آرامگاه فردوسی

بناهای آرامگاهی بسیار معروفی از جمله آرامگاه خیام، آرامگاه حافظ و آرامگاه سعدی همگی متعلق به کسانی هستند که نقش بسیار پررنگی در زنده نگه‌داشتن زبان سرزمینشان یعنی زبان فارسی ایفا کرده‌اند. با این حال، پیکر کسی که به‌عنوان زنده‌کننده زبان فارسی از او یاد می‌شود، در خراسان بزرگ و در مقبره‌ای زیبا آرام گرفته است.

بنای آرامگاه فردوسی یکی از زیباترین مقبره‌های ایران و جاهای دیدنی استان خراسان رضوی محسوب می‌شود که در طول زمان تغییرات زیادی به خود دیده است. معماران بزرگی برای طراحی بنای مقبره این شاعر بزرگ طرح‌ ارائه کرده‌اند. با کجارو همراه باشید تا این بنا و البته صاحب آن را بهتر بشناسید.

• آدرس: استان خراسان رضوی، شهرستان مشهد، بخش توس، انتهای بلوار شاهنامه، بلوار بهارستان (مشاهده روی نقشه)

آرامگاه فردوسی با عنوان «مجموعه فرهنگی باغ آرامگاه فردوسی» در شهر توس قرار دارد و فاصله مشهد تا آرامگاه فردوسی حدود ۳۰ کیلومتر است. این آرامگاه میان دو روستای طوس سفلی و اسلامیه و نزدیک به شهر تاریخی تابران و بقعه تاریخی هارونیه قرار گرفته است. روستای تاریخی پاژ، زادگاه فردوسی، در ۲۰ کیلومتری شرق آرامگاه قرار دارد.

منبع عکس: ویکی‌مدیا؛ عکاس: داوود داوودی

جهت دسترسی به آرامگاه فردوسی راه‌های مختلفی در دسترس است؛ از جمله:

• رفتن به آرامگاه فردوسی با مترو: برای استفاده از متروی مشهد جهت دسترسی به آرامگاه فردوسی باید در ایستگاه متروی نمایشگاه از قطار شهری پیاده شوید و ادامه مسیر را با اتوبوس‌های خط ۲۰۲ طی کنید. این اتوبوس‌ها در مدت‌زمان ۴۰ تا ۴۵ دقیقه شما را به آرامگاه فردوسی خواهند رساند.
• رفتن به آرامگاه با اتوبوس: اتوبوس‌های خط ۲۰۲ از مبدا پایانه فردوسی مشهد به‌سمت توس حرکت می‌کنند و یکی از ایستگاه‌های آن‌ها آرامگاه فردوسی است.
• رفتن به آرامگاه فردوسی با خودروی شخصی: دسترسی به آرامگاه فردوسی با استفاده از خودروی شخصی کار ساده‌ای به نظر می‌رسد. برای این موضوع بهتر است از میدان قائم در شمال غربی شهر مشهد وارد بزرگراه پیامبر اعظم و سپس جاده مشهد-قوچان شوید. بعد از بیمارستان طالقانی مشهد وارد بلوار شاهنامه در سمت راست شوید و این بلوار را تا نزدیک انتها طی کنید. انتهای مسیر را از طریق بلوار بهارستان پشت سر بگذارید تا بتوانید در نزدیک‌ترین نقطه به آرامگاه، یعنی پارکینگ، ماشین را پارک کنید.

آرامگاه فردوسی که در گذشته صرفا به‌عنوان محل خاک‌سپاری حکیم ابوالقاسم فردوسی شناخته می‌شد، امروزه چیزی فراتر از یک آرامگاه ساده و معمولی است. این مجموعه بزرگ از بخش‌های مختلفی تشکیل می‌شود که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت. در نمای بیرونی و داخلی آرامگاه سروده‌های فردوسی را خواهید دید که در بخش‌های مختلف با کمک هنر کاشی‌کاری و نقوش سنگی نقش بسته‌اند. آرامگاه فردوسی بعد از طی کردن فرازونشیب‌های بسیار در هجدهم آذر ۱۳۵۴ هجری شمسی با شماره ثبت ۱۱۷۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی و برجسته کشورمان به ثبت رسید.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: مهدی قدسی

• نیمه‌ اول سال: از ساعت ۹ تا ۱۹
• نیمه‌ دوم سال: از ساعت ۸ تا ۱۷
• روزهای تعطیل: شهادت حضرت علی (ع)، شهادت امام جعفر صادق (ع)، تاسوعا و عاشورای حسینی، رحلت حضرت رسول اکرم (ص) و رحلت امام خمینی (ره)

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: نجمه سعیدی

قیمت بلیط بازدید از آرامگاه فردوسی (در سال ۱۴۰۲) برای گردشگران داخلی پنج هزار تومان است.

ابوالقاسم فردوسی توسی، شاعر حماسه‌سرای ایرانی، در سال ۳۲۹ هجری قمری چشم به جهان گشود. او در خانواده‌ای دهقان به دنیا آمد. دهقانان در طبقه‌ اشراف عصر ساسانی بودند که از نظر اعتبار و ثروت در درجه دوم کشور قرار داشتند. فردوسی به‌عنوان بزرگ‌ترین سراینده اشعار فارسی شناخته می‌شود و از شهرت جهانی برخوردار است. در منابع مختلف به او لقب حکیم سخن و حکیم توس را داده‌اند.

بخشی از زندگی نامه فردوسی از تولد تا مرگ، در پرده‌ای از ابهام است؛ در واقع از زندگی فردوسی قبل از سرودن شاهنامه اطلاعات درستی در دسترس نیست. بر اساس برخی روایات اولین پسر او در سال ۳۵۹ هجری قمری به دنیا آمد. از همسر فردوسی نیز اطلاعات درستی در دسترس نیست و بسیاری از پژوهشگران از جمله محمدتقی بهار، زنی را که در ابتدای داستان «بیژن و منیژه» از آن یاد شده است، همسر فردوسی می‌دانند. در برخی از روایات به این مسئله اشاره کردند که وقتی فردوسی ۶۷ ساله بود، پسر ۳۷ ساله خود را از دست داد و از این موضوع بسیار آزرده شد؛ به‌طوری که در برخی از اشعارش به این مسئله اشاره شده است.

منبع عکس: ویکی‌مدیا؛ عکاس: بنفشه رئیسی

بر اساس مدارک موجود از شاهنامه ابومنصوری، فردوسی سرودن شاهنامه را از سی‌سالگی آغاز کرد. در عین حال با توجه به استعداد او می‌توان این‌طور در نظر داشت که فردوسی از سنین نوجوانی مشغول به این کار بوده است. بخشی از اشعار در شاهنامه متعلق به «ابو منصور محمد بن احمد توسی» معروف به «دقیقی» است که خود فردوسی هم به این مسئله اشاره داشت و بقیه شاهنامه که سروده شخص او است، اصل شاهنامه به شمار می‌رود.

فردوسی داستان‌هایی را در «عصر منصور بن نوح»، امیر سامانی، سروده بود. در حدود سال ۳۷۰ هجری قمری یعنی در روزگار نوح دوم، پسر منصور، پس از مرگ دقیقی، فردوسی به نظم درآوردن متن شاهنامه ابومنصوری را شروع کرد. احتمال این موضوع زیاد است که دقیقی به دستور شاه سامانی کار نظم شاهنامه را شروع کرده بود. به همین دلیل فردوسی برای دنبال کردن کار دقیقی قصد سفر به بخارا (پایتخت سامانیان) را کرد تا دستور ادامه کار را از شاه سامانی بگیرد، از پشتیبانی مالی او برخوردار شود و از شاهنامه «ابومنصور محمد بن عبدالرزاق» استفاده کند. دو روایت از این سفر موجود است که طبق یکی، سفر فردوسی بی‌حاصل ماند و طبق دیگری، فردوسی اصلا به چنین سفری نرفت؛ در هر صورت دوستی از همشهریان او دست‌نویسی از شاهنامه ابومنصور را در اختیارش گذاشت. «امیرک منصور»، فرزند ابومنصور محمد بن عبدالرزاق، فردوسی را از نظر مالی پشتیبانی می‌کرد؛ اما این دوران طولی نکشید و امیرک منصور کشته شد.

سرانجام شاهنامه در سال ۳۸۴ هجری قمری به پایان رسید. اولین ویرایش این اثر ۱۶ سال پس از این تاریخ انجام گرفت و بخش‌هایی نیز به این کتاب اضافه شدند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: امیر جنگی

بعد از فوت حکیم فردوسی تا چهار سده در منابع تاریخی هیچ‌گونه خبری از سال مرگ او ذکر نشد. پیشگفتار «شاهنامه بایسنقری» نخستین منبعی محسوب می‌شود که از زمان مرگ فردوسی یاد کرد. این سال ۴۱۶ هجری قمری ذکر شده است؛ اما در مورد همین تاریخ نیز باورهای ضدونقیضی وجود دارد.

مذهب فردوسی تشیع بود و به همین علت بعد از وفات او اجازه ورود پیکرش را به قبرستان ندادند. بنابراین دوستداران حکیم او را در باغ شخصی خود در شهر تابران توس دفن کردند. صد سال بعد از مرگ فردوسی بنای آرامگاه همچنان برپا بود و در حمله غزنویان نیز آسیب ندید. در سال ۶۴۱ هجری قمری «امیر مغول» تصمیم گرفت تا برای بنای قلعه‌ای در طوس، آرامگاه فردوسی را ویران کند و از مصالح آن در ساخت قلعه استفاده کند.

در دوران حکومت «غازان خان» شخصی به نام «امیر ایسن قتلغ» ساختمانی در نزدیکی آرامگاه فردوسی بنا کرد و خانقاهی نیز در کنار آن قرار گرفت؛ اما قبل از به پایان رسیدن ساخت این بنا امیر ایسن درگذشت.

آرامگاه قدیم فردوسی؛ منبع عکس: وب‌سایت ferdowsitoos.razavichto.ir؛ عکاس: نامشخص

تا نیمه دوم قرن هشتم هجری قمری آرامگاه فردوسی در کنار قبر «محمد غزالی» و «معشوق توسی» در بخش شرقی توس بود. سرانجام «عبیدالله خان ازبک» در حمله به خراسان بنا به خصومتی که با شیعیان داشت، دستور ویرانی کامل آرامگاه فردوسی را داد. بعدها «خانیکوف»، پژوهشگر و کنسول روس، در بازدید از توس نشانی از آرامگاه فردوسی ندیده بود؛ اما با نگاهی به گزارش «کرزن انگلیسی» بقایای آرامگاه فردوسی تا حدود سال ۱۲۵۴ هجری شمسی آشکار بوده است. پس از آن گندمزاری روی آرامگاه را پوشاند. عبدالوهاب آصف الدوله، والی خراسان، از طرف ناصر الدین‌ شاه به جست‌و‌جوی آرامگاه فردوسی رفت و با راهنمایی چند فرانسوی که از توس دیدن کرده بودند، موفق به پیدا کردن محل دقیق آرامگاه شد. بعد از مدتی تصمیم ساخت بنایی باشکوه و درخور برای حکیم فردوسی گرفته شد و تا شروع ساخت بنا، دو اتاق به‌صورت موقت نزدیک آرامگاه فردوسی بنا شدند.

منبع عکس: ویکی‌مدیا؛ عکاس: نامشخص

در دوره پهلوی محمدتقی بهار با تحریک حس وطن‌پرستی رضاشاه از او خواست تا بنای آرامگاه فردوسی را ترمیم کند و با کمک‌های ملی ساختمانی باشکوه در این منطقه بسازد. به پیشنهاد «ارباب کیخسرو شاهرخ»، نماینده زرتشتیان در مجلس، انجمن آثار ملی برگه‌هایی چاپ کرد تا از طریق آن برای کمک مالی یا قرعه‌کشی برای ساخت آرامگاهی شایسته حکیم ابوالقاسم فردوسی اطلاع‌رسانی شود. از مردم نیز خواسته شد تا در این رویداد کمک کنند. تیمورتاش، دولتمرد ایرانی در عصر قاجار و پهلوی، نیز پیشنهاد بازسازی آرامگاه فردوسی را در مجلس ارائه داد. کیخسرو شاهرخ مامور شد تا محل دقیق دفن فردوسی را پیدا کند. در آن زمان محل دفن فردوسی در باغی با مالکیت «حاج میرزا محمدعلی قائم‌مقام التولیه» بود. مالک این باغ را به رضاشاه پیشکش کرد و رضاشاه هم باغ را برای ساخت مقبره به انجمن واگذار کرد.

طراحی آرامگاه فردوسی آغاز شد. «ارنست امیل هرتسفلد»، باستان‌شناس آلمانی، و «کریم طاهرزاده بهزاد»، مهندس و معمار معروف ایرانی، پیشنهاد طراحی مقبره را رد کردند و سرانجام طراحی بنا به مسابقه گذاشته شد. نکته جالب اینجا است که خود هرتسفلد و طاهرزاده بهزاد در این مسابقه شرکت کردند و در کنار آن‌ها افرادی نظیر «آندره گدار» و «نیکلای مارکف» نیز دیده می‌شدند. سرانجام طرح طاهرزاده بهزاد که سبک معماری آن به سبک سرستون‌های هخامنشی شبیه بود، در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی تصویب شد.

منبع عکس: فردانیوز؛ عکاس: نامشخص

طرح بهزاد در میانه کار متوقف شد و از گدار فرانسوی خواستند تا طرحی برای آرامگاه فردوسی ارائه کند. گدار طرح خود را از فرانسه به ایران فرستاد؛ اما تیمورتاش با اصرار طرح او را تغییر داد و سقفی هرمی به بنا افزود. انجمن با این تصمیم تیمورتاش مخالفت کرد؛ چراکه بر این باور بود که سقف هرمی یادآور معماری مصر است. با این اوصاف بار دیگر از طاهرزاده دعوت به عمل آمد تا طرحی جدید با در نظر داشتن طرح گدار ارائه دهد. طاهرزاده سقف پلکانی را جایگزینی مناسب برای سقف هرمی دانست.

سرانجام پس از کشمکش‌های طولانی نقشه جدید آرامگاه فردوسی در سال ۱۳۱۲ هجری شمسی تصویب شد و با نظارت «حسین لر زاده» در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی به پایان رسید. این بنا بعدها دچار فرونشست شد و بازسازی و تعمیر آن به استاد «هوشنگ سیحون» واگذار شد. بازسازی آرامگاه در سال ۱۳۴۷ هجری شمسی به پایان رسید.

امروزه مساحت مجموعه آرامگاه فردوسی برابر با ۶ هکتار است که دربردارنده باغ آرامگاه، استخر، یادبود فردوسی، ساختمان اداری، کتابخانه، موزه، آرامگاه شاعر بزرگ مهدی اخوان ثالث و آرامگاه خسرو آواز ایران، استاد محمدرضا شجریان، است. تندیس ضلع جنوبی مجموعه که حکیم ابوالقاسم فردوسی را نشان می‌دهد، اثر «ابوالحسن صدیقی» است. ۳۰ فواره در سه دسته ۱۰ تایی با تزئیناتی از گلبرگ نیلوفر به نشانه ۳۰ سال رنج فردوسی برای نوشتن شاهنامه در استخر اصلی آرامگاه قرار گرفته‌اند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: علی کهن

برای ورود به بخش درونی آرامگاه فردوسی باید از جبهه غربی وارد شد. پله‌های شمالی و جنوبی به زیرزمین و اتاق مدفن می‌رسند. روی دیوار پله‌ها ۶ نقش‌برجسته سنگی دیده می‌شود که قبل از بازسازی در دو طرف اتاق مدفن قرار داشتند. این نقوش برجسته شامل داستان‌هایی از جمله جنگ رستم، جنگ ایرانی‌ها و تورانی‌ها و نبرد رستم و سهراب می‌شوند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: محمد مهدی احمدی

داخل آرامگاه فردوسی و در بخش میانی سنگ‌ قبری از جنس مرمر با ابعاد یک متر در ۱٫۵ متر و ارتفاع نیم متر دیده می‌شود که محل دفن شاعر بزرگ ایرانی است. روی سنگ‌ قبر با خط نستعلیق نوشته شده است:

«به نام خداوند جان و خرد. این مکان فرخنده، آرامگاه استاد گویندگان فارسی‌زبان و سراینده‌ داستان‌های ملی ایران، حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی است که سخنان او زنده‌کننده‌ کشور ایران و مزار او در دل مردم این سرزمین جاویدان است».

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: حصیب شیرزاد

ساختمان آرامگاه فردوسی دارای مساحتی برابر با ۱۰۴۳ متر مربع است و از همه سمت پلکان دارد. ساختمان بنا به‌شکل مکعبی و با ارتفاع ۱۸ متر است. در سمت غربی بنا دری قرار دارد که قبل از بازسازی، مسیر ورودی به داخل آرامگاه فردوسی بود. در سمت شرقی نیز دریچه‌ای قرار داشت که بعد از بازسازی و انتقال مدفن به داخل آرامگاه فردوسی بسته شد.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: پتوس

در چهار طرف بنای مکعبی شکل آرامگاه فردوسی الواح مرمری با ابعاد ۱٫۵ در چهار متر دیده می‌شوند که سروده‌های شاهنامه شامل ۱۲ بیت روی آن‌ها تراشیده شده‌اند.

در سال ۱۳۸۴ هجری شمسی بر اساس تصمیم دکتر بهروز احمدی استراحتگاه و چایخانه آرامگاه به موزه فردوسی تبدیل شد. در این موزه که از جاهای دیدنی های توس به شمار می‌آید، اشیایی با عناوین مختلف نگه‌داری می‌شوند که از جمله آن‌ها باید به آثار سنگی دوران پیش ‌از تاریخ کشف‌شده در دشت توس، سفالینه‌های دوره اسلامی، سکه‌های دوره اسلامی، تنگ‌ها، عطردان‌ها و پیه‌سوزها اشاره کرد.

منبع عکس‌ها: گوگل مپ؛ عکاسان (از راست به چپ): مهسا مقدم، جاوید بهره دار، GS-Kim، Абу-Фатима

در محوطه آرامگاه فردوسی ساختمان دو طبقه‌ای به چشم می‌خورد که در سال ۱۳۴۷ هجری شمسی ساخته شد و به‌عنوان کتابخانه فردوسی از آن یاد می‌شود. کتابخانه آرامگاه فردوسی بیش از ۹ هزار جلد کتاب را در خود جای داده است. طبقه اول کتابخانه به مخزن کتاب و طبقه دوم به سالن مطالعه اختصاص دارد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: مهدی قدسی

«مهدی اخوان ثالث»، شاعر مشهور ایرانی، در محوطه آرامگاه به خاک سپرده شده است. اخوان ثالث در سال ۱۳۶۹ هجری شمسی از دنیا رفت و در نزدیکی مقبره فردوسی بزرگ به خاک سپرده شد. مزار این هنرمند در بخش غربی مجموعه آرامگاهی قرار دارد و تندیسی از او نیز در بالای سنگ قبر دیده می‌شود.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: Amir.N

استاد «محمدرضا شجریان» از مفاخر موسیقی ایرانی به شمار می‌رود که در یکم مهر ۱۳۱۹ هجری شمسی چشم به جهان گشود و در ۱۷ مهرماه ۱۳۹۹ هجری شمسی، پس از سال‌ها مبارزه با بیماری، دار فانی را وداع گفت. در سحرگاه ۱۹ مهرماه سال ۱۳۹۹ هجری شمسی پیکر استاد شجریان، خسرو آواز ایران، در جوار آرامگاه مهدی اخوان ثالث به خاک سپرده شد و به این ترتیب گنج‌های خاک توس تکمیل شد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: امین رحیمی

خوشبختانه در طول سال‌های اخیر و با توجه به استقبال خیره‌کننده گردشگران داخلی و خارجی از آرامگاه فردوسی اقداماتی برای رفاه هرچه بیشتر مراجعه‌کنندگان صورت گرفته است. در حال حاضر (سال ۱۴۰۲) مجموعه آرامگاه فردوسی علاوه بر تمام بخش‌های ذکر شده دارای کافه و رستوران است. چندین فروشگاه خرید سوغات نیز در محدوده آرامگاه راه‌اندازی شده‌اند. برای رفاه حال مراجعه‌کنندگان دو سرویس بهداشتی در قسمت شمالی و جنوبی آرامگاه قرار گرفته است.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: امیر جنگی

• آدرس: استان خراسان رضوی، شهرستان مشهد، بخش توس، نرسیده به انتهای بلوار شاهنامه (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۲): چهار هزار تومان
• فاصله از آرامگاه فردوسی: حدود ۱٫۵ کیلومتر (۳۰ دقیقه پیاده‌روی، ۵ دقیقه با ماشین)

بقعه هارونیه در نزدیکی آرامگاه فردوسی قرار دارد و بنایی مکعبی شکل و از جنس آجر است که قدمت طولانی خود را به نمایش می‌گذارد. درباره هدف احداث بنا اختلاف نظرهای متعددی وجود دارد. برخی این بقعه را مدرسه یا خانقاه و همچنین محل دفن «امام محمد غزالی» می‌دانند. برخی دیگر آن را یک مسجد معرفی می‌کنند که بعد از هجوم مسلمانان به ایران و روی بقایای یک آتشکده ساسانی ساخته شد.

بقعه هارونیه از نظر عظمت، قطر پایه‌ها و قدرت ایستایی در کف و گنبد دارای معماری خاص است. عامه مردم اینجا را به‌عنوان «زندان هارون» می‌شناسند؛ اما طبق بررسی‌ها هیچ شباهتی بین این بقعه و زندان وجود ندارد. محققان تاریخ ساخت بنا را قرن ششم هجری می‌دانند. با همه این تفاسیر بقعه هارونیه تحت عنوان آرامگاه منسوب به امام غزالی به شماره ۸۹۴۴ در سال ۱۳۸۲ هجری شمسی به فهرست آثار ملی افزوده شد.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: رضا موسوی‌پور

• آدرس: استان خراسان رضوی، شهرستان مشهد، بخش توس، نرسیده به انتهای بلوار شاهنامه (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۲): رایگان
• فاصله از آرامگاه فردوسی: حدود ۲ کیلومتر (۳۵ دقیقه پیاده‌روی، ۵ دقیقه با ماشین)

ارگ کهندژ توس یکی از جاهای دیدنی توس در استان خراسان رضوی است که مدت‌ها مورد بی‌توجهی و بی‌مهری مسئولان و مردم قرار گرفته بود. این بنای تاریخی قدمتی در حدواندازه سه دوره تاریخ کشورمان یعنی دوره‌های حکومت سلجوقیان، سامانیان و تیموریان دارد. ارگ کهندژ توس امروزه در مرکز توجهات قرار گرفته و اقدامات مناسبی برای بازسازی و معرفی هرچه بیشتر آن به گردشگران در دست انجام است. مسیر گردشگری میان آرامگاه فردوسی و ارگ کهندژ یکی از این اقدامات موثر بود که در سال ۱۳۹۹ هجری شمسی افتتاح شد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: Amir.N

نویسنده: فاطمه محمدی / بازنویسی: محمدرضا قاسم شیرازی