حمام شاه مشهد (موزه مردم شناسی مشهد)

مشهد، مقصدی نام‌آشنا برای هر ایرانی است و سالانه تعداد بی‌شماری از گردشگران برای سفر به مشهد برنامه‌ریزی می‌کنند. این شهر علاوه بر حرم مقدس امام رضا (ع)، میزبان بناهای تاریخی دیگری نیز بوده است که متاسفانه بسیاری از آن‌ها، در طرح‌های گسترش و نوسازی مشهد از بین رفته‌اند. حمام شاه مشهد یکی از معدود حمام‌ها و بناهای قدیمی این شهر است که از دست تخریب و نوسازی مسئولان جان سالم به در برده‌اند. این حمام چندسالی است که با تغییر کاربری به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده است. با کجارو همراه باشید.

معماری خاص حمام‌های ایرانی کاملا متناسب با اقلیم و فرهنگ کشور است. اگرچه فضاهای حمام‌ها با توجه به هر منطقه تفاوت‌هایی با هم دارند؛ اما همه آن‌ها کمابیش بر اساس الگوی واحدی ساخته شده‌اند.

مشهد از دوران گذشته دارای حمام‌های بسیاری بوده است؛ زیرا غیر از اهالی شهر، زائران و مجاوران حرم امام رضا (ع) نیز نیازمند استحمام بودند. به همین دلیل نیز تراکم حمام‌ها در اطراف حرم از هرجایی بیشتر بود. متاسفانه اکثر این حمام‌ها در ۵۰ سال گذشته و خصوصا در جریان تخریب بزرگ محدوده اطراف حرم در سال ۱۳۵۴ از میان رفتند. در این میان یک حمام جان سالم به‌در برد: حمام مهدی قلی بیک، معروف به حمام شاه.

حمام مهدی قلی بیک (حمام شاه) از جاذبه های گردشگری مشهد به شمار می‌رود و مربوط به دوره صفویه است. این اثر در تاریخ ۵ اردیبهشت ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۳۷۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: ناصر جعفری)

حمام شاه از جاذبه های گردشگری استان خراسان رضوی در مشهد به شمار می‌آید که در نزدیکی بازار بزرگ و نزدیک به مسجد هفتاد و دو تن امروزی واقع شده است و در نزدیکی حرم قرار دارد. برای دسترسی به این موزه باید به خروجی ضلع غربی صحن جامع رضوی بروید. متاسفانه تابلوی راهنمایی برای این مجموعه در شهر نصب شده است و تنها بالای ورودی آن، تابلوی موزه مردم‌شناسی مشهد به قرار دارد. (مشاهده روی نقشه)

حمام مهدی قلی بیک در سال ۱۰۲۷ هجری قمری به دستور مهدی قلی بیک جانی قربانی ساخته شد. وی از بازماندگان خانواده امیر ارغون آقای اویرات و از امرای ترک خراسان محسوب می‌شد که به‌عنوان میرآخور (رئیس اصطبل شاهی) شاه عباس اول صفوی منصوب شده بود. مهدی قلی بیک حمام را وقف ساحت مقدس امام رضا (ع) کرد. علاوه بر آن، یک قنات هم برای حمام مذکور احداث شده است؛ با این شرط که مازاد آب آن را به مسجد گوهرشاد دهند، آنچه از مسجد اضافه ماند، صرف امور خیریه کنند و اضافات آن را در زمین‌های زراعی خارج از شهر جاری سازند.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: ناصر جعفری)

به‌علت هم‌جواری حمام با بنای تاریخی مسجد شاه (مقبره امیر ملکشاه) و نیز نزدیک بودن به حرم امام رضا (ع)، قبلا به حمام شاه و پس از انقلاب به حمام رضوی شهرت داشته است. این بنا در اردیبهشت ۱۳۵۶ به شماره ۱۳۷۴ در فهرست بناهای تاریخی کشور ثبت شد و در سال ۱۳۷۸ با دستور مقام منبع تولیت عظمای آستان قدس رضوی عملیات بازسازی آن آغاز شد و در سال ۱۳۸۵ هجری شمسی به موزه مردم‌شناسی تغییر کاربری داد.

این بنا یکی از بزرگ‌ترین حمام‌های ایران است که ساختاری بسیار زیبا از حمام‌های قدیمی را به نمایش می‌گذارد. سازه اصلی بنا از جنس آجر بوده و آهک، ساروج، سنگ، شیشه، فلز و کاشی از دیگر مصالح به کار رفته در این حمام است. این حمام مجموعه‌ای از فضاهای متعدد بوده و بزرگ‌ترین و زیباترین بخش آن بخش بینه حمام با هشت ستون و تزیینات نقاشی است. بخش‌ها مختلف حمام مهدی قلی بیک عبارت هستند از:

سربینه با تزییناتی چون نقاشی و کاشی‌های ریز رنگی مزین شده است. این قسمت دارای ساروج بری و گچ‌کاری با تعداد ۲۸ لایه بوده که از این تعداد، ۱۳ لایه دارای تزیینات نقاشی است. قدیمی‌ترین لایه مربوط به دوره صفویه و جدیدترین لایه، به اواخر دوره قاجار مربوط است. قوس‌های به کار رفته در سربینه از نوع پنج و هفت شاخ بزی از قوس‌های پرکاربرد در معماری ایرانی است.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: ناصر جعفری)

کاربندی سقف سربینه نیز از دیگر تزیینات بنا به شمار می‌آید. سربینه حمام دارای چهار صّفه است که سه صّفه برای تعویض لباس و قرار دادن البسه عامه مردم و یک صّفه به‌عنوان شاه‌نشین، ویژه اشراف و بزرگان مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

بعد از سربینه، فضایی به نام هشتی یا میاندر وجود دارد که ارتباط دهنده دو فضای سربینه و گرمخانه است. در وسط هشتی، حوض کوچکی است که فرد، پای خود را پس از بیرون آمدن از گرمخانه، درون آب سرد آن شسته و سپس وارد سربینه می‌شده است.

پس از گذشتن از هشتی وارد گرمخانه می‌شویم که محل اصلی شست‌و‌شوی تن و استحمام است. فضای گرمخانه، مربع شکل و داراری چهار ستون در وسط است که پوشش گنبدی شکل سقف، مشتمل بر چندین گلجام، روی آن‌ها قرار گرفته است. در اطراف گرمخانه، سه غرفه وجود دارد که برای نشستن و استحمام مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در قسمت غربی گرمخانه، خزینه آب گرم حمام قرار داشته که سطح آن از کف گرمخانه بلندتر است.

آب حمام اوایل از یک قنات و بعدها از چاه موجود در سربینه تأمین می‌شده و از طریق شبکه آبرسانی، شامل تنبوشه ها و حوضچه‌های تصفیه، به خزینه می‌رسیده است و در دیگ‌های مسی کف خزینه به نام تیان، گرم و به‌طور منظم به قسمت‌های مختلف حمام هدایت می‌شده است. در ضلع شمالی گرمخانه، فضایی کوچک به نام نظافت خانه (نوره کش خانه) وجود دارد که مکانی برای از بین بردن موهای زاید بوده است.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: ناصر جعفری)

دو اتاق در دو طرف خزینه آب گرم قرار گرفته است. در اتاق شمالی، سه عدد حوضچه تصفیه آب سرد قرار داشته است که گل و لای موجود در آب، در آن ته نشین می‌شده و سپس آب تصفیه شده به خزینه منتقل می‌شد. از اتاق دیگر، افرادی که معلول یا به بیماری‌های مسری مبتلا بودند، برای استحمام استفاده می‌کردند و از طریق دریچه تعبیه شده در آن که به خزینه راه دارد، آب گرم مورد نیاز خود را از خزینه بر می‌داشتند، این اتاق به اتاق خلوت یا خلوت گاه معروف بوده است.

در پشت خزینه، فضای تون (گلخن یا آتشخانه) قرار دارد که محل برافروختن آتش و منبع تأمین انرژی گرمایی حمام است. شخصی که مسئول تأمین سوخت و گرمایش بود، تون تاب نامیده می‌شده است. تون تاب پس از تهیه سوخت حمام (شامل هیزم، خار و خاشاک، فضولات حیوانی و …) آن‌ها را درون کوره تون می‌گذاشت که زیر تیان ها قرار دارد و آتش روشن می‌کرد. گرما و دود ناشی از سوختن هیزم، به‌وسیله انشعاباتی به نام گربه رو به بیرون منتقل می‌شد.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: ناصر جعفری)

این انشعابات به‌صورت کانال‌هایی باریک از تون شروع شده و در کف گرمخانه به‌صورت مارپیچ تا سربینه ادامه داشت و به تعدادی دودکش در دیوارهای سربینه ختم می‌شد. به این طریق، کف و دیوارهای حمام گرم می‌شد. بنابراین، سیستم گرمایش از کف که در معماری امروزی به کار می‌رود، قرن‌ها پیش توسط معماران خلاق ایرانی به کار می‌رفته است. از خاکستر باقی مانده در کانل تون، به‌عنوان مواد شوینده و همچنین در ساخت ملاط ساروچ استفاده می‌شده است.

چاله حوض (استخر آب) برای شنا و آب تنی افراد پس از استحمام مورد استفاده قرار می‌گرفته است. چال حوض این حمام در مقایسه با حمام‌های مشابه دوره صوفی از ابعاد بزرگ تری برخوردار است. تناسبات رعایت شده در ساخت این قسمت از حمام در عین سادگی، اوج شکوه اصیل معماری ایرانی و اسلامی را به نمایش می‌گذارد.

در راستای موزه شدن این حمام، از فضاهای موجود در سربینه و گرمخانه و چال حوض به‌عنوان غرفه‌های نمایش اشیا از جمله متعلقات حمام مانند ظروف سنگی، سفالینه‌ها، نبوشه های سفالی، گلجام و کاشی‌های ازاره و کف حمام، وسایل استحمام مانند بادکش حجامت، کاسه، مجمعه، سنگ پا، صابون، لنگ و قطیفه، حنا، گل سرشور و…، وسایل آرایش مانند شانه چوبی، جعبه آینه، جعبه چوبی لاکی روغنی، سرمه دان، عطر دان و…، وسایل روشنایی مانند شمعدان برنجی، قندیل، فانوس دریایی، چراغ توری و…، سماورها، قوری‌ها، قهوه جوش‌ها، دوستکامی ها، پوشاک و منسوجات از جمله اشیایی هستند که در موزه مردم‌شناسی مشهد به نمایش درآمده‌اند.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: ناصر جعفری)

حمام شاه مشهد مشهد در تمام روزهای هفته فعالیت دارد. ساعات بازدید مجموعه از ۸ تا ۱۲ است و در روزهای پنجشنبه، فعالیت موزه در ساعت ۱۱:۳۰ پایان می‌پذیرد. هزینه بلیط ورودی حمام شاه و موزه مردم‌شناسی مشهد در سال ۱۳۹۹، معادل هزار تومان بوده است.

عکس‌های گالری از ناصر جعفری

نویسنده: زهرا صالح نژاد