کاخ خورشید

شهر کلات در فاصله ۳۵ کیلومتری شمال مشهد و در میان کوه‌های هزار مسجد قرار گرفته است. حصار طبیعی، مستحکم و تسخیرناپذیر کلات نفوذ به آن را با امکانات جنگی و سلاح‌های ابتدایی تقریبا غیرممکن کرده بود. از قدیم‌الایام این منطقه به‌عنوان مامنی برای حکام و حتی تبعیدگاهی برای یاغیان شناخته می‌شد. این شهر امروزه میزبان یکی از مهم‌ترین دیدنی های استان خراسان رضوی یعنی کاخ خورشید است. با کجارو همراه باشید تا در مورد کاخ خورشید اطلاعات بیشتری به دست آورید.

• آدرس: استان خراسان رضوی، کلات، خیابان امام خمینی، بعد از کلانتری مرکزی، روبه روی کوچه امام خمینی ۳۸ (مشاهده روی نقشه)

کاخ خورشید در مرکز شهر کلات نادری و در حاشیه خیابان امام خمینی این شهر قرار دارد.

منبع عکس: ویکی‌مدیا؛ عکاس: Mahdieshaghi58

کاخ خورشید در حاشیه خیابان امام خمینی (ره)، مهم‌ترین خیابان شهر، قرار دارد. برای دسترسی به این عمارت تاریخی ابتدا از طریق بلوار امام رضا (ع) و میدان ورودی شهر وارد خیابان امام خمینی (ره) شوید. کاخ خورشید بعد از کلانتری مرکزی کلات و روبه روی کوچه شماره ۳۸ خیابان امام خمینی (ره) قرار دارد.

دوران طلایی شکوه و عظمت کلات در زمان پادشاهی نادرشاه افشار بود. این شهر به‌قدری مستحکم و استوار بود که تیمور لنگ ۱۴ بار به آن حمله‌ور شد؛ اما هر بار ناکام ماند. کاخ خورشید که در میان محوطه‌ای وسیع در مرکز شهر کلات نادری جلب نظر می‌کند، یکی از جاهای دیدنی کلات نادری و از معدود بناهای به‌جامانده از دوره افشاری است. بنا از آجر ساخته شده است و نماهای بیرونی آن را با سنگ‌های تراش‌خورده همان منطقه تزیین کرده‌اند. نام این عمارت هیچ ربطی به خورشیدی که هرروز در آسمان می‌بینید ندارد؛ بلکه «خورشید» نام یکی از همسران نادرشاه بود. کاخ خورشید در تاریخ ۲۰ بهمن ۱۳۱۸ هجری شمسی با شماره ثبت ۳۲۹ در فهرست آثار ملی کشورمان جاودانه شد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: شروین آرین فرد

کاخ خورشید سازه‌ای پررمزوراز به شمار می‌آید که ظاهرا قرار بود آرامگاه نادرشاه افشار باشد. بسیاری آن را یک کاخ دانسته‌اند؛ اما بسیاری دیگر آن را محل نگهداری غنایم گران‌بهای نادر معرفی می‌کنند. عده‌ای به‌علت وجود سرداب کارکرد زندان را برایش در نظر گرفته‌اند. وجود چندین مقبره با طرح مشابه و فاصله زمانی کم از این بنا، فرضیه مقبره بودن کاخ خورشید را تقویت می‌کند. وجود سرداب و کتیبه «سوره نباء» که معمولا در محل قبور نوشته می‌شود نیز مزید بر علت است.

قیمت بلیط بازدید از قصر خورشید کلات نادری (در سال ۱۴۰۲) چهار هزار تومان است. شما با پرداخت این هزینه می‌توانید علاوه بر کاخ خورشید از موزه کلات در طبقه زیرزمین عمارت دیدن کنید.

کاخ خورشید همه‌روزه از ساعت ۸:۰۰ تا ۱۶:۰۰ به روی بازدیدکنندگان باز است.

از شهر کلات که بارها صحن وقایع تاریخی بوده است، نخستین بار در شاهنامه نام برده شد. در داستان فرود، پسر سیاوش، بارها به نام کلات اشاره شده و فردوسی آنجا را پناهگاه فرود ‌دانسته است. همچنین از این منطقه به‌عنوان صحنه نبرد ایرانیان و تورانیان در شاهنامه یاد کرده‌اند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: ابوالفضل سعادتی

زمانی که نادرشاه افشار از فتح هند بازمی‌گشت، گنجینه‌ای قیمتی از غنایم جنگی را با خود به‌همراه آورد. برای پنهان کردن جواهرات و اقامت، خاندان افشار به بنایی نفوذناپذیر احتیاج داشت. ساخت قصر خورشید کلات نادری در سال ۱۱۵۱ هجری قمری آغاز شد و عملیات ساخت در تمام طول پادشاهی نادر تداوم داشت و حتی تا آخرین سال‌‌های حیات او، یعنی سال ۱۱۶۰ هجری قمری ادامه پیدا کرد. سرانجام با مرگ ناگهانی نادرشاه، عملیات ساخت کاخ خورشید نیمه‌تمام رها شد. گویا کتیبه ثلث «سوره نباء» که دورتادور فضای گنبد نوشته شده است، به همین موضوع اشاره دارد. گفته می‌شود نادرشاه پس از فتح هند، تراشکارانی را از آنجا با خود به ایران آورده بود تا روی بنا کار کنند.

کاخ خورشید مشهد در نگاه اول به‌شدت تحت‌تاثیر جلوه‌های معماری هند به نظر می‌رسد؛ چراکه مصالح به کار رفته در نما و حجاری‌هایی از میوه‌ها و پرندگان گرمسیری روی آن‌ها، ظاهر بنا را به آثار معماری هند شبیه کرده‌اند؛ اما این عمارت در لایه‌های زیرین خود هویتی کاملا ایرانی دارد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: علی باجگیران

کاخ خورشید با سه طبقه در میانه باغی بزرگ واقع شده است. در گذشته ارتفاع عمارت حدودا ۲۵ متر بود؛ اما با خراب شدن سومین طبقه، ارتفاع آن به ۲۰ متر کاهش پیدا کرد.

زیرزمین

زیرزمین کاخ خورشید دو قسمت دارد:

• اول: فضای هشت‌ضلعی که چهار ستون دارد.
• دوم: اتاق‌ها و راهروهایی که در اطراف فضای هشت‌ضلعی قرار می‌گیرند.

بر مبنای مطالعات و گمانه‌زنی‌های محققان، مسیرهای ارتباطی مرکزی زیرزمین و فضاهای اطراف آن در دوره‌ای مسدود و سپس از جای دیگری باز شده‌اند. راه‌های ارتباطی فضاهای زیرزمین با طبقه همکف و خارج بنا نیز به‌مرور ایجاد شدند و در ابتدا به‌شکل دیگری بودند. تصور بر این است که بنای کاخ خورشید روی بقایای بنایی دیگر (احتمالا یک مقبره ایلخانی) ساخته شده است که بقایای زیرزمین آن کمی پایین‌تر از زیرزمین فعلی کاخ موجود هستند.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: مصطفی معراجی

طبقه همکف

سطح همکف کاخ خورشید روی سکویی به ارتفاع یک و نیم متر قرار دارد که با پنج پله به تراز محوطه می‌رسد.

نماهای بیرونی بنای کاخ خورشید مشهد را در همه‌جا تراش داده‌اند؛ اما در بخش‌هایی از نماکاری این تراش‌ها به پایان نرسیده‌اند. این نشان از آن دارد که ساخت بنا ناتمام مانده است.

منبع عکس: ویکی‌مدیا؛ عکاس: مصطفی معراجی

وقتی به بنای عمارت نگاه می‌کنید، اولین چیزی که نظرتان را جلب می‌کند، استوانه‌ای با نیم‌ستون‌های سنگی است که همچون برجی از میان بنا بالا آمده است. این برج از درون ساختار هشت‌ضلعی دارد و گنبدی بر بالای آن قرار گرفته است. با حذف بخشی از چهار نیم‌ستون در قسمت بالای برج، روشنایی درون برج را فراهم کرده‌اند. این نیم‌ستون‌ها ساده هستند؛ ولی سرستون‌ها تراش تزیینی اندکی دارند.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: مصطفی معراجی

نماهای داخلی برج کاخ خورشید را با ایوانچه‌هایی در دو طبقه شکل داده‌اند و با نقاشی و طلاکاری آراسته‌اند. «سوره نباء» دورتادور این فضای هشت‌ضلعی در قسمت بالای ایوانچه‌های طبقه اول نوشته شده‌ است. در اطراف این فضا ایوان‌هایی قرار گرفته‌اند که پوشش زیبای رسمی‌بندی دارند. ایوانی که رو به شرق قرار دارد، ورودی بنا محسوب می‌شود.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: رضا کرمی

اتاق‌ها

۱۲ اتاق کاخ خورشید با نقاشی و گچ‌بری آراسته شده‌اند. به نظر می‌رسد این بنا محل سکونت پادشاه و خاندانش بوده باشد. البته کاخ خورشید پس از نادرشاه در دوره قاجار نیز برای مدتی به‌عنوان اقامتگاه مسکونی مورد استفاده قرار گرفت.

پله‌ها

پله‌هایی که از طبقه همکف کاخ خورشید به بام می‌روند و همچنین پله‌هایی که از بام عمارت به بالای برج می‌رسند با کندن جرزها ایجاد شده‌اند و به‌سختی می‌توان از آن‌ها بالا رفت.

محوطه کاخ خورشید شامل باغی با چهار کرت در دو تراز است که عمارت در محل برخورد دو محور آن قرار دارد. دورتادور بنا را جوی آب و حوضچه‌های کم‌عمق با فواره‌های سنگی کوچک فرا گرفته‌اند. محور شرقی-‌غربی باغ نسبت به محور شمالی-جنوبی کشیده‌تر است و ورودی آن در سمت شرقی قرار دارد. در حدفاصل بین ورودی اصلی باغ تا کاخ خورشید حوضی کشیده با فواره‌های سنگی بلند قرار دارد. امروزه بنای کاخ خورشید و باغ آن کاملا بازسازی شده است.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: معین تبریزی

موزه کاخ خورشید با نام «موزه مردم شناسی کلات» در قسمت زیرزمین این عمارت تاریخی بازگشایی شده است و بالغ‌ بر ۲۷۰ متر مربع وسعت دارد. مثل هر موزه مردم‌شناسی دیگر، غرفه‌های این موزه الگوهایی از نحوه زندگی، مشاغل و حرفه‌ها، طبیعت و مواهب آن، صنایع دستی و بومی و البته پوشش مردم مناطق مختلف این ناحیه از استان خراسان رضوی را برای بازدیدکنندگان در معرض نمایش گذاشته‌اند. از غرفه‌های معروف موزه کاخ خورشید می‌توانیم به غرفه‌های زندگی عشایری، فنون بافته‌ها، نمایش آداب‌ورسوم ازدواج، عطاری، کشاورزی و آهنگری اشاره کنیم.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: محمد مهدی حاج ملک

منبع عکس‌ها: گوگل‌مپ؛ عکاسان (به‌ترتیب از راست به چپ): اصغر شیروانی پور، مسلم صفایی، yas nsb، فرهاد حسین زاده، مسلم صفایی، مهدی پرهیزکار، وحید عابدین زاده، مهران غفاری

• آدرس: استان خراسان رضوی، شهرستان کلات، بخش مرکزی، کیلومتر چهار جاده کلات نادر-قلعه زو (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۲): رایگان
• فاصله از کاخ خورشید: حدود ۴٫۵ کیلومتر (۱۰ دقیقه با ماشین)

بند نادری که از مکان های دیدنی کلات نادری به شمار می‌رود، در چهار کیلومتری شرق کلات قرار دارد. این بنا یک سد قدیمی خاکی مربوط به دوره سلجوقی به شمار می‌آید که در دوره افشاریه و حکومت نادرشاه افشار ترمیم و بازسازی شده است. تاج بند تاریخی نادری حدود ۹۵ متر و ارتفاع آن ۷۰ متر تخمین زده می‌شود. ضخامت سد در نقاط مختلف بین ۲۰ تا ۲۷ متر در نوسان است. در ساخت بند نادری از آجر، ساروج و سنگ استفاده کرده‌اند. این یادگار تاریخی در ۲۳ فروردین ۱۳۴۶ هجری شمسی به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: محمد جهانبخشی

• آدرس: استان خراسان رضوی، کلات، انتهای جاده مشهد-کلات، بعد از تونل، ابتدای بلوار امام رضا (ع) (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۲): رایگان
• فاصله از کاخ خورشید: حدود ۴ کیلومتر (۱۵ دقیقه با ماشین)

کتیبه نادری سنگ‌نوشته قدیمی در دل کوه‌های اطراف کلات است. کتیبه حاوی اشعار ترکی است که در مدح و ستایش نادر شاه سروده شده‌اند. این اشعار متعلق به گلبن افشار، از شاعران دربار نادر شاه، است که متاسفانه اطلاعات کاملی از او در دست نیست. چهار بیت اول از شعر داخل کتیبه به زبان فارسی و مابقی به زبان ترکی درگزی سروده شده‌اند. ساخت کتیبه به‌دلیل مرگ نادر شاه نیمه‌کاره ماند و این موضوع در اولین نگاه به کتیبه مشخص خواهد شد. برای بازدید از این جاذبه باید از راه دسترسی پیاده استفاده کنید که پیش از تونل منتهی به کلات نادری آغاز می‌شود.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: Leyli Bagherjeiran

نویسنده: پریسا مرتضوی / بازنویسی: محمدرضا قاسم شیرازی