روستای تاریخی پاژ

روستای پاژ از مکان های دیدنی مشهد به شمار می‌رود و محل تولد ابوالقاسم فردوسی شاعر حماسه‌سرای ایرانی بوده است. این روستا یک خیابان اصلی با نام «فردوسی» دارد که از جاده کلات منشعب می‌شود و خیابان‌های فرعی آن نیز بر اساس همین خیابان اصلی شماره‌گذاری شده‌اند. همراه ما باشید و بیشتر با این روستای تاریخی آشنا شوید.

روستای پاژ از جاهای دیدنی استان خراسان رضوی به شمار می‌رود که در ۱۵ کیلومتری شمال شرقی مشهد و در تقاطع جاده کلات و کارد واقع شده است. برای دسترسی به روستای پاژ، از مشهد با استفاده از بلوار ۲۲ بهمن، به‌سمت کلات نادری بروید. روستای پاژ در همین مسیر، در سمت چپ جاده واقع شده است. فاصله این روستا تا ابتدای بلوار ۲۲ بهمن مشهد، حدود ۲۰ کیلومتر است.

موقعیت روستای پاژ روی نقشه

زادگاه فردوسی، روستایی سرسبز و پوشیده از باغ‌های انگور است. حدود ۵۰۰ متری شمال پاژ که بر بلندای تپه‌ای در جلگه قدیم خراسان قرار دارد، تپه‌ای با قدمت نامعلوم واقع شده است که خرده سفال و کاشی‌های رنگارنگ اطراف و روی آن پراکنده‌ هستند و نشان از تاریخ کهن آن دارند. برخی بر این عقیده‌ هستند که این آثار یادگار سده‌های اولیه قرون اسلامی تا حدود قرن دهم قمری است.

عکس از خبرگزاری ایرنا (عکاس: محسن بخشنده)

پاز یا پاژ در لغت به‌معنای هدیه است که فرد دارای رتبه و مقام به فرد دیگر نیز تراز خود می‌دهد.

در میانه روستای پاژ و در ۷۰۰ متری شمال غرب آن دو تپه باستانی به چشم می‌خورد که به آثار و بقایای پاژ قدیم مربوط هستند و موید پیشینه تاریخی این منطقه در سده‌های نخستین پس از اسلام تا قرن نهم و دهم هجری.

به استناد متون تاریخی و ادبی به‌جامانده این روستا زادگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی است. دراین‌باره نوشته‌اند که حکیم حماسه‌سرای ایران در سال ۳۲۹ یا ۳۳۰ هجری قمری در همین روستا چشم به جهان گشود، در سن ۳۰ سالگی نظم شاهنامه را آغاز کرد، پس از صرف ۳۵ سال اشعار حماسی خود را به نام شاهنامه به پایان رسانید و به روایت مشهور سال ۴۱۶ هجری قمری به دیار باقی شتافت. روستای فعلی پاژ ۸۰۰ هکتار مساحت دارد که از مجموع آن حدودا چهار هکتار به بخش مسکونی اختصاص یافته است. بخشی از فضای مسکونی روستا در میان آن و بقیه روی تپه‌ای موسوم به قلعه بلند است. به‌نظر می‌رسد قلعه بلند در گذشته محل اصلی و هسته مرکزی دهکده پاژ بوده است؛ زیرا پیرامون آن تا چندی قبل خندقی وجود داشت که جهت ممانعت از پیشروی مهاجمین آن را پر از آب می‌کرده‌اند. به‌جز تپه موجود و در فاصله تقریبی پانصد متر، پشته بلند دیگری نمایان است که در نزد اهالی به قلعه کهنه پاژ شهرت دارد. سفال‌های رنگارنگ و لعاب‌دار پراکنده روی این بلندی، نشانه‌ای از تداوم مدنیت پاژ در سدهای اولیه بعد از اسلام تا قرن نهم و دهم هجری است.

عکس از خبرگزاری ایرنا (عکاس: محسن بخشنده)

در تاریخ‌نگاری‌ نظامی عروضی سمرقندی به این موضوع اشاره شده است:

«ابوالقاسم فردوسی از دهقانان توس بود و از دیهی (دهی) که آن دیه (روستا) را پاژ خوانند و از ناحیت (ناحیه) تابران (توس) است؛ آن ده، بزرگ است و از وی هزار مرد بیرون آید. فردوسی در آن دیه (روستا)، شوکتی تمام داشت.»

در اردیبهشت سال ۱۳۸۹، نخستین گمانه‌زنی باستان‌شناسی به‌منظور بازشناسی علمی روستای قدیمی پاژ از سوی دفتر حفظ و احیای محوطه‌های تاریخی معاونت میراث فرهنگی استان خراسان رضوی صورت گرفت که منجر به شناسایی قلعه‌ای بزرگ به‌اندازه تقریبی ۴۵ در ۶۵ متر و ارتفاع ۱۲ متر در میانه روستای کنونی پاژ شد. طبق اسناد موجود، قدمت بنیاد این قلعه به سده‌های نخستین دوره اسلامی بازمی‌گردد و اواخر دوره قاجار نیز چندین خانه روی بقایای تاریخی آن ساخته شده‌اند. از جمله این خانه‌ها یک باب منزلی است که در سمت شرق قلعه و بلندتر از دیگر ساختمان‌ها است.

عکس از خبرگزاری ایرنا (عکاس: محسن بخشنده)

بنابر اظهار نظر معتمدین روستای پاژ، خانه مذکور حدود ۹۰ سال پیش به دستور کدخدای روستای پاژ به نام کریم‌اله اسدی به‌وسیله یک استادکار از مشهد ساخته شده است. این خانه دارای یک اتاق سه در به‌اندازه تقریبی سه در پنج متر و با دیوارهای خشتی، گلی و گچ‌اندود است که به‌عنوان تنها فضای نشیمن خانه هنوز باقی مانده است. این خانه نیمه‌مخروب از دید گردشگران به خانه فردوسی مشهور شده است.

روستای کهن پاژ که پیشینه آن به پیش از قرن چهارم هجری باز می‌گردد، اکنون با چهار هکتار بافت مسکونی و درمجموع با ۸۰۰ هکتار وسعت می‌تواند جز آثار تاریخی به شمار آید. سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران، وظیفه دارد با توجه به اقبال گردشگران داخلی و خارجی، نه‌تنها از خانه فردوسی، بلکه از روستای پاژ همان گونه که از آرامگاه فردوسی در توس محافظت می‌کند، حراست کند.

عکس از خبرگزاری ایرنا (عکاس: محسن بخشنده)

روستای پاژ تاکنون از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به ثبت ملی نرسیده است و به‌دلیل عدم رسیدگی، بناهای موجود در این روستا اکنون به خرابه‌ای تبدیل شده است.

در خاستگاه مردمی در ایران برای همیاری در بازسازی زادگاه و آرامگاه فردوسی در تاریخ ۱۳۸۴/۱۲/۲۷ بنیاد فردوسی با مجوز رسمی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به ثبت رسمی رسید و در بخشی از اساسنامه مصوب این سازمان مردم‌نهاد، هرگونه فعالیت در راه بازشناسی فردوسی و یاری‌رساندن به گسترش زبان فارسی در ایران و جهان، به‌ویژه راه‌اندازی فرهنگ‌سرای فردوسی، بوستان‌سرای مفاخر ایران و نیز کتابخانه تخصصی و مرکز اسناد فرهنگی در روستای پاژ و مجموعه فرهنگی تاریخی توس (زادگاه و آرامگاه فردوسی) و نظارت بر حسن اداره این مجموعه‌ها تاکید شده است که ظرفیتی افزون بر سند ملی یاد شده برای همیاری با نهادهای کارگزار فرهنگی در سطح کشوری و استانی در بازسازی زادگاه و آرامگاه فردوسی را می‌تواند فراهم آورد.

عکس از خبرگزاری ایرنا (عکاس: محسن بخشنده)

بر همین پایه در محقق ساختن «طرح ملی احیای مجموعه فرهنگی تاریخی توس» بنیاد فردوسی نیز طرحی با نام «بازسازی زادگاه و آرامگاه فردوسی» را به نهادهای فرهنگی استان خراسان رضوی ارائه کرده است تا ضمن پیگیری اجرایی شدن بخشی از اساسنامه مصوب، آمادگی رسمی برای همیاری با نهادهای استانی در خراسان رضوی را اعلام کند. به همین منظور بنیاد فردوسی در طرحی خواستار آن شده است با مجوز نهادهای کشوری و استانی، بتواند به‌عنوان بازوی اجرایی «شورای احیای مجموعه فرهنگی تاریخی توس» با پشتیبانی نیروهای متخصص داخلی و نیز همیاری ایرانیان داخل و خارج از کشور و با همکاری مردم توس و روستاهای نیز‌جوار از جمله روستای پاژ در بازه زمانی مشخص و با کمترین بودجه، مرکزهایی پژوهشی، رفاهی و گردشگری را راه‌اندازی کند.

در سال ۱۳۸۸ بنیاد فردوسی نخستین بار جزئیات طرح ساخت شهرک شاهنامه در روستای پاژ را اعلام کرد. این طرح به‌منظور بازسازی روستای پاژ و تبدیل آن به شهرکی با امکانات مناسب برای جذب گردشگر اعلام شده بود. در این طرح راه‌اندازی فرهنگ‌سرای فردوسی شامل موزه، کتابخانه تخصصی، تالار سخنرانی، دانشگاه فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی، شهرک گردشگری شاهنامه، دهکده نمونه پاژ و کلینیک تخصصی، مجتمع آکادمیک ورزشی و ایجاد کارگاه‌های صنایع‌دستی و هنرهای دستی در آرامگاه و زادگاه فردوسی به تصویب رسیده است. همچنین در آن طرح به موقعیت جغرافیایی زادگاه فردوسی (روستای پاژ) در ارتباط با آرامگاه وی (شهر توس) پرداخته شده و بهره‌گیری از ظرفیت گردشگری مذهبی بارگاه امام رضا (ع)، پیشوای هشتم شیعیان نیز در آن طرح پیش‌بینی شده است.

عکس از خبرگزاری ایرنا (عکاس: محسن بخشنده)

تاکنون با پیگیری‌های بنیاد فردوسی برای همیاری در بازسازی روستای پاژ، زادگاه فردوسی با آن که این موضوع در اساسنامه این سازمان مردم‌نهاد، پیش‌بینی شده است، هنوز هیچ نهاد دولتی اجازه فعالیت به بنیاد فردوسی را برای راه‌اندازی طرحهای فرهنگی در این روستا، صادر نکرده است.

از سوی بنیاد فردوسی در اردیبهشت ماه ۱۳۹۱ نقاشی رنگ و روغن از نمای بالای روستای پاژ که «منصور وفایی»، عضو هیئت امنای بنیاد فردوسی و از آخرین بازماندگان نگارگری قهوه‌خانه‌ای، ترسیم کرده بود به گونه کارت پستال در دسترس دوستداران فردوسی قرار گرفته شده است.

عکس از سایت ویکی‌پدیا (عکاس: نامشخص)

دسترسی به روستای پاژ از مشهد، در صورت عدم وجود ترافیک سنگین، با ۲۰ دقیقه رانندگی به‌راحتی امکان‌پذیر است. در این روستا امکانات خاص اقامتی یا خدماتی برای گردشگران وجود ندارد. بنابراین بهتر است برنامه بازدید از روستا را محدود به روز کنید تا مشکلی برای اقامت شبانه پیش نیاید. بازدید از این روستا رایگان است. بهترین زمان سفر به پاژ نیز فصل بهار محسوب می‌شود.

نویسنده: زهرا صالح نژاد