قنات قصبه

قنات یکی از مظاهر تمدن تاریخی ایران است و با توجه به شرایط اقلیمی ایران، نوعی روش ابتکاری و منحصربه‌فرد در زمینه مهندسی آب‌رسانی محسوب می‌شود. در حال حاضر هزاران رشته قنات در سراسر ایران وجود دارند که تعدادی از آن‌ها همچنان در حال بهره‌برداری هستند. تعدادی از قنات‌های ایرانی از جمله قنات زارچ، قنات گوهرریز جوپار، قنات بلده فردوس و البته قنات قصبه گناباد از آثار ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به حساب می‌آیند. در این میان قنات قصبه گناباد به‌عنوان قدیمی‌ترین و عمیق‌ترین قنات جهان شناخته می‌شود. با کجارو همراه باشید تا نگاهی به این کاریز تاریخی داشته باشیم.

• آدرس: استان خراسان رضوی، شهرستان گناباد، سه کیلومتری جنوب گناباد (مشاهده روی نقشه)

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: رضا کرمی

قنات قصبه در حاشیه جنوبی شهر گناباد و کیلومتر سه مسیر گناباد-کاخک قرار دارد. این قنات در فاصله ۲۹۵ کیلومتری جنوب شهر مشهد واقع است.

قنات قصبه در سه کیلومتری جنوب شهر گناباد و نزدیک به شهرک امام رضا (ع) گناباد قرار دارد. برای دسترسی به قنات با استفاده از خودروی شخصی از میدان حمزه وارد بلوار ملامظفر شوید. برای دسترسی به مظهر قنات از مسیر فرعی کنار آرامستان آقا سید حسن استفاده کنید؛ در غیر این صورت به مسیر خود ادامه دهید و کمی جلوتر در حوالی شهرک امام رضا (ع) وارد خیابان کاریز شوید. این مسیر به پارکینگ قنات قصبه منتهی خواهد شد. بعد از تهیه بلیط و ورود به مجموعه جهانی قنات قصبه گناباد، با کمی پیاده‌روی خود را به یکی از ورودی‌های قنات برسانید.

ورودی شماره یک قنات قصبه معروف به «غال شغال» به‌وسیله پایاب شما را به عمق قنات خواهد رساند. ورودی شماره دو که دورتر از ورودی شماره یک قرار دارد، با استفاده از پله‌های فلزی باریک و طولانی شما را به عمق قنات راهنمایی می‌کند.

قنات قصبه (Qasabeh Qanat) یکی از جاهای دیدنی گناباد است و از حیرت‌انگیزترین پدیده‌های ساخت دست بشر و نمادی از هم‌نوایی بشر با طبیعت به شمار می‌آید. این قنات رکورددار قدیمی‌ترین و عمیق‌ترین کاریز جهان محسوب می‌شود و قدمت آن به ۲,۵۰۰ تا ۲,۷۰۰ سال قبل می‌رسد. قنات قصبه در سال ۱۳۷۹ هجری شمسی توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۹۶۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. این جاذبه تاریخی امروزه در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز قرار دارد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: king of kings

قنات قصبه یکی از بهترین مکان‌های گردشگری استان خراسان رضوی محسوب می‌شود و هرساله بازدیدکنندگان بسیاری را به‌سوی خود جذب می‌کند. هم‌اکنون ۵۰۰ متر اولیه قنات جهت بازدید مورد بهره‌برداری واقع شده و مابقی مسیر نیازمند مستحکم سازی و ایجاد امکانات رفاهی است. ۶۰ درصد از چاه‌های قنات مسدود شده‌اند و تنها ۴۰ درصد آن‌ها با آبدهی ۱۵۰ لیتر در ثانیه باقی مانده‌اند.

• هزینه بازدید قنات قصبه: هزینه بازدید از قنات قصبه (در سال ۱۴۰۲) برای گردشگران ایرانی ۲۰ هزار تومان است. این مبلغ برای گردشگران خارجی ۲۰۰ هزار تومان محاسبه می‌شود. شما با پرداخت این هزینه می‌توانید از اطلاعات راهنمای گردشگری نیز بهره‌مند شوید.
• ساعت بازدید قنات قصبه: ساعت بازدید از قنات همه‌روزه از ۸:۰۰ تا ۱۳:۰۰ است؛ اما درصورتی که با درهای بسته مواجه شدید با شماره تلفن راهنمای قنات تماس بگیرید. برای بازدید از همه بخش‌های قنات به یک تا دو ساعت زمان احتیاج خواهید داشت.

قنات‌های گناباد به دو گروه كوهستانی و دشتی تقسیم می‌شوند. قنات‌های كوهستانی گناباد كه معمولا در میان دره‌های شیب‌دار حفر شده‌اند، از آب باران و برف تغذیه می‌کنند. میزان آبدهی این قنات‌ها بین یک تا ۲۵ لیتر در ثانیه و طولشان بین ۵۰ تا ۵۰۰ متر است. مادر چاه قنات‌های کوهستانی از سه تا ۲۰ متر عمق دارد. در مقابل، قنات‌های دشتی كه در زمین‌های به نسبت هموار حفر شده‌اند، باید در مسیری طولانی پیشروی کنند تا به سفره‌های آب‌های زیرزمینی برسند؛ بنابراین دارای چنان عظمتی هستند كه گویی از حیطه توانایی بشر خارج است. قنات قصبه عظیم‌ترین قنات گناباد و شاید یكی از عجایب ایران و تاریخ تمدن بشر باشد كه از گذشته‌های دور برای ما به یادگار مانده است.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: بهراد موعودی

قنات قصبه با طول ۳۳ کیلومتر از دو رشته اصلی به نام قصبه و دولاب تشکیل شده است که مجموعا ۴۲۷ میله چاه دارند. حفر کانالی به این عظمت با ژرفای مادر چاه ۳۴۰ متر و حجم افزون بر ۷۳ میلیون متر مکعب خاک‌برداری در عمق ۳۰۰ متری از سطح زمین آن هم بدون کمترین خطا در تعیین مسیر همراه با شیب‌بندی یک شاهکار بی‌نظیر در سراسر جهان است.

همچنین قنات شگفت‌انگیز قصبه یکی از پرآب‌ترین قنات‌های ایران به شمار می‌آید و دبی آب آن حدود ۱۵۰ لیتر بر ثانیه برآورد می‌شود. دبی قنات در تمام طول سال تقریبا ثابت است. آب قنات قصبه گناباد در گذشته تا ۳۴ کیلومتری شمال مظهر منتقل می‌شد و سطح وسیعی از اراضی کشاورزی گناباد را سیراب می‌کرد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: نیما رند

تاریخ ۲,۵۰۰ تا ۲,۷۰۰ ساله قنات قصبه حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. قطعات سفالی که در حوالی دهانه یکی از چاه‌های قنات کشف شده‌اند، احتمال این موضوع را که رشته قصبه اولین و مهم‌ترین کانال این قنات بوده است، پررنگ‌تر می‌کنند. بر اساس این قطعات سفالی، قنات در دوره هخامنشیان یعنی ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح حفر شده است.

نخستین کسی که توصیف نسبتا مفصلی از قنات گناباد آورد ناصر خسروی قبادیانی است که در سال ۴۴۴ هجری قمری از شهر تون عازم گناباد بود و این بخش از سفرنامه‌اش را چنین نگاشته است:

چون از شهر تون برفتیم آن مرد گیلکی مرا حکایت کرد که وقتی ما از تون به گناباد می‌رفتیم دزدان به بیرون آمدند و بر ما غلبه کردند، چند نفر از بیم خود را در چاه کاریز افکندند. بعد از آن جماعت یکی را پدری مشفق بود و یکی را به مزد گرفت و در آن چاه گذاشت تا پسر او را بیرون آورد، چندان ریسمان و رسن که آن جماعت داشته حاضر کردند و مردم بسیار آمدند، هفتصد گز رسن فرو رفت تا آن مرد به بن چاه رسید، رسن در آن پسر بست و او را مرده بیرون کشیدند و آن مرد چون مرده بیرون آمد گفت آبی عظیم که در این کاریز روانست و آن کاریز چهار فرسنگ می‌رود و آن را می‌گفتند که کیخسرو فرموده است.

حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ هجری قمری با استفاده از روایت ناصرخسرو این‌گونه در مورد قنات قصبه نوشته است:

چهار فرسنگ درازای کاریز است و چاه آن تخمینی هفتصد گز و چند موضع باشد و آب از کاریز و بیشتر کاریزها از طرف جنوب به شمال می‌رود.

قصه‌ها و افسانه‌هایی که از زبان بزرگان درباره قنات قصبه نقل می‌شوند، بسیار جالب و شنیدنی‌ هستند. شهر گناباد در منابع مختلف با اسامی از جمله «کنابد»، «ینابد»، «جنابد»، «گودرز»، «گیو» و... آورده شده است. اگر بخواهیم گناباد را از منظر معنی‌شناسی مورد بررسی قرار دهیم، این کلمه از دو بخش «گن» و «آباد» تشکیل می‌شود. «گن» در اینجا به معنی دیو است.

محلی‌های گناباد معتقدند ساخت کاریزی با این عظمت و عمق نمی‌تواند کار انسان‌ها بوده باشد؛ پس شاید دیوها پشت چنین کاری بوده‌اند. عده‌ای از آن‌ها بر این باور هستند که وقتی مردم منطقه به آب نیاز پیدا کردند، شخصی به اسم طاهر آب ‌شناس به دیوها دستور داد تا کانال آبی در زمین حفر کنند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: امین مطلق

عده‌ای دیگر باور دارند که نام اصلی شهر گناباد در اصل «جن آباد» بوده است. این اسم به‌مرورزمان تغییر پیدا کرد و از «جن آباد» به «جناباد» و سپس به «گناباد» تبدیل شد. البته عده دیگری از قدیمی‌ترهای شهر معتقدند که گناباد در گذشته «گون آباد» نام داشته است. «گون» در ترکی معنای خورشید دارد. عده‌ای دیگر گون را به معنی «گیاه گون» می‌دانند؛ چراکه در حوالی منطقه گناباد گیاه گون به فراوانی مشاهده می‌شود.

ارتفاع کانال‌های قنات قصبه بسیار زیاد است. شنیده‌ها حاکی از این است که ردپاهایی در کف قنات پیدا شده‌اند؛ پس این احتمال می‌رود که حفاری قنات قصبه کار مقنی‌های با قد خیلی بلند بوده باشد.

• عمق مادر چاه قنات قصبه: ۳۴۰ متر
• طول قنات قصبه گناباد: ۳۳ کیلومتر

کاریز یا قنات قصبه که یکی از شاهکارهای آبی جهان و از مکان های دیدنی استان خراسان رضوی است، از دو رشته‌ اصلی و ۶ شاخه‌ فرعی تشکیل شده است.‌ مادر چاه قنات در دامنه‌ شمالی سیاه کوه و خروجی کنونی قنات در جنوب محله‌ معروف به قصبه شهر (کوی شرقی) قرار دارد.

قنات قصبه از میانه اراضی كوی شرقی گناباد در جنوب غرب و از محلی معروف به «برج علی ضامن» آغاز می‌شود. این قنات با طول كلی۳۳,۱۳۳ متر در یک رشته اصلی به نام «قصبه» و چهار رشته منشعب از آن شامل دولاب كهنه، دولاب نو، رشته فرعی اول و رشته فرعی دوم جریان پیدا می‌کند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: رضا کرمی

رشته اصلی قنات قصبه ۱۳,۱۳۵ متر طول دارد و در امتداد دره پرآب خانیک حفر شد است. عمق مادر چاه رشته اصلی بیش از ۲۰۰ متر برآورد می‌شود. این رشته مسیر اولیه‌ و اصلی قنات بود که در زمان هخامنشیان حفر شد و به‌دنبال آن رشته‌های دیگر قنات در مواقع خشک‌سالی حفر شده‌اند. ریزش پی‌درپی قنات، پیشینیان را به یافتن راه چاره‌ای ترغیب کرد؛ تا اینکه آن‌ها در فاصله‌ ۶۸۳ متری از مادر چاه، قنات را به دو شاخه تقسیم می‌کنند. با این کار در صورت ریزش و بسته شدن یکی از کانال‌ها، آب از راه دیگری خارج می‌شود.

قنات قصبه با تدبیر سازندگانش چنان ساخته و پرداخته شد که تا سالیان سال از دست دشمنان طبیعی و غیرطبیعی خود در امان بود و تا ۲,۵۰۰ سال آب منطقه را تامین کرده است. از جمله تدابیر به کار رفته در معماری این قنات تعدد چاه‌های آن است که تعدادشان به بیش از ۴۷۰ حلقه می‌رسد. تعدد چاه‌ها باعث پیشگیری از کور شدن آن‌ها توسط دشمنان هنگام حمله به شهر می‌شد و همچنین وزن طناب مورد استفاده در زمان حفر و تخلیه چاه‌ها به‌طور چشمگیری کاهش پیدا می‌کرد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: محمدجواد مهدی زاده

چاه‌های قنات قصبه به دو گروه چاه‌های کم‌عمق و عمودی و چاه‌های عمیق و پله‌ای تقسیم می‌شوند. ابتدا در هر هفتاد تا یکصد متر، یک چاه عمودی حفر می‌شد و سپس در کف آن، کانالی افقی و طویل با زاویه قائمه به‌سمت مسیر قنات ایجاد می‌کردند.

فضای داخلی قنات قصبه دارای کانال‌ها و تونل‌های اعجاب‌انگیزی است که با بررسی‌های انجام شده روی آن حفره‌هایی مشخص شدند. ظاهرا این قسمت‌ها برای قرار دادن چراغ پیه‌سوز و وسایل روشنایی به کار می‌رفته‌اند.

گناباد ناحیه‌ای خشک و نیمه صحرایی در حاشیه کویر مرکزی ایران است. در این منطقه علاوه بر تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد، اختلاف دمای شب و روز آزاردهنده خواهد بود. بهترین فصل سال برای سفر به گناباد و بازدید از قنات قصبه فصل بهار است.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: Spin Studio

خوشبختانه در بازدید از قنات قصبه گناباد مشکل اقامت نخواهید داشت. هتل‌های گناباد آماده‌ هستند از مسافرانی که به این شهر سر می‌زنند، به‌خوبی میزبانی کنند. علاوه بر این، اقامتگاه‌های بومگردی گناباد و حوالی آن می‌توانند ایده خوبی برای یک اقامت دوست‌داشتنی در کنار یک سفر هیجان‌انگیز باشند. اسامی تعدادی از این اقامتگاه‌ها به شرح زیر است:

• اقامتگاه بوم گردی قوامیه ریاب (خانه علیپور)
• اقامتگاه بوم گردی عمارت ایوان
• اقامتگاه بوم گردی گلستان ادیب
• اقامتگاه بوم گردی درب سنگی
• اقامتگاه بوم گردی غور قوژد

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: رضا سهرابی

مستند قنات قصبه گناباد که به سفارش سازمان میراث جهانی یونسکو و با همکاری صداوسیمای استان خراسان رضوی و اداره‌کل میراث فرهنگی و گردشگری این استان ساخته شد، به‌خوبی توان مهندسی حفاران ایرانی را به تصویر کشیده است. این مستند ۷۰ دقیقه‌ای بر اساس خاطرات سفر چندین ساله هانری گوبلو، محقق فرانسوی، در اواسط قرن بیستم میلادی و بازدید او از قنات‌های ایران ساخته شد.

• آدرس: استان خراسان رضوی، گناباد، خیابان بهار، کوچه بهار سه یا بهار پنج (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۲): رایگان
• فاصله از قنات قصبه: حدود ۲ کیلومتر (۴ دقیقه با ماشین)

مسجد جامع گناباد با قدمتی که به دوره خوارزمشاهیان بازمی‌گردد، دارای نقشه‌ای دو ایوانی شامل بخش‌هایی از جمله سردر تزیینی، صحن یا میان‌سرا، ایوان شمالی و جنوبی، رواق و سه شبستان ستون‌دار است. ایوان اصلی یا ایوان قبله در قسمت جنوبی صحن مسجد قرار دارد. نام بانی و سازنده مسجد روی کتیبه داخل ایوان نوشته شده است. در ایوان اصلی مسجد جامع گناباد محرابی با نقوش هندسی گیاهی و کتیبه‌هایی به خط معلقی دیده می‌شوند. در ضلع شرقی ایوان شرقی مسجد شبستان قرآن قرار گرفته است که سقف آن روی چهار ستون قرار دارد. مسجد جامع گناباد با شماره ۳۲۵ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و از مکان های دیدنی گناباد محسوب می‌شود.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: وحید عابدین زاده

• آدرس: استان خراسان رضوی، شهرستان گناباد، بخش مرکزی، روستای ریاب (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۲):رایگان
• فاصله از قنات قصبه: حدود ۷ کیلومتر (۱۵ دقیقه با ماشین)

روستای ریاب به‌عنوان یک روستای هدف گردشگری در ۶ کیلومتری غرب گناباد قرار گرفته است و فاصله اندکی از قنات قصبه دارد. این روستا همچون سایر نقاط گناباد به‌دلیل قرارگیری در همسایگی دشت کویر ایران اقلیم گرم و خشک دارد؛ به همین دلیل عمده آب موردنیاز برای کشاورزی در روستا از قنات تامین می‌شود.

روستای ریاب با نام محلی «ریو» هزار سال تاریخ مکتوب دارد و در زمره قدیمی‌ترین روستاهای گلی کشور قرار می‌گیرد. این روستا در سال ۱۳۸۷ هجری شمسی در فهرست آثار ملی کشورمان به ثبت رسید. از دیدنی‌های معروف روستای ریاب می‌توانیم به قلعه‌های روستا و خانه ناصریان اشاره کنیم.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: امیرحسین مقتدایی

نویسنده: زهرا صالح نژاد / بازنویسی: محمدرضا قاسم شیرازی