بازار همدان

بازار همدان با ۳۰ هکتار وسعت، یکی از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین بازارهای ایران است که در سال ۱۳۷۷ با شماره ۲۰۲۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. از آنجا که بیشتر بناهای بازار به دوره قاجار می‌رسد، می‌توانید در محلی تاریخی قدم بزنید و در عین حال، سوغاتی‌های متنوعی از ادویه و خشکبار تا فرش و ظروف مسی را تهیه کنید. پس بازدید از این بازار را به‌عنوان یکی از معروف‌ترین جاهای دیدنی همدان در برنامه سفرتان بگنجانید.

• آدرس: استان همدان، شهر همدان، خیابان شهدا، میدان امام خمینی (نمایش روی نقشه)

بازار همدان در محدوده خيابان‌های باباطاهر، اکباتان و شهدا قرار دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Eh San)

بازار همدان یکی از بازارهای مشهور سنتی ایران است که قدمت بیشتر بناهای آن به دوره قاجار باز می‌گردد. این بازار در سال ۱۳۷۷ از سوی سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۰۲۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

معروف‌ترین بخش‌های بازار شامل سرای گلشن، سرای پیغمبر، سرای میرزا کاظم و سرای نهاوندی‌ها می‌شود. در بازدید از بازار سنتی همدان می‌توانید به تماشای معماری منحصر‌به‌فرد آن بپردازید؛ با مردم بومی معاشرت کرده و با خرید کالاهایی مانند ادویه، خشکبار، ظروف مسی، کیف و کفش، فرش دستباف و... به اقتصاد مردم شهر کمک کنید.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سارا مومنی)

نام بازار همدان برای اولین بار در نوشته‌های سیاحان به چشم می‌خورد. ابوالقاسم محمد ‌بن حوقل، از مورخان و سیاحان اسلامی معروف قرن چهارم هجری قمری در کتاب خود از بازار همدان نام برده بود. مقدسی و ابن حوقل قدمت ساختمان اولیه بازار را مربوط به دوره سامانیان می‌دانند؛ اما به‌جز بنای کاروانسرای گلشن که متعلق به عهد صفوی است، بخش‌های عمده بازار کنونی در دوره قاجار یا پهلوی ساخته شدند. با این حال، بر اساس مدارک موجود حتی پیش از هرودوت، مورخ یونانی، نه‌تنها دادوستد از دیرباز در هگمتانه بسیار پررونق بود، بلکه یک نهاد بانکی و بانکداری پیشرفته و تقریبا امروزی نیز برای تسهیل امور تجاری و مبادلات کالایی در آن شهر فعالیت می‌کرد.

شهر همدان بعد از ظهور اسلام نیز غالبا مورد تاخت‌‌وتاز اقوام مختلف بود و چندین نوبت تخریب شد. در زمان هولاکوخان مغول به موازات تخریب شهر، بازار نیز آسیب‌هایی دید.

همدان به جهت قرارگیری در مسير يکی از شاخه‌های اصلی جاده ابريشم، از قرن‌ها پيش يکی از مراکز مهم مبادلات تجاری به شمار می‌رفت و تا اواخر دوره قاجار بخش زيادی از مبادلات ايران با غرب، از طريق همدان و بغداد صورت می‌گرفت. با افتتاح خطوط راه‌آهن بين پايتخت و بنادر شمالی و جنوبی کشور، همدان اهميت تجاری خود را از دست داد و بازار بزرگ همدان نيز به اين دلیل و بعدها به‌دلیل تحولات اجتماعی و اقتصادی کشور از رونق افتاد. متعاقبا بناهای آن به‌تدریج ويران يا دچار دخل‌وتصرف و ساخت‌وساز شد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: حسین میرزا)

ویلیام جکسن که در دوره قاجار در ایران حضور داشت، در مورد این بازار چنین می‌نویسد:

بازارهای همدان دارای سقف‌ هستند و بیش از ۵۰۰ دکان پر مشتری در آن‌ها قرار دارد. بازرگانان از این شهر به‌عنوان «انبار ایران» یاد می‌کنند. از جمله کالاهای بازرگانی باید اجناس چرمی را نام برد؛ زیرا همدان شهر دباغخانه‌ها است. همدانی‌ها در ساختن و عمل‌آوری پوست گاو و گوسفند و ساخت اجناس تجملی از آن‌ها شهره شده‌اند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: طاهره شیردل)

بازار همدان از ۳۸ بازار و راسته بازار و ۲۶ سرا و کاروان‌سرا تشکیل می‌شود که شکل اولیه اغلب آن‌ها دستخوش تغییراتی شده است. بزرگ‌ترين بخش بازار، سرای گلشن و آبادترين آن‌، سرای گمرک نام دارد که اخیرا تحت نوسازی قرار گرفت. در این میان نمی‌توان از سرای میرزا کاظم صحبتی نکرد که جزو زيباترين و در عين حال سالم‌ترین سراهای بازار همدان محسوب می‌شود. سرای گلشن و میرزا کاظم در دو سوی راسته اصلی در هسته اولیه بازار ساخته شده‌اند که مربوط به عصر صفوی هستند و هم‌اکنون از بخش‌های فعال بازار به شمار می‌روند.

• سراها: اکثر بافت بازار را سراهای قاجاری تشکیل می‌دهند و عمدتا در مرحله دوم توسعه بازار احداث شده‌اند و هسته اولیه را در برمی‌گیرند. مهم‌ترین این بناها که در حال حاضر وجود دارند عبارت‌اند از سرای قلمدانی، سرای نو، سرای صفر‌خان، سرای گمرک، سرای شریفیه، سرای پیغمبر و سرای حسین‌خانی. تعداد کاروان‌سراهای بازار همدان به ۱۲۰ واحد می‌رسید که تقریبا دو برابر تعداد کاروان‌سراهای شهر اصفهان، پایتخت دوره صفویه بود. این بخش‌ها در دو طبقه ساخته شده بودند که طبقه پایین به‌عنوان حجره و دفتر امور تجاری استفاده می‌شد و طبقه فوقانی انبار نگهداری کالا بود. همچنین محوطه‌های سرپوشیده‌ای در جنب کاروان‌سرا یا در گوشه‌ای از آن به‌عنوان محل نگهداری حیوانات وجود داشت. برخی کاروان‌سراها در ایام مخصوص محل برگزاری روضه‌خوانی بودند و در ایام محرم حرکت دسته‌های عزاداری طوری تنظیم می‌شد که از دو تا سه کاروان‌سرا بگذرد. تجار نامی کاروان‌سراها نیز بانی مخارج این مراسم بودند.
• راسته‌ها:اين بازار داراى ۳۰ راسته است که هر راسته به صنف و حرفه‌اى خاص اختصاص دارد. راسته‌هاى بازار همدان شامل راسته بازار زرگرها، صندوق‌سازها، مسجد جامع، چلنگرها، قصاب‌ها، قنادها، مسگرها، شيشه‌فروش‌ها، قبله، پيامبر، نخودبريزها، حلبى‌سازها، صحاف‌خانه، علاقبندها، کفش‌دوزها، کفش‌دوزهاى بزرگ، موتاب‌‌خانه، فلسطين، حسين‌خانى، حاج‌فضل‌‌اللّه، گلشن، دباغخانه، آهک‌فروش‌ها، حلاج‌ها، سمسارخانه، شاه‌زاده حسين، کهنه‌فروش‌ها، کاه‌فروش‌ها و سرپل گذر می‌شود. راسته‌ها اغلب به‌جهت نوع فعاليتشان مانند راسته بازار زرگرها، صندوق‌سازها یا قنادها نام‌گذاری می‌شدند يا نام بانی روی آن‌ها گذاشته می‌شد که از آن جمله می‌توان به بازار زنگنه، حسين خانی، حاج فضل‌الله و… اشاره کرد. بخش‌هایی از راسته بازار‌ها همچون مسجد جامع، قصاب‌ها، قنادها، نخودبريزها، کفش‌دوزها، حلاج‌خانه، سمسارها به‌صورت مسقف هستند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مهدی جعفری)

• بازارها: بازارهای عمده به‌جز چند مورد که تغییر نام پیدا کرده و محل فروش اجناس متفرقه شده‌اند، روزهای آخر حیات خود را طی می‌کنند. برای مثال بازارهای آهنگرها، گیوه‌کش‌ها، زهتاب‌ها، موتاب‌ها، نجارها، کوزه‌گرها، صحاف‌ها و... که از پیشه‌وران و مصنوعات آن‌ها خبری نیست.
• بازارچه‌ها: بازارچه‌ها یا بازارهای کوچک حوائج اولیه مردم محل را تامین می‌کردند. از بازارچه‌های معروف می‌توان از بازارچه اسمعلی‌خان، بازارچه امامزاده یحیی، بازارچه پل پهلوان‌ها، بازارچه جاگله، بازارچه جولان، بازارچه چمن ورمزیار، بازارچه شریف الملک، بازارچه کبابیان، بازارچه مظفریه و غیره نام برد.
• مساجد: تمامی بخش‌های بازار همدان در حول محور مسجد جامع ساخته شدند تا تجار نماز ظهر و عصر خود را در آنجا اقامه کنند. به‌غیر از مسجد جامع، مساجد کوچک‌تری در سایر نقاط بازار وجود داشت تا کسبه‌هایی که از مسجد جامع فاصله بیشتری داشتند، به‌راحتی نماز خود را به جا آورند. به‌عنوان مثال، مسجد پیغمبر در راستای پیغمبر، سر نمازگاه ابتدای گندمی‌ها و مسجد آقای آخوند در انتهای راسته گندمی‌ها از این دست هستند.
• سایر بخش‌ها: چندین گرمابه نیز مخصوص بازاریان و مسافران در بازار همدان وجود داشت که فقط در طول روز فعال بودند. در تقاطع راسته‌ها نیز نانوایی، بقالی و قهوه‌خانه وجود داشت.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: عاطفه صحرایی، هادی کریمی، دانیال نیک‌نام)

• خیابان اکباتان به‌طور کامل سنگ‌فرش شده است و عبور خودرو امکان‌پذیر نیست. در واقع، قسمت مرکزی شهر همدان بسته شده است و امکان تردد خودرو وجود ندارد.
• در راسته کفش‌فروش‌ها می‌توانید از کفش‌های زیبا و چرمی محصولات تبریز و همدان خرید کنید.
• ساعت کاری بازار از هشت تا ۲۱ است.

نویسنده: زهرا صالح‌نژاد/ بازنویسی: صدیقه شجاعی