گنبد علویان

معماری دوره اسلامی در ایران با شاخصه‌های منحصربه‌فرد و جزئیات خیره‌کننده، همواره توجه بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب کرده است. گنبدهای باشکوه، گچ‌بری‌ها و تزیینات پیچیده و ظریف، از مهم‌ترین شاخصه‌های این معماری به شمار می‌روند. گنبد علویان یکی از زیباترین آثار به‌جای‌مانده از دوره اسلامی در شهر همدان است. برای آشنایی بیشتر با این بنای تاریخی با کجارو همراه باشید.

• آدرس: استان همدان، شهر همدان، چهارباغ علویان، نزدیک امامزاده عبدالله (مشاهده در نقشه)

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: 13ehnam

گنبد علویان از جاهای دیدنی همدان به شمار می‌آید و در چهارباغ علویان، در نزدیکی میدان امامزاده عبدالله قرار دارد. این گنبد از سمت شمال در خیابانی که میدان عین‌القضات را به میدان امامزاده عبدالله وصل می‌کند، قرار گرفته و از سمت جنوب با خیابان باباطاهر و از شرق با خیابان اکباتان محصور شده است.

برای دسترسی به گنبد علویان از میدان امام‌خمینی (ره) در مرکز شهر همدان، خود را به میدان امامزاده عبدالله برسانید. برای این منظور می‌توانید از بلوار باباطاهر استفاده کنید. از میدان امامزاده به‌سمت راست بپیچید و وارد بلوار علویان شوید. گنبد علویان در فاصله ۳۰۰ متری از میدان قرار دارد.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia| عکاس: FariborZ Mozaffari

گنبد علویان در میان نمونه‌های به‌‌جا‌ی‌مانده‌ از معماری دوره اسلامی، بی‌نظیر محسوب می‌شود و از نمونه‌های منحصربه‌‌فرد معماری ایران‌زمین است که در شهر زیبای همدان قرار دارد. گنبد علویان، میراث‌دار پیشینه‌ اعتقادی اهالی این دیار و همواره مورد توجه محققان بوده است. بنای گنبد علویان که تا چندی قبل در محدوده‌ دبستانی کوچک در بافت قدیمی شهر واقع شده بود و فرصتی برای شناساندن معماری فوق‌العاده خود نداشت، اکنون پس از آزاد کردن بافت پیرامون و تجهیز محدوده‌ آن در وضعیت مناسب‌تری قرار گرفته است.

این اثر یکی از شاهکارهای معماری و گچ‌بری بعد از اسلام در همدان به شمار می‌رود و با شماره‌‌ ۹۴ در تاریخ ۱۳۱۰/۱۰/۱۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده ‌است.

بنای گنبد علویان در گذشته‌های دور دارای گنبد بود؛ گر چه در اثر گذشت زمان، گنبد آن فرو ریخته است. از سوی دیگر، علاقه‌ شدید مردم به سادات و دوستداران حضرت علی (ع) و مدفون بودن دو تن از خاندان علویان در این بنا، موجب شده است که این بنا را با نام گنبد علویان بخوانند.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia| عکاس: Pascal Coste

بر اساس شناسنامه‌ فنی گنبد علویان، این بنا یکی از یادگارهای متعلق به اواخر دوره‌ سلجوقیان در قرن ششم هجری است که توسط خاندان علویان ابتدا به‌عنوان مسجد، احداث و در دوره‌های بعد، با ایجاد سردابی در زیرزمین به مقبره‌ آن خاندان تبدیل شد. خاقانی به کنایه از آن با عنوان گنبد سبز یاد می‌کند و فرهنگ عامیانه‌ مردم استان همدان نیز بر این امر دلالت دارد که می‌گوید:

دلا دوشم دلا دوشم دلا دوش به حق گنبد سبز سیه‌پوش

گنبد علویان به اعتبار تحقیقات باستان‌شناسان، بنایی مغولی یا به عبارتی سلجوقی تکامل‌یافته است. این گنبد به‌دلایل متعدد از جمله ویژگی‌های منحصربه‌فرد کالبدی و ظرافت و تزیینات استثنایی آن، همواره مورد توجه ویژه‌ محققان قرار داشته است.

اداره‌‌کل باستان‌شناسی در سال ۱۳۱۷ به تعمیر و مرمت این بنا اقدام کرده و پوششی از چوب و شیروانی برای آن ترتیب داده است. امروزه سازمان میراث فرهنگی، دور این بنا را حصارکشی کرده و از آن حفظ و نگهداری می‌کند. در طی سالیان متمادی، این بنا چندین بار مرمت شده است.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia| عکاس: FariborZ Mozaffari

گنبد علویان از لحاظ هنر گچ‌بری و آجرکاری از آثار ارزشمند و کم‌نظیر سده‌های میانی دوره‌ اسلامی (سده‌های ۶ و هفت هجری قمری) است. شکل ظاهری این بنا شبیه گنبد سرخ مراغه به‌نظر می‌رسد که در سال ۵۴۲ هجری قمری ساخته شده است. ابعاد داخلی بنا با تزیینات غنی و متراکم و در عین حال رازآمیز و چشم‌نواز، تا حدودی به بنای گنبد حیدریه قزوین شباهت دارد که از بناهای اوایل قرن ۶ هجری قمری به شمار می‌رود؛ بنابراین گنبد علویان همدان را هم باید از آثار معماری آرامگاهی این دوران به شمار آورد.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia| عکاس: فهیمه ویکی

گنبد علویان به‌صورت مکعبی چهارضلعی در ابعاد ۸٫۱۲ در ۵٫۱۲ متر و ارتفاع ۵٫۱۱ متر ساخته شده و چهار جرز ستون‌مانند به ارتفاع ۵٫۹ متر با قطری قریب به دو متر و شبیه برج‌هایی در چهار گوشه‌، آن را در میان گرفته‌اند. هر یک از برج‌ها دارای پنج طاق‌نمای فرورفته‌ مثلثی به ارتفاع هشت متر و عرض یک متر و عمق نیم‌متر است که از حیث مقطع، جرزها را به‌صورت نیمی از یک ستاره هشت‌پر درآورده است. در قسمت شمالی بنا، طاق‌نمایی جناغی به ارتفاع ۱۰ متر و عرض حدود ۵٫۵ متر دیده می‌شود. درون آن قابی مستطیل‌شکل به‌صورت برجسته قرار دارد.

ورودی رفیع بنا در هیبت طاقی جناغی به عرض ۶٫۱ و ارتفاع ۴۰٫۳ متر جلوه‌ای ویژه به آن داده است. بر فراز ورودی و درون کادر مستطیل‌شکل، گچ‌بری‌های برجسته‌ لانه‌ زنبوری شامل گل و بوته‌های در هم پیچیده به‌شکل زیبایی خودنمایی می‌کند. بر حاشیه خارجی کادر نیز کتیبه‌ای گچ‌بری شده مشتمل بر آیاتی از قرآن مجید به خط کوفی مشاهده می‌شود. پیشانی طاق‌نما را نیز گچ‌بری مثلثی و ستاره‌ای شکلی به صورتی بدیع تزیین کرده است.

عکس‌ از گوگل مپ| عکاس: Bahram Ghonchepour

حد فاصل طاق‌نما و برج‌های پیرامونی را دو سطح مستطیل‌شکل هم‌ارتفاع با کل بنا و به عرض ۸۰ سانتی‌متر پوشیده از تزیینات گچ‌بری و نیز دو سطح نیم‌دایره که با آجرهای راسته و خفته تزیین شده‌اند، زینت می‌بخشند. اضلاع غربی و شرقی ساختمان هرکدام دارای دو طاق‌نما به ارتفاع ۵٫۸ و عرض چهار متر است که درون آن‌ها با برجسته‌کاری‌های آجری مشتمل بر طرح‌های تودرتوی لوزی‌شکل، تزیین شده است. بر فراز طاق‌نما‌ها و قسمت‌های انتهایی برج‌ها، بقایایی از کتیبه‌ای آجری و برجسته به خط کوفی مشتمل بر آیات نخستین سوره‌ دهر دیده می‌شود. راه‌پله‌های کم‌عرض از درون برج شمال شرقی دسترسی به سقف را امکان‌پذیر می‌کند.

سطح شبستان ورودی بنا در مقایسه با زمین‌های اطراف و دیوارهای خارجی آن در ارتفاعی معادل ۲٫۱ متر واقع شده است و در حال حاضر هفت پله ارتباط بیرون و داخل بنا را میسر می‌کند. در هر کنج بنا دو طاقچه‌ رفیع و نیز دو طاق‌نما در اضلاع غربی−شرقی پوشیده از طرح‌های انبوه و بسیار زیبای گچ‌بری دیده می‌شود‌. محراب گنبد نیز که در ضلع جنوبی واقع شده، با تزیینات بدیع گچ‌بری بر غنای این اثر افزوده است. معدود نورگیرهای مرتفع و مجاور سقف، روشنایی مناسبی به محوطه‌ داخل بنا می‌دهند.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia| عکاس: FariborZ Mozaffari

راه‌پله‌ای که به‌صورت غیر متعارف درون محراب ایجاد شده است، راه‌یابی به سرداب اشکوب زیرین را میسر می‌کند. سرداب کوچک، مدفن دو تن از بزرگان خاندان علویان است. فضای داخلی آن از ۶ حجره با طاق‌نمای جناغی تشکیل شده است و قبرها به‌شکل حجم‌های مکعب‌مستطیل‌، پوشیده از آجرهای لعاب‌دار فیروزه‌ای در مرکز آن قرار گرفته‌اند.

• ساعت بازدید از گنبد علویان: ۰۹:۰۰ تا ۱۷:۰۰
• هزینه بازدید گردشگران داخلی (در سال ۱۴۰۱): ۴,۰۰۰
• هزینه بازدید گردشگران خارجی (در سال ۱۴۰۱): ۴۰,۰۰۰
• تلفن: ۰۸۱۳۲۵۲۳۰۴۶

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia| عکاس: Saba Garshasbi

• آدرس:استان همدان، شهر همدان، میدان بوعلی سینا (نمایش روی نقشه)

بنای آرامگاه در میدان بوعلی سینا در شهر همدان واقع شده است. برج آرامگاه از برج گنبد قابوس، باغچه‌ها از باغ‌های ایرانی، آب‌نماها از حوض‌خانه‌های سنتی و همچنین نمای گرانیتی از کاخ‌های باستانی ایرانی الهام گرفته شده‌اند. تندیس ابوعلی سینا، کتابخانه، موزه ابن سینا و محوطه آرامگاه بخش‌های مختلف این مجموعه را تشکیل داده‌اند. قیمت بلیط آرامگاه ابوعلی (در سال ۱۴۰۱) برای هر نفر ۵,۰۰۰ تومان است.

• آدرس: استان همدان، شهر همدان، انتهای خیابان اکباتان، میدان اکباتان (نمایش روی نقشه)

محوطه باستانی هگمتانه در دل بافت قدیمی شهر همدان در خیابان اکباتان قرار دارد. این مجموعه از جاذبه‌هایی چون کلیسای گریگوری استپانوس، موزه هگمتانه، کليسای ارامنه انجيلی، مدرسه نور، خانه کشیش گریگوری و گورستان تشکیل شده است.

نویسنده: حمیده کریمی / پوریا محمدی پیوند