قلعه فورگ

فورگ روستایی با قلعه‌های زیبا در دامنه کوه مومن‌آباد است و از مناطق ییلاقی خراسان جنوبی به شمار می‌رود. این روستای زیبا که یکی از قدیمی‌ترین روستاهای شهرستان درمیان محسوب می‌شود، روی کوه و دورتادور قلعه‌ای بزرگ شکل گرفته است که به قلعه‌ فورگ شهرت دارد. فورگ را بیشتر به خاطر قلعه تاریخی آن که یکی از زیباترین قلعه های ایرانی است، می‌شناسند. با ما همراه باشید تا بیشتر با قلعه فورگ آشنا شویم.

• آدرس: استان خراسان جنوبی، شهرستان درمیان، بخش مرکزی، دهستان درمیان، روستای فورگ (مشاهده روی نقشه)

قلعه فورگ از جاهای دیدنی بیرجند محسوب می‌شود و در ۹۷ کیلومتری شرق بیرجند و در روستای فورگ از توابع شهرستان درمیان قرار دارد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: میثم تجملیان

قلعه فورگ در روستایی به همین نام و در ۹۷ کیلومتری شرق بیرجند قرار دارد. برای دسترسی به روستای فورگ و قلعه تاریخی آن از مبدا بیرجند، باید وارد جاده بیرجند- زاهدان شوید. در کیلومتر ۵۷ این مسیر، به جاده درمیان خواهید رسید. مسیر این جاده را در پیش بگیرید و از شهر درمیان هم عبور کنید تا به روستای فورگ بیرجند و قلعه تاریخی آن، یعنی قلعه فورگ برسید.

قلعه فورگ یا «قلعه میرزا رفیع خان» که خوشبختانه تا حدود زیادی از گزند حوادث مخرب طبیعی و مصنوعی و دست تطاول زمانه در امان مانده است، همچون نگینی در میان آثار تاریخی و مکان های دیدنی استان خراسان جنوبی می‌درخشد. این بنا در زمره ۱۰ قلعه تاریخی مهم کشور قرار دارد و از آثار مهم و قابل‌توجه ایران است که علاوه بر جایگاه ملی، ظرفیت ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو را دارد. این اثر تاریخی به شماره ۳۴۵۰ در سال ۱۳۷۹ هجری شمسی در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: مهدی رفیعی

اسماعیلیان در راستای مبارزه با حکومت عباسی، به قلعه‌های کوهستانی ناحیه جنوبی خراسان قدیم پناه می‌بردند. با ساخت قلعه‌های صعب‌العبور، آن‌ها به‌مدت چندین سال پیروز جدال‌ها بودند. قلعه‌های مرتفع و مستحکمی همچون فورگ که در اکثر مناطق این شهرستان و سایر شهرهای جنوبی خراسان ساختند و باقی گذاشتند، از جمله این نمونه‌ها است.

فرقه اسماعیلیه در این محل‌ها فداییان مطلق را تحت تعلیم و آموزش‌های مخصوص قرار می‌داد. فداییان مطلق گروهی بودند که حتی اسم دقیق نداشتند و پس از ترک قلعه برای انجام ماموریت، نامشان عوض می‌شد و با اسم مستعار برای مبارزه با تفکرات حکومت مرکزی تلاش می‌کردند. اساس تعلیم فداییان به این صورت بود که آن‌ها بتوانند دشمن را غافل‌گیر کنند و یک یا دو ضربه کارد به او بزنند و قبل از این‌‌که دیگران به خود بیایند، ناپدید شوند. البته نسبت دادن قلعه فورگ به اسماعیلیهباید با احتیاط صورت گیرد؛ زیرا قلعه‌های اسماعیلیه دارای مشخصات ویژه‌ای هستند و عظمت و مشخصات ظاهری قلعه فورگ با قلعه‌های اسماعیلی مقداری متفاوت است.

ساخت قلعه فورگ در زمان نادرشاه افشار به دستور میرزا بقاخان، حاکم منطقه، شروع شد. پس از وی پسرش، میرزا رفیع خان، ساختمان قلعه را به اتمام رساند. در دوره قاجار کشمکش‌های سختی بین حاکم‌نشین قاینات و حاکم‌نشین فورگ و درمیان رخ داد که در نهایت به کشته شدن میرزا رفیع خان و تصرف قلعه منجر شد.

اسناد و مدارک غیر مکتوب در ارتباط با وقایع مربوط به زمان ساخت یا حوادث تاریخی و طبیعی به وقوع پیوسته در این مجموعه محدود هستند و نیاز به حفاری و بررسی‌های بیشتر وجود دارد. تنها کتیبه موجود که بر سطح ساروجی آب‌انبار قلعه حک شده است، تاریخ ۱۱۸۱ هجری شمسی را نشان می‌دهد. این موضوع حاکی از آن است که در اوایل دوره قاجار تعمیراتی توسط استاد ابوسعید جزیکی روی بنا صورت گرفته‌اند. بررسی‌های تاریخ محلی منطقه نیز تا حد زیادی با این تاریخ‌ها هم‌خوانی دارد و حاکمیت میرزا بقاخان و پس از وی فرزندان و اولادش، به‌ویژه میرزا رفیع خان دوم و میرزا رفیع خان سوم، مطالب فوق را تایید می‌کند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: مجید سهیلی‌نیا

تاریخ ساخت قلعه فورگ در کتاب دیوان لامع، نوشته محمد رفیع بن عبدالکریم درمیانی، سال ۱۱۲۵ هجری شمسی ذکر شده است. وصف این قلعه و موقعیت آن در برخی کتب تاریخی و سفرنامه‌ها مضبوط است. ریاضی هروی در کتاب عین الوقایع می‌نویسد:

قلعه فورگ دوازده فرسنگ از بیرجند دور و به‌طرف جلگه و دهنه دره درمیان واقع است و باغات و اشجار زیادی دارد و خیلی خوش آب‌وهوا است و قلعه در بالای کوهی است که از آجر پخته دیوار و بروج آن را به‌طور محکم ساخته‌اند و پایه بندی آن را سنگ آجین کرده‌اند و دو شیر حاجی در اطراف خود داشته با دو خاک‌ریز که قطر هر یک پنج ذرع است.

کلنل مک گرگر در سفرنامه خود تحت عنوان سفری به ایالت خراسان از قول دکتر فوربز آورده است:

قلعه بر بالای تپه‌ای به ارتفاع ۲,۰۰۰ تا ۲,۵۰۰ پا بنا شده که از ارتفاعات شمال و غرب می‌تواند مورد تهدید آتش‌بار قرار گیرد. در جنوب آن و در دو طرف دیگر کوهی واقع شده که از قله تا دیوارهای قلعه ۱,۲۰۰ یارد فاصله دارد.

قلعه فورگ در جبهه شمالی روستای فورگ و در ارتفاع ۱,۸۴۰ متری قرار دارد. این قلعه روی ارتفاعات ابتدای دره درمیان، منتهی به دشت اسدیه قرار گرفته است. قلعه از نظر مکانی دارای موقعیت به نسبت مناسبی است که بر کل روستا، مزارع و راه‌های ارتباطی منطقه شرقی پیرامون خود احاطه دارد. وسعت قلعه حدود ۹,۲۰۰ متر مربع و گستردگی آن از شرق به غرب است.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: علی کاشانی زاده

ورودی اصلی قلعه فورگ در حصار شرقی آن قرار دارد که پایین‌ترین نقطه بنا به شمار می‌رود. در معماری قلعه از سمت شرق به غرب سه بخش عمده قابل تشخیص هستند:

• بخش اول: بخش اول در شرق قلعه شامل انبار علوفه، محل زندگی خدمه، محل نگهداری احشام و حوض انباری است؛
• بخش دوم: بخش دوم در مرکز قلعه و در ارتفاع بالاتری نسبت به بخش اول قرار دارد و به نگهداری آذوقه و تدارکات نظامی، محل سکونت سربازان و مسجد اختصاص داده شده بود؛
• بخش سوم: سومین بخش که حالت مرکزیت دارد، در بالاترین بخش قلعه و در دو طبقه احداث شده است و بر کل روستا و راه‌های ارتباطی پیرامون منطقه اشراف دارد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: زیبا نژادی

در بخش شرقی قلعه که ورودی، برج‌های نگهبانی، آب‌انبار و فضاهای دیگر را شامل می‌شود، به‌دلیل درصد بالای تخریب امکان تشخیص دقیق نوع کاربری‌ وجود ندارد. مشاهده آثاری از برج و بارو در حد فاصل این بخش با بخش اول، چنین احتمالی را پیش می‌کشد که بخش شرقی در واقع مرحله دوم دفاعی قلعه بوده است تا بدین‌وسیله لایه‌های دفاعی بخش اصلی قلعه، یعنی کهندژ تکمیل‌تر شود. در گوشه شمال شرقی این قسمت، برجی خشتی با تزیینات چلیپایی یا طرح لوزی وجود دارد که در میان مردم روستا به برج کبوترخانه شهرت یافته است.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: امیرحسین مقتدایی

سومین بخش قلعه که در غربی‌ترین و مرتفع‌ترین بخش آن قرار دارد، به‌وسیله دو برج و حصاری مستحکم و بلند از بخش دوم جدا می‌شود. وجود این برج‌ها و حصارها نشان‌دهنده اهمیت زیاد این بخش است. این قسمت که کهندژ یا شاه‌نشین قلعه محسوب می‌شود، نسبت به دو قسمت قبل دارای فضاهای دست‌نخورده بیشتری است. وجود فضاهایی مانند هشتی‌ها، راهروهای ارتباطی، اسطبل، محل ذخیره آذوقه، برج‌های نگهبانی و فضاهایی با کاربری‌های دیگر، از مهم‌ترین ویژگی‌های این قسمت به شمار می‌آید. کهندژ یا ارگ از دو طبقه تشکیل می‌شود که طبقه فوقانی آن به‌جز قسمت‌های محدود تخریب شده است. از دیگر عناصر موجود در قلعه، تونلی است که به خارج از قلعه راه دارد. تونل‌ها به‌منظور برداشت آب در زمان محاصره قلعه یا خروج اضطراری و پنهانی ساخته شده‌اند. این تونل زیرزمینی که در حال حاضر تا صد پله آن قابل تردد است، در جریان نبرد میرزا رفیع خان با میر علم خان و پسرش، امیر اسدالله خان، مورد استفاده قرار گرفت.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: Midnight Soldier

قلعه فورگ درمجموع از ۱۸ برج تشکیل می‌شود که اکنون تعدادی از آن‌ها باقی ‌مانده‌اند. مصالح به‌کاررفته در ساخت بیشتر سنگ، آجر و خشت است. این قلعه که بر بالای صخره‌ای سنگی قرار دارد، پس از قرون متمادی همچنان قامت خود را استوار نگه داشته است. بر بلندای حصار و برج‌ها سازه‌های کنگره‌دار و منافذی جهت دیده‌بانی و دفاع دیده می‌شوند. با توجه به آثار و بقایای معماری داخل قلعه چنین استنباط می‌شود که قلعه فورگ در چندین مرحله بازسازی شده است و بر وسعت آن افزوده‌اند. آخرین مرحله بازسازی آن مربوط به دوره افشاریه است. حصار فعلی قلعه و هشت برج مدور آن یادگاری از این دوره محسوب می‌شوند.

تاکنون دو فصل کاوش در قلعه فورگ انجام شده است. فصل اول در سال ۱۳۸۰ هجری شمسی در جریان عملیات مرمتی قلعه و به‌منظور روشن شدن وضعیت پلان و نقشه قسمت کهندژ صورت پذیرفت. در جریان این کاوش فضاهایی مانند اسطبل، انبار ذخیره آذوقه، نقب زیرزمینی و راهروهای ارتباطی قسمت‌های مختلف کهندژ شناسایی شدند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: رضا کرمی

بازدید از قلعه فورگ بیرجند در حال حاضر (سال ۱۴۰۲) رایگان است. از آنجا که آب‌وهوای خراسان جنوبی در پاییز و زمستان سرد و خشک است، ما به شما توصیه می‌کنیم بهار یا تابستان را برای بازدید از قلعه انتخاب کنید. قدم زدن در راهروها و مسیرهای قلعه و تماشای درختان سرسبز روستای فورگ تجربه‌ای به‌یادماندنی خواهد بود.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: محمود یازرلو

• آدرس: استان خراسان جنوبی، شهرستان سربیشه، بخش مرکزی، دهستان درح، روستای ماخونیک (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۲): رایگان
• فاصله از قلعه فورگ: حدود ۱۱۴ کیلومتر (یک ساعت و ۳۰ دقیقه با ماشین)

روستای ماخونیک از جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی است و در لیست هفت روستای شگفت‌انگیز جهان قرار دارد. این روستا به‌دلیل قد کوتاه ساکنان خود به «شهر لی‌لی‌پوت‌ها» شهرت یافته است. ماخونیک از مرز افغانستان حدود نیم ساعت فاصله دارد و مردم خون‌گرم و دوست‌داشتنی آن از فارسی‌زبانان افغانستانی محسوب می‌شوند. مردم شگفت‌انگیز این روستا در قدیم شکار نمی‌کردند، چای نمی‌خوردند و گوشت مصرف نمی‌کردند؛ چون این کارها را حرام می‌دانستند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: پویا سبزواری

• آدرس:استان خراسان جنوبی، شهرستان بیرجند، بخش مرکزی، دو کیلومتری جنوب غربی بیرجند (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۲):رایگان
• فاصله از قلعه فورگ: حدود ۱۰۳ کیلومتر (یک ساعت و ۲۰ دقیقه با ماشین)

بند امیر شاه که با نام «بند عمر شاه» نیز شناخته می‌شود، از آثار تاریخی و جاهای دیدنی بیرجند است. این سازه در دوره قاجار ساخته شد. هدف از احداث این سازه، ذخیره آب و مهار سیلاب‌ها در ناحیه بود. در ساخت بند امیر شاه از مصالحی همچون سنگ، آجر و ملاط ساروج استفاده شده است. این بند را روی رودخانه‌ای فصلی در رشته‌کوه باقران احداث کرده‌اند. بازدیدکنندگان می‌توانند در کنار تماشای معماری و شیوه ساخت بند، از صدای آب و طبیعت اطراف نیز لذت ببرند. این اثر در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ هجری شمسی با شماره ثبت ۴۸۱۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: فرزاد ابطحی

نویسنده: بهاره غنچه / بازنویسی: محمدرضا قاسم شیرازی