آرامگاه بوعلی سینا

آرامگاه ابوعلی سینا، مقبره طبیب و فیلسوف معروف و بلندپایه ایرانی است که در قرن چهارم هجری قمری می‌زیست. این آرامگاه که جزو جاهای دیدنی همدان و نماد این شهر محسوب می‌شود، صرفا یک مقبره نیست و علاوه بر مقبره شیخ‌الرییس، محل دفن ابوسعید دخدوک، از دوستان ابن سینا و مقبره ابوالقاسم عارف قزوینی، شاعر ملی ایران است. همچنین موزه‌ای برای آشنایی با ابوعلی سینا و علم طب در این محل وجود دارد. در اطراف آرامگاه نیز فضای سبز زیبایی به چشم می‌خورد که جذابیتی دوچندان به آن بخشیده است. این جاذبه در سال ۱۳۷۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و سالانه گردشگران زیادی از آن بازدید می‌کنند.

• آدرس: استان همدان، شهر همدان، میدان بوعلی سینا (نمایش روی نقشه)

بنای آرامگاه شیخ‌الرئیس ابن سینا در میدان بوعلی سینا در مرکز شهر همدان واقع شده است.

منبع عکس:‌ ویکی پدیا (عکاس: Юрочкин Роман)

آرامگاه بوعلی سینا یکی از جاذبه‌های گردشگری همدان به شمار می‌رود که با ستون‌های سربه‌فلک‌کشیده، به نماد این شهر تبدیل شده است. این آرامگاه در تاریخ ۲۱ اردیبهشت ۱۳۷۶ با شماره ثبت ۱۸۶۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. قدمت بنای این آرامگاه باشکوه به سال‌های اخیر بازمی‌گردد؛ اما از لحاظ رعایت اصول مهندسی و نکات فنی ساختمانی، بر بسیاری از آثار تاریخی کشور برتری دارد.

آرامگاه ابوعلی سینا دارای دو تالار (شمالی و جنوبی) است. در حال حاضر از تالار جنوبی به‌عنوان موزه برای نگهداری سکه، سفال، برنز و غیره استفاده می‌شود و تالار شمالی به کتابخانه‌ اختصاص یافته است. قبر «ابوعلی سینا» در سمت راست مدخل آرامگاه و در سمت چپ او، قبر «ابوسعید دخدوک» قرار دارد. در حیاط شرقی آرامگاه، رو‌به‌روی در ورودی و در مقابل خیابان «بوعلی»، شاعر ملی ایران «ابوالقاسم عارف قزوینی» دفن شده است.

منبع عکس:‌ گوگل مپ (عکاس: امیر عربی)

در زمان حیات ابوعلی سینا، سپاهیان شمس‌الدوله دیلمی، حاکم وقت همدان، شورش می‌کنند و او در جریان این قائله ۴۰ روز در خانه ابوسعید می‌ماند. وی پس از مرگ همان جا به خاک سپرده می‌شود و چندی بعد ابوسعید نیز در کنار وی به خواب ابدی فرو می‌رود. این محل در آن زمان در پشت دژ جنوبی همدان بود و تا اواخر قرن سیزدهم هجری نیز تنها چهارطاقی کوچکی به‌عنوان مقبره بر مزار آن دو وجود داشت.

از آنجا که چهارطاقی مزار شیخ به‌مرور زمان در حال تخریب بود، یکی از شاهزاده‌های قاجار به نام «نگار خانم» دختر شاهزاده عباس میرزا، ولیعهد فتحعلی شاه، درصدد تجدید این بنا و تعمیر آن برآمد. به دستور وی به‌جای سازه قدیمی آن، گنبدی از آجر ساخته شد و دو سنگ، یکی روی مزار ابن سینا و دیگری روی مزار ابوسعید قرار گرفت. پس از احداث این بنای جدید، سنگ قبرهای قدیمی در سرسرای آرامگاه جدید نصب شد. علاوه بر این، در داخل آرامگاه در اطراف سنگ قبر بوعلی سینا و ابوسعید، نرده‌ چوبی کوتاهی ساختند.

در سال ۱۲۹۹ شخصی به نام محمدحسین فریدالدوله گلگون همدانی، دیواری کوتاه به دور محوطه قبر ابن سینا کشید و در کنار آرامگاه، تالاری بزرگ و تالاری کوچک‌تر برای کتابخانه و مخزن کتاب ساخت و یک چاه و حوض به مجموعه اضافه کرد.

منبع عکس:‌ گوگل مپ (عکاس: Eh San)

در زمان حکومت محمدرضا پهلوی، اعضای انجمن آثار ملی ایران تصمیم گرفتند که بنای جدید آرامگاه بوعلی بر اساس معماری قدیم و جدید ساخته شود. در نتیجه در خرداد سال ۱۳۲۴، طراحی نقشه‌ این بنا بین مهندسان و فارغ‌التحصیلان رشته‌ معماری به مسابقه گذاشته شد. بین طرح‌های ارائه‌شده، طرح آقا‌ی مهندس «هوشنگ سیحون» مورد قبول جناب مهندس محسن فروغی و آندره گدار قرار گرفت و به‌عنوان جایزه، اجرای این پروژه به ایشان واگذار شد.

طرح مزبور با الهام از «گنبد قابوس»، از عظیم‌ترین شاهکارهای معماری عصر ابن سینا، صورت گرفت که مقبره‌ قابوس ابن وشمگیر، شاعر و خوشنویس و از امیران سلسله زیار و حاکم طبرستان و گرگان بود. اگرچه سبک معماری این دو بنا بسیار با هم تفاوت دارد، می‌توان ایده‌ اولیه معمار را از این بنای باشکوه متوجه شد.

در اواسط سال ۱۳۲۶، انجمن آثار ملی تصمیم به اجرای طرح ساختمان آرامگاه گرفت. در آن هنگام مهندس سیحون برای تکمیل مطالعات خود به پاریس سفر کرده بود. پس از آگاهی از تصمیم انجمن، تحقیقات جدیدی را آغاز و در خرداد سال ۱۳۲۸، طرح‌های اجرایی آرامگاه را به‌‌عنوان پایان‌نامه به دانشکده هنرهای زیبای پاریس ارائه و سپس در تیر‌ ماه همان سال آن را برای اجرا به انجمن ارسال کرد. در اوایل سال ۱۳۲۸ بین انجمن آثار ملی ایران و شرکت ساختمان‌های کشور (شرکت نسبی مهندس ابتهاج و شرکا) قراردادی منعقد شد و در خرداد‌ماه، کار ساخت آرامگاه کلید خورد.

پس از تخریب مقبره‌ قدیمی و نبش قبر ابن‌سینا و ابو‌سعید، جمجمه و بخش‌های باقی‌مانده از استخوان‌های بوعلی سینا و ابوسعید با حضور افراد معتمد و موثق، پس از تهیه‌ صورت‌جلسه، در جعبه‌های مخصوص گذاشته شد و مهروموم شدند تا پس از ساخت بنای جدید، مجددا دفن شوند.

احداث بنای آرامگاه ابوعلی سینا در سال ۱۳۳۰ به پایان رسید و در بهمن‌ ماه آن سال به نمایندگان انجمن آثار ملی، تحویل داده شد. در روز پنجشنبه یازدهم اردیبهشت سال ۱۳۳۱، لاک و مهر جعبه‌های محتوی استخوان‌های ابوعلی سینا و ابوسعید دخدوک برداشته شد و استخوان‌ها با دقت کامل و رعایت موازین شرعی و آداب و رسوم معمول، کفن و دفن شد.

همدان زمستان‌های سردی دارد؛ از همین رو، بهترین زمان سفر به این شهر را باید بهار و تابستان معرفی کرد که می‌توانید از هوای مطبوع لذت ببرید. قطعا در چنین هوایی بازدید از آرامگاه بوعلی سینا به خاطره‌ای فراموش‌نشدنی تبدیل خواهد شد.

منبع عکس:‌ گوگل مپ (عکاس: پوریا تقدیری)

آرامگاه بوعلی سینا در زمینی به مساحت ۳,۰۹۰ متر مربع ساخته شده و زیربنای آرامگاه نیز ۱,۷۹۲ متر مربع است. بنای آرامگاه تلفیقی از دو سبک معماری ایران باستان و ایران بعد از اسلام را به نمایش می‌گذارد و در طراحی آن و عناصر اطرافش از هنر معماری سنتی ایرانی الگوبرداری شده است. برج آرامگاه از برج گنبد قابوس، باغچه‌ها از باغ‌های ایرانی، آب‌نماها از حوض‌خانه‌های سنتی و همچنین نمای سنگی با سنگ گرانیت از کاخ‌های باستانی ایرانی الهام گرفته شده‌اند.

مهندس سیحون در قسمت زیرین بنا، نمایی از بناهای مصر، ایران و یونان قدیم را نشان داده و در قسمت بالا معماری گنبد قابوس را به رخ کشیده است. طبق این طراحی، ابن سینا فیلسوف و متفکر بزرگ اسلامی بود که افکارش بر پایه علوم و اطلاعات ملل قدیم بنا نهاده شده و از چنین مبنایی رشد و تکامل یافته بود. سنگ‌های خشن و بزرگ در قسمت‌های زیرین بنا، روحیه‌ محکم و قدرت را تداعی می‌کنند و ظرافت و عظمت برج و پایه‌های آن، تفاوتشان را با سنگ‌های خشن آشکار می‌سازند.

سبک معماری آرامگاه ابن سینا با گنبد قابوس تفاوت‌هایی دارد. یکی از تفاوت‌ها این است که گنبد قابوس ۱۰ ستون و آرامگاه ابن سینا ۱۲ ستون دارد که نشانگر ۱۲ دانش ابن سینا هستند. علاوه بر این، فاصله‌ بین ستون‌ها در گنبد ابن سینا، باز و در گنبد قابوس بسته است. این دو سازه از نظر ابعاد نیز یکسان نیستند و ابعاد آرامگاه ابو علی سینا تقریبا به نصف ابعاد گنبد قابوس می‌رسد. جالب اینکه ایوان بنای آرامگاه ۱۰ ستون دارد و این ستون‌ها نشانه می‌دهند که بنا ۱۰ قرن پس از بوعلی ساخته شده است.

منبع عکس:‌ گوگل مپ (عکاس:علی عبداللهی)

یکی جذاب‌ترین بخش‌های آرامگاه، تخته‌سنگ مرمر یک‌پارچه‌ای به طول ۲٫۵۵ و عرض یک متر است که در میان ۱۲ پایه برج آرامگاه قرار دارد و کتیبه‌ای به خط ثلث روی آن دیده می‌شود. در زمان ساخت، تخته‌ سنگ بزرگی برای این قسمت تهیه شد؛ اما طی حادثه‌ای شکست و سازندگان مجبور به تهیه تخته‌سنگ دیگری شدند که از کنار دریاچه ارومیه به همدان آورده شد.

همچنین پایه‌های برج جذابیت خاص خود را دارند. ارتفاع هر پایه‌ برج از کف زیرین آرامگاه تا زیر گنبد، نزدیک به ۲۳ متر است. عرض هر پایه در پایین به ۱٫۱۷ متر و در بالا به ۹۲ سانتی‌متر می‌رسد. گنبد مخروطی‌شکل آن نیز حدود ۶ متر ارتفاع دارد. ارتفاع اتاق اصلی آرامگاه ۶٫۱۰ و ارتفاع آرامگاه ابوعلی سینا درمجموع (از کف تا انتها) بیش از ۲۸ متر است.

پس از ورود به بنا با محوطه‌ای مربع‌شکل روبه‌رو می‌شوید که ۲۰ بیت قصیده‌ معروف «عینیه» به خط ثلث بر بالای دیوارهای آن خودنمایی می‌کند. این قصیده از آثار ادبی ابن سینا در حکمت و فلسفه به شمار می‌رود و به مراحل مختلف سیر روح انسانی و ارتباط آن با عالم جسمانی می‌پردازد. این ابیات روی ۴۰ لوح از سنگ مرمر نقش بسته‌اند که هرکدام ۱٫۱۰ متر طول و ۰٫۵ متر عرض دارند.

مکمل این بنا، بوستانی به‌شکل نیم‌دایره با فضای سبز است و تندیسی از ابوعلی سینا با کتابی در دست در ضلع شرقی میدان قرار دارد.

منبع عکس:‌ گوگل مپ (عکاس: یاشار علیزاده)

از اقدامات دیگری که کمیته‌ جشن هزاره‌ «ابوعلی سینا» برای بزرگداشت او انجام داد، تاسیس کتابخانه‌ای در جوار آرامگاه وی بود. اعضای انجمن معتقد بودند از آنجا که «ابن سینا» فیلسوف و دانشمندی جهانی است، باید همه محافل علمی جهان در تاسیس کتابخانه‌ او مشارکت داشته باشند. در نتیجه، در سال ۱۳۲۹ خورشیدی با تهیه‌ یک اطلاعیه به زبان‌های فارسی، عربی، فرانسه و انگلیسی، از همه مولفان، موسسات فرهنگی و ناشران ایرانی و خارجی درخواست شد که کتاب‌هایی به انجمن آثار ملی ارسال کنند.

این مکان در ابتدا ۶۴۹ جلد کتاب داشت و از آن با عنوان قرائت خانه‌ ابوعلی‌ سینا یاد می‌شد و پس از انتشار اطلاعیه، بر تعداد کتاب‌ها افزوده شد. امروزه ۸,۰۰۰ جلد کتاب ایرانی و خارجی در این کتابخانه وجود دارد که حدود ۳۰ جلد آن خطی و ۵۹۰ جلد به زبان‌های فرانسه، انگلیسی، آلمانی و... هستند.

منبع عکس:‌ گوگل مپ (عکاس: Nima MTD)

تصویر موجود از ابن سینا در نسخه‌های کهن، کتابخانه‌ها و کلیساها، نسخه‌های قدیم کتاب‌های اروپایی و ترجمه‌های لاتین آثار او اصالت ندارد و بیشتر بر پایه‌ حدس و گمان است. به همین جهت انجمن آثار ملی تصمیم گرفت، مجسمه‌ای از او تهیه کند. به همین منظور لازم بود بر اساس مآخذ و مدارک، تصویری از شیخ‌الرییس طراحی شود. به این ترتیب، کمیسیون‌های متعددی با حضور دانشمندانی تشکیل شد که با آثار شیخ و شرح حال او آشنایی داشتند و با توجه به اطلاعاتی که درباره‌ او به قلم خود وی و نیز شاگردش «ابوعبید» و همچنین نوشته‌ «بیهقی» در «صوان الحکمة» به‌دست آمده بود، تصویری از او به دست آقای «ابوالحسن صدیقی»، مجسمه‌ساز مشهور تهیه شد.این تصویر در بیست‌ویکمین جلسه‌ هیئت مؤسسان انجمن آثار ملی به تصویب رسید. در ادامه همین تصویر، مبنای تهیه‌ مجسمه‌ ابن سینا قرار گرفت و سر انجام، در دی‌ماه ۱۳۲۸، نیم‌رخی از چهره‌ او طراحی شد. مدتی بعد، انجمن آثار ملی به «ابوالحسن صدیقی» ماموریت داد، با توجه به تصویر تمام‌رخ ابن سینا، مجسمه‌ ایستاده‌ای از او بسازد تا در میدان بوعلی همدان نصب شود. استاد صدیقی مجسمه‌ا‌ی به ارتفاع ۳٫۱۰ متر و عرض ۹۰ سانتی‌متر و به وزن تقریبی چهار تن ساخت که نیمی از این تندیس، از سنگ یک‌پارچه‌ مرمر سفید قم تهیه شد و هم‌اکنون روی پایه‌ای در میدان بوعلی شهر خودنمایی می‌کند. در قسمت پایه مجسمه روی لوح سنگی ابیاتی به خط نستعلیق نوشته شده است.

آرامگاه شیخ در میدان بوعلی سینا و در محوطه‌ای زیبا قرار دارد که از بوستانی به‌شکل نیم‌دایره با فضای سبز تشکیل شده است. باغچه‌ها و چشمه‌هایی در حیاط ورودی ساختمان وجود دارند که طراوت باغ‌های ایرانی را به تصویر می‌کشند.

منبع عکس:‌ گوگل مپ (عکاس: یاشار علیزاده)

تالار جنوبی آرامگاه ابن سینا از سال ۱۳۳۰ به‌عنوان موزه در نظر گرفته شده است و به محل نگهداری سکه، سفال، برنز و سایر اشیای مربوط به هزاره‌های قبل از میلاد و دوران اسلامی اختصاص دارد. یکی از جالب‌ترین آثار موزه را می‌توان عکسی از جمجمه‌ ابوعلی سینا دانست که ظاهرا هنگام تخریب مقبره‌ قدیمی به ثبت رسیده است. مجموعه‌ای از شیشه‌های دارویی قدیمی و لوازم جراحی و پزشکی نیز در این موزه به نمایش درآمده‌اند و اطلاعات زیادی درباره گیاهان دارویی ارائه شده است.

منبع عکس:‌ گوگل مپ (عکاس: Alexandru Loan)

ابن سینا در سال ۳۵۹ هجری خورشیدی در بخارا متولد شد و در سال ۴۱۶ در همدان درگذشت. او در بسیاری از علوم عصر خود همچون ریاضی، نجوم، فیزیک، شیمی، روان‌شناسی، زمین‌شناسی و جغرافیا، شعر و ادبیات، فلسفه و منطق و پزشکی، دانا و صاحب‌نظر بود. ابو علی سینا از مشهورترین و تاثیرگذارترین فیلسوفان و دانشمندان ایران است که آثارش در زمینه فلسفه ارسطویی و پزشکی اهمیت بسیاری دارند و از منابع مهم این علوم به شمار می‌روند. کتاب قانون این دانشمند یکی از معروف‌ترین آثار تاریخ پزشکی به حساب می‌آید و همچنان در پژوهش‌ها به کار می‌رود. بی‌دلیل نیست که روز تولد بوعلی سینا در تقویم به‌عنوان روز پزشک در نظر گرفته شده است.

از آنجا که در گذشته، عربی زبان رایج آثار علمی بود، ابن سینا و سایر دانشمندان ایرانی که در آن روزگار می‌زیستند، ‌کتب خود را به زبان عربی می‌نوشتند. بعدها بعضی از این آثار به زبان‌های دیگر از جمله فارسی ترجمه شدند.‌ ابن‌ سینا در ادبیات فارسی نیز دستی داشت و بیش از ۲۰ اثر فارسی به او منسوب است. او همچنین حدود ۲۵۰ رساله کوچک و نامه با موضوعاتی دارد که در قرون‌وسطا مطرح بودند.

منبع عکس:‌ گوگل مپ (عکاس: Majid Ghanebasiri)

• ساعت بازدید از آرامگاه بوعلی سینا همه‌روزه در نیمه اول سال از ساعت ۸:۳۰ تا ۲۰ و در نیمه دوم سال از ساعت ۸:۳۰ تا ۱۷ است. این مجموعه در روزهای سوگواری ۲۸ صفر، عاشورا و تاسوعا، شهادت امام جعفر صادق (ع)، ۲۱ رمضان و رحلت امام خمینی (ره) فعالیت ندارد.
• قیما بلیط آرامگاه بوعلی سینا در سال ۱۴۰۱ برای هر نفر ۵۰۰۰ تومان است.
• آرامگاه باباطاهر، موزه هگمتانه و موزه مفاخر تقریبا در نزدیکی آرامگاه قرار دارند که بازدید از آن‌ها خالی از لطف نخواهد بود.

نویسندگان: حمیده کریمی، زهرا آذرنیوش/ بازنویسی: صدیقه شجاعی