بقعه هارونیه

بقعه هارونیه یکی از جاذبه‌های گردشگری و جاهای دیدنی توس محسوب می‌شود که در نزدیکی مشهد و آرامگاه فردوسی قرار دارد. این بنا در قرن هشت هجری قمری بنا شده است و درباره آن، داستان‌ها و حکایت‌های زیادی راویت می‌شود؛ به‌طوری که برخی آن را آرامگاه هارون الرشید و برخی دیگر شکنجه‌گاه و زندان هارون الرشید می‌دانند. با کجارو همراه باشید تا با تاریخچه هارونیه، معماری و کاربری آن بیشتر آشنا شوید.

با بقعه هارونیه بیشتر آشنا شوید:

• آدرس: استان خراسان رضوی، مشهد، بزرگراه پیامبر اعظم (بزرگراه مشهد-قوچان)، بلوار شاهنامه، قبل از آرامگاه فردوسی (مشاهده روی نقشه)

بقعه هارونیه یا گنبد هارونیه در استان خراسان رضوی و از دیدنی‌های شهر توس است که در نزدیکی آرامگاه فردوسی قرار دارد. فاصله بقعه هارونیه تا مشهد حدود ۳۰ کیلومتر (حدود ۴۵ دقیقه رانندگی) است.

منبع عکس: میراث خراسان رضوی، عکاس: نامشخص

• خودروی شخصی: برای بازدید از بنای تاریخی هارونیه چنانچه وسیله شخصی دارید، به خراسان رضوی و شهر مشهد سفر کنید. به‌سمت شمال غربی مشهد و بزرگراه پیامبر اعظم حرکت کنید و وارد بزرگراه مشهد به قوچان شوید. در سمت راست این بزرگراه، به ورودی جاده توس (بلوار شاهنامه) می‌رسید. در بلوار شاهنامه حدود هشت کیلومتر برانید. در سمت چپ بلوار، قبل از آرامگاه فردوسی می‌توانید بقعه هارونیه را ببینید.
• اتوبوس: با وسایل حمل و نقل عمومی هم می‌توانید به هارونیه بروید. اتوبوس‌های خط ۲۰۲ (پایانه فردوسی - آرامگاه فردوسی) شما را تا بقعه هارونیه می‌برند.
• تاکسی: با تاکسی می‌توانید خودتان را به بقعه هارونیه برسانید؛ ولی باید در انتهای بلوار شاهنامه پیاده شوید و با اتوبوس یا ماشین‌های شخصی به هارونیه بروید.

بقعه هارونیه مشهد از جمله جاهای دیدنی توس محسوب می‌شود که در ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۷۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است. در مورد این بنای تاریخی داستان‌ها و روایت‌های مختلف و متعددی وجود دارد. ظاهرا این مکان آرامگاه هارون الرشید است و به همین دلیل هارونیه شهرت دارد؛ در حالی که، هارون‌الرشید در سال ۱۹۳ هجری قمری درگذشت و قدمت این بنا احتمالا به سده هشت هجری قمری می‌رسد.برخی هم اینجا را شکنجه‌گاه و زندان هارون الرشید می‌دانند. در نوشته‌های سیاحان دوره قاجار نامی از هارونیه دیده نمی‌شود و این اسم پیشینه‌ای مکتوب در سده‌های گذشته ندارد.

منبع عکس: ایرنا، عکاس: آرزو جاودانی

طبق برخی روایات، بقعه هارونیه را خانقاه و مقبره امام محمد غزالی، فقیه و صوفی قرن ششم هجری قمری و عصر سلجوقی می‌دانند. در منابع و نوشته‌های افرادی چون ابن بطوطه، حافظ ابرو و فضل‌الله خنجی نیز آمده است که مقبره امام محمد غزالی در توس قرار دارد؛ اما نوشته‌های جهانگردان دوره قاجار از این بنا به‌عنوان مقبره امام محمد غزالی یاد نکرده‌اند. برخی منابع هم اشاره کرد‌ه‌اند که غزالی پس از مرگ در گورستان تابران (توس) به خاک سپرده شده است. از آنجاکه گورستان‌های شهرهای دوره اسلامی در بیرون شهر قرار داشته‌اند و هارونیه در مرکز شهر واقع شده است، این بنا مقبره غزالی نیست. بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی نیز هیچ شواهدی بر وجود گورستان در اطراف این اثر تاریخی وجود ندارد.

تاریخ ساخت و کاربری بقعه هارونیه سناباد به‌طور دقیق مشخص نیست. بر اساس نتایج علمی بنای هارونیه به احتمال زیاد در قرن هشت هجری قمری در دوره حکومت شیعه مذهب سربداران، برای دفن یکی از شیوخ، دراویش یا عرفای این سلسله ساخته شده است. اختلافات داخلی سربداران در سده هشتم هجری، باعث ناتمام ماندن بنا شد. بعد از مدتی نیز نشانه‌های تاریخی و مذهبی آن توسط حکومت‌های بعدی از بین رفت و این بنا بدون دلیل و پشتوانه تاریخی، در میان مردم به هارونیه شناخته شد.

منبع عکس: اینستاگرام، عکاس: dawn_of_mitran10@

بقعه هارونیه مشهد در حال حاضر به‌صورت بنایی تک و منفرد دیده می‌شود؛ اما بر اساس ویژگی‌های معماری، منابع تاریخی و بررسی‌های علمی، هارونیه بخشی از یک مجموعه بوده است. وجود سه اتاق در بخش شمالی، محراب واقع در نمای بیرونی در ضلع شمالی، چهار ورودی در چهار طرف بنا و ناتمام بودن معماری ساختمان نشان می‌دهند که این بنا تنها قسمتی از مجموعه‌ای بوده که امکان ساخت آن فراهم شده است. کاوش‌های باستان‌شناسی در دهه ۸۰ شمسی منجر به کشف بقایای مسجد بزرگی شد که احتمالا در دوره‌ها‌یی قسمتی از مجموعه هارونیه محسوب می‌شد. نوشته‌های سیاحان دوره قاجار هم اشاره به یک منار یا قلعه چهار برجی مربوط به همین دوره در اطراف این بنا دارند.

آرامگاه هارونیه از نوع بناهای چهارضلعی گنبددار محسوب می‌شود. نمای بیرونی این بقعه از دو بخش بدنه و گنبد تشکیل شده و گنبد اصلی روی فضایی مربع شکل قرار گرفته است. به طورکلی پیش‌طاق، گنبدخانه و سه اتاق در ضلع شمالی، بخش‌های مختلف این آرامگاه را تشکیل می‌دهند. پیش‌طاق آرامگاه هارونیه با ۲۱ متر ارتفاع در قسمت جنوبی قرار دارد و اکنون ورود و خروج به داخل بنا از طریق ورودی این قسمت امکان‌پذیر است.

منبع عکس: ویکی پدیا، عکاس: علیرضا نیکبخت

گنبدخانه، فضایی مربع شکل دارد و چهار شاه‌نشین با طاق مقرنس‌کاری در چهارسوی آن دیده می‌شود. علاوه بر این، چهار پلکان مارپیچ در چهار جهت گنبدخانه تعبیه شده‌اند. این پلکان فضای پایین گنبدخانه را به دهلیز، راهروی طبقه دوم و پشت‌بام گنبدخانه متصل می‌کنند. گنبد بقعه هارونیه با حدود ۲۵ متر ارتفاع از نوع دو پوش گسسته است. اتاق‌های کوچکی که در ضلع شمالی درون بقعه قرار دارند، از طریق راهروها با یکدیگر و همچنین با فضای گنبدخانه مرتبط می‌شوند.

در جبهه جنوبی بنا چند طاق‌نما، پنجره‌های مشبک تزیینی، محرابی با تزیینات مقرنس و کتیبه‌ای گچی با عبارت «الدنیا الساعه» دیده می‌شود. منابع تصویری دوره قاجار و شواهد موجود در نمای بیرون و درون نشان‌دهنده وجود آرایه‌های گچی به‌صورت مقرنس هستند که اکنون آثار کمی از آن‌ها در بخش نیم‌گنبد پیش‌طاق خودنمایی می‌کنند. در محوطه هارونیه، سنگ یادبود كوچكی از امام محمد غزالی قرار دارد که در دوره‌های جدید اضافه شده است.

برای بازدید از بقعه هارونیه پیشنهاد می‌دهیم فصل‌های خنک سال را انتخاب کنید تا با گرمای هوا مواجه نشوید. بازدید از این بنا خیلی وقتتان را نخواهد گرفت و نهایت یک ساعت زمان می‌برد.

• ساعت بازدید: ۸ تا ۱۸
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۳): بازدیدکنندگان داخلی ۲۰ هزارتومان؛ بازدیدکنندگان خارجی ۱۵۰ هزارتومان

منبع عکس: اینستاگرام، عکاس: dawn_of_mitran10@

• آدرس: مشهد، بخش مرکزی، شهر توس، انتهای بلوار شاهنامه، بلوار بهارستان (مشاهده روی نقشه)
• ساعت بازدید: ۸ تا ۱۹:۳۰
• روزهای تعطیل: شهادت حضرت علی (ع)، شهادت امام جعفر صادق (ع)، تاسوعا و عاشورای حسینی، رحلت حضرت رسول اکرم (ص) و رحلت امام خمینی (ره)
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۳): بازدیدکنندگان ایرانی ۲۵,۰۰۰ تومان؛ بازدیدکنندگان خارجی ۲۰۰,۰۰۰ تومان
• فاصله تا بقعه هارونیه: کمتر از ۲ کیلومتر (۵ دقیقه رانندگی، ۲۰ دقیقه پیاده‌روی)

«آرامگاه فردوسی» با عنوان «مجموعه فرهنگی باغ آرامگاه فردوسی» مجموعه‌ای تماشایی و دیدنی است که در دوره پهلوی و در سال ۱۳۱۳ شمسی به دست معمارانی چون حسین لرزاده و حسین حجارباشی زنجانی به ‌شکل مکعبی و با ارتفاع ۱۸ متر ساخته شده است. طرح اولیه این آرامگاه متعلق به مهندس کریم طاهرزاده بهزاد بود که بعدها هوشنگ سیحون آن را با تغییراتی بازسازی و تعمیر کرد.

مساحت آرامگاه فردوسی ۶ هکتار است. باغ، استخر، آرامگاه و تندیس ابوالقاسم فردوسی، کتابخانه، موزه، ساختمان اداری و آرامگاه بزرگانی چون مهدی اخوان ثالث و محمدرضا شجریان، بخش‌های دیگر این مجموعه را تشکیل می‌دهند. کافه و رستوران نیز از جمله امکانات تفریحی این مجموعه هستند.

آرامگاه فردوسی بنایی چهارگوشه و سنگی است که از هر طرف پله دارد. روی دیوارهای مرمری آرامگاه، اشعار و داستان‌هایی از شاهنامه از جمله جنگ رستم، جنگ ایرانی‌ها و تورانی‌ها و نبرد رستم و سهراب به‌صورت نقش‌برجسته حکاکی شده‌اند. داخل آرامگاه، قبر حکیم ابوالقاسم فردوسی با سنگی از مرمر قرار دارد. موزه از دیدنی‌های این مجموعه محسوب می‌شود که در آن انواع نسخه‌ شاهنامه، تابلوهای نقاشی، سکه‌های دوره اسلامی و آثار به دست آمده از کاوش‌های شهر توس به نمایش گذاشته شده‌اند.

باغ آرامگاه فردوسی الگوی باغ‌ های ایرانی را دارد و در آن قرینه‌سازی رعایت و آب‌‌نماهای متعدد و جوی‌های آب در آن تعبیه شده است. در این باغ تندیس حکیم ابوالقاسم فردوسی دیده می‌شود که اثر «ابوالحسن صدیقی» است. ۳۰ فواره با تزئیناتی از گلبرگ نیلوفر به نشانه ۳۰ سال رنج فردوسی برای نوشتن شاهنامه در باغ قرار گرفته‌اند.

منبع عکس: ویکی پدیا، عکاس: داود داودی

• آدرس: استان خراسان رضوی، شهرستان مشهد، بخش مرکزی، شهر توس، انتهای بلوار شاهنامه (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تا بقعه هارونیه: حدود ۲ کیلومتر (حدود ۵ دقیقه رانندگی)

چنانچه به دیدن جاذبه‌های تاریخی علاقه‌مند هستید، ارگ کهندژ توس می‌تواند گزینه مناسبی برای بازدیدهای شما باشد. این ارگ تاریخی در فاصله نزدیکی از بقعه هارونیه قرار دارد. ارگ کهن دژ در دوره اسلامی بنا شده و مربوط به سه دوره تاریخی سامانی، سلجوقی و دوره تیموری است. این بنا جزو میراث ملی محسوب می‌شود. ارگ کهندژ در گذشته به‌عنوان مجموعه‌ای از بناهای مسکونی، محل زندگی حاکمان و امرای شهر بوده است.

خندق، حصار، ارگ اصلی، ۹ دروازه و ۱۰۶ برج بخش‌های مختلف کهندژ را تشکیل می‌دادند. پلان این ارگ به‌صورت مستطیل نامنظمی است که ضلع‌های شمالی و جنوبی آن بزرگ‌‌تر از ضلع‌های شرقی و غربی هستند. دیوارهای کهندژ به‌صورت توپر و قسمت‌های داخلی برج‌ها توخالی و دوطبقه‌ ساخته‌ شده‌اند. احتمالا طبقه بالایی برج‌ها بدون سقف و محل پاسبانی بوده‌اند. در جنوب غربی ارگ نیز بنای دایره‌ای شکل با چهار جلوآمدگی دیده می‌شود که از چهار فضای مستطیلی‌شکل و دو فضای مثلثی‌شکل تشکیل شده است.

منبع عکس: میراث خراسان رضوی، عکاس: نامشخص

اگر تجربه بازدید از بقعه هارونیه را دارید، نظرات خود را با ما و همراهان کجارو به اشتراک بگذارید.

منبع عکس کاور: میراث فرهنگی خراسان رضوی، عکاس: نامشخص

نویسنده: اکرم زمانی نوری