفته می‌شود، جریان بادهای ۱۲۰ روزه سیستان را به دام می‌اندازد تا با انتقال باد به قسمت پایینی آسباد، سنگ آسباد را به چرخش درآورد. در قسمت پشتی پرخانه، دهانه‌ای به نام درباد به‌سمت شمال قرار دارد که تنها ورودی باد به داخل آسباد است. این بخش به‌خوبی هوشمندی مهندسی گذشتگان را نشان می‌دهد؛ چراکه باد پس از عبور از این دهانه، تنها به یکی از پره‌ها برخورد کرده و انرژی بیشتری پیدا می‌کند. علاوه بر درباد، در پرخانه هر آسباد، یک دریچه به ابعاد کانال کولر وجود دارد که بر کارایی بخش آس خانه تاثیر می‌گذارد.
• آس خانه (قسمت پایینی): قسمت پایینی آسبادهای نشتیفان که در زبان محلی به آن آس خانه گفته می‌شود، محلی قرارگیری سنگ آسباد است. دریچه‌ای که در بخش پرخانه به آن اشاره شد، در این قسمت تاثیر خود را بر فرایند آردگردن گندم می‌گذارد. این دریچه همچون کولر یا پنکه طبیعی عمل می‌کند و به‌محض وزش باد به آسیابان خبر می‌دهد که آسباد به‌زودی به کار می‌افتد. همچنین این کولر طبیعی نقش بسزایی در پاک‌سازی و جداسازی گندم از کاه و ریگ و شن دارد. جالب اینکه آسیابان‌ها از هوای خنک ناشی از این کولر در روزهای سوزان تابستان بهره می‌برند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: لیلی باقر جیران)

• خرپل: ستونی چوبی در بالای آسباد وجود دارد که به آن خرپل می‌گویند. این ستون ۶ متری دارای قطری ۳۰ سانتی‌متری است و به حالت افقی روی دیوارهای طرفین آسباد قرار دارد. حفره‌ای به نام کلوسی در وسط خرپل به چشم می‌خورد که محور عمودی چرخ و پر (تیرپل) در این محل به خرپل متصل می‌شود. میله‌ای چوبی به نام قلندرک نیز حرکت تیرپل در کلوسی را تسهیل می‌کند.
• تیرپل: این بخش بزرگ‌ترین چوب مورداستفاده در آسباد است که ارتفاعی هشت متری و قطری ۳۵ سانتی‌متری دارد. از آنجا که پیداکردن چنین چوب بلندی در گذشته دشوار بوده، ستون تیرپل از دو تکه ساخته شده است. تیر به تکه بالایی این ستون گفته می‌شود که چرخ و پره‌ها روی آن قرار می‌گیرد و تکه‌ای موجود در آس خانه، پیوند نام دارد. پس از ترازکردن تیر و پیوند، محل اتصال را با طنابی بسیار محکم می‌بندند.
• بازو یا باهو: بازو رابط میان تیر و پره‌ها است که نیروی چرخش پره‌ها را به تیرپل منتقل می‌کند و باعث چرخش تیرپل می‌شود. هر پره معمولا ۶ تا هفت بازو به طول ۱۱۵ و قطر هفت سانتی‌متر دارد.
• پره: پره به چوب‌هایی با عرض ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر و طول پنج متر گفته می‌شود که هر پره، چهار تا پنج پر دارد.
• نی باد: نی بادها مانند حصیر به هم بافته شده‌اند و شدت عبور باد به درگاه‌ها را تنظیم می‌کنند و به این ترتیب، زمانی که سرعت باد بیش از حد است، به پره‌ها و دیگر اجزا آسیبی وارد نمی‌شود.
• درگاه: به فواصل بین پره، درگاه می‌گویند که حدود ۶۲ سانتی‌متر است.
• توره: توره، فلزی به طول۳۶ تا ۵۰ سانتی‌متر و عرضی حدود ۶ تا هفت سانتی‌متر است. تیرپل باعث گردش توره و در نهایت چرخش سنگ رویی آسباد می‌شود.
• پرخو: در داخل هر آسباد تعداد دو تا چهار فضای کوچک به نام پرخو وجود دارد که برای نگهداری گندم است. آسیابان گندم هر مشتری را پس از پاککردن در پرخو می‌گذارد تا به‌ترتیب آن‌ها را آرد کند.
• تخت وحشت: تخت وحشت ابزاری برای کنترل حرکت سنگ‌ها است که با کمک نی باد، حرکت چرخ و پر را کند می‌کند تا آسباد از حرکت بایستد.
• لک‌لکی: لک‌لکی چوب کوچکی است که مقدار گندم ورودی به درگاه آسیا را کنترل می‌کند و با حرکت خود، ناودونی را به حرکت می‌اندازد.
• سنگ آسباد: سنگی به وزن حدود یک تن است که آن را از دامنه کوهی در ۶ کیلومتری نشتیفان آورده‌اند.
• چوب موشته: چوب محکم و مخروطی‌شکلی به ارتفاع ۴۰ تا ۵۰ سانتی‌متر است که روی قطعه چوب دیگری به‌شکل مکعب قرار می‌گیرد. کل وزن تیر و چرخ و پره‌ها و سنگ رویی آسباد، به‌وسیله توره و روی چوب موشته می‌چرخد.
• دول گندم: در قسمت آس خانه و در ارتفاعی حدود نیم متر بالاتر از سنگ آسباد، دول گندم واقع شده است؛ جایی که گندم از طریق ناودونی (دول بره) به شیار سنگ‌ها ریخته و به آرد تبدیل می‌شود.
• ناودونی: ناودونی یا دول بره، چوبی به قطر ۱۲ تا ۱۵ سانتی‌متر و طول حدود ۶۰ تا ۷۰ سانتی‌متر است که داخل آن را گود می‌کنند تا گندم را از دول گندم به گلوگاه آسیا هدایت کند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: لوییز پائول)

طرز کار آسبادها طبق تحقیقات علمی و نکاتی که در کتاب جغرافیای تاریخی ولایت زاوه ذکر شده، به این صورت است که چرخ و پرهای غول‌آسایی که شامل ۴۸ بال، ۳۲ پر و ۸ درگاه می‌شود، بر بام آسباد و در جهت وزش باد قرار می‌گیرد. باد با عبور از دروازه‌ بادگیر به زوایای درگاه‌های هشت‌گانه می‌رسد و چرخ و پر را به حرکت در می‌آورد و نیرویی به تیر آسباد منتقل می‌شود. از آنجا که سر دیگر تیر به سنگ رویی آسباد متصل است، سنگ هماهنگ با گردش تیر می‌چرخد. با چرخش سنگ، چوبی کوچک به نام لک‌لکی نیز شروع به چرخش می‌کند. حرکت لک‌لکی باعث ارتعاش ناودونی (دول بره) می‌شود و به این ترتیب، گندم آهسته آهسته به‌وسیله ناودونی از دول گندم به حفره میانی سنگ می‌ریزد و چرخش سنگ‌ها برهم، گندم را به‌ آرد تبدیل می‌کند. طبیعی است هرچه باد تندتر بوزد، سنگ گردش سریع‌تری دارد و حرکت لک‌لکی و لرزش دول بره، مقدار گندم زیاد‌تری را به میان سنگ‌ها می‌برد.

در آسبادهای نشتیفان خواف یک کیسه گندم ۱۵۰ کیلویی در مخزن گندم ریخته می‌شود و تا آردشدن گندم نیازی نیست که آسیابان، آسباد را کنترل کند. اگر باد بوزد، آسباد کارش را انجام می‌دهد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: علی چراغی)

اقامتگاه‌ بومگردی پوریعقوب در نشتیفان انتخاب خوبی برای اقامت در این شهر به شمار می‌رود؛ به‌خصوص که درست در مقابل آسبادهای نشتیفان قرار دارد. این اقامتگاه در باغی به مساحت ۱۵۰۰ مترمربع با استفاده از مصالح بومی چون چوب، نی، کاهگل و چوب ساخته شده است. در اقامتگاه بومگردی پور یعقوب می‌توانید صبحانه رایگان و وعده‌های غذایی محلی را میل کنید. اقامتگاه بومگردی شمیرون که در خانه‌ای متعلق به دوره پهلوی قرار دارد، گزینه دیگر شما برای شب‌مانی در نشتیفان است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Mrzamanfar)

• بازدید از آسبادهای نشتیفان خواف رایگان است.
• بهترین زمان بازدید از آسبادهای نشتیفان را می‌توان فصل بهار و پاییز دانست.

نویسندگان: زهرا آذرنیوش، زهرا صالح‌نژاد / بازنویسی: صدیقه شجاعی