جنگل دیزمار

جنگل دیزمار از عرصه‌های طبیعی ارزشمند در شمال غربی ایران است که در جوار مناطق حفاظت‌شده‌ای مانند کیامکی و ارسباران قرار دارد. این جنگل از بکرترین جاهای دیدنی آذربایجان شرقی است و جاذبه‌های طبیعی چشم‌نواز و حیات وحش متنوعی دارد. مسیرهای سخت و صعب‌العبور این جنگل، توجه علاقه‌مندان به طبیعت‌گردی در مکان‌های سخت و پرپیچ و خم طبیعی را به سوی خود جذب می‌کند.

اگر به بازدید از جنگل دیزمار علاقه دارید، با ما همراه شوید تا اطلاعاتی کامل از موقعیت مکانی این جنگل و ویژگی‌های آن به دست آورید.

با جنگل دیزمار و جاذبه‌های آن آشنا شوید:

• آدرس: استان آذربایجان شرقی، شهرستان ورزقان، منطقه حفاظت‌شده دیزمار (لوکیشن جنگل دیزمار)

جنگل دیزمار بخشی از منطقه حفاظت‌شده وسیعی است که در محدوده شهرستان‌های ورزقان، خداآفرین و جلفا در استان آذربایجان شرقی قرار دارد. این منطقه در نزدیکی مرز ایران و جمهوری آذربایجان واقع شده است و رود ارس از آن می‌گذرد. جنگل دیزمار در فاصله تقریبی ۲۵۰ کیلومتری شمال شرقی تبریز قرار گرفته است.

منبع عکس: خبرگزاری مهر، عکاس: نامشخص

جنگل دیزمار در محدوده سه شهرستان مختلف قرار دارد و اطراف آن را روستاهای مختلفی پوشانده‌اند. دسترسی به جنگل دیزمار از جاده‌ای محلی در امتداد مرز ایران و جمهوری آذربایجان صورت می‌گیرد. این جاده از جوار روستاهای مختلفی مانند خمارلو، جانانلو و لاریجان می‌گذرد.

برای بازدید از جنگل دیزمار با توجه به محل سکونت خود نزدیک‌ترین مسیر به شمال استان آذربایجان شرقی را انتخاب کنید و خود را به شهر کلیبر برسانید. کلیبر در فاصله تقریبی ۷۰ کیلومتری از جنوب جنگل دیزمار قرار دارد .

جاده کلیبر به جانانلو در شمال کلیبر و جاده روستای «ملوک» در شرق این شهر، به‌سمت جنگل دیرماز می‌روند؛ اما نخستین مسیر در حدود ۱۵ کیلومتر کوتاه‌تر است. در مسیر شرقی با عبور از روستاهای ملوک، «میاندرق»، «مولان» و «بسطاملو» به دوراهی خواهید رسید. مسیر سمت چپ با عبور از پلیس راه خداآفرین جلفا و روستاهای «صفرلو» و «خمارلو»، به جنگل دیزمار می‌رسد.

در مسیر جاده شمالی کلیبر به جانانلو نیز با عبور از جاده‌ای زیبا و پرپیچ‌و‌خم به روستای جانانلو خواهید رسید. در شرق این روستا جاده «پیرهادیان» قرار دارد که با عبور از روستاهای «لاریجان علیا» و «لاریجان سفلی»، به جاده جنگل دیزمار وصل می‌شود. در جنگل دیزمار بخش‌های صعب‌العبوری وجود دارد که برای پیمایش آ‌ن باید تجهیزات حرفه‌ای جنگل‌نوردی داشته باشید.

جنگل دیزمار از بکرترین جاذبه‌های طبیعی ایران در جوار منطقه ارسباران (قره داغ) است. جنگل‌های ارسباران نیز یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره جهان هستند که به‌دلیل تنوع زیستی بالا و طبیعت غنی، برای همه انسان‌های جهان اهمیت بالایی دارند.

جنگل دیزمار به‌دلیل نزدیکی به ورزقان با نام «جنگل ورزقان» نیز شناخته می‌شود و از بهترین جاهای دیدنی ورزقان به شمار می‌آید. مناظر طبیعی چشم‌نواز، وجود گونه‌های متنوع گیاهی و جانوری، آب و هوای معتدل و فراوانی چشمه‌های طبیعی، از ویژگی‌های اصلی این جنگل هستند.

منبع عکس: سایت تیشینه، عکاس: نامشخص

اطراف جنگل و محدوده حفاظت شده دیزمار را مهم‌ترین منابع طبیعی ایران، جمهوری آذربایجان و ارمنستان پوشانده‌اند که از میان آن‌ها می‌توان منطقه حفاظت‌شده کیامکی، منطقه حفاظت‌شده ارسباران و پارک ملی زاگاتا را نام برد. موقعیت جغرافیایی این جنگل اهمیت این منطقه را چند برابر می‌کند.

در جوار جنگل دیزمار، مجتمع مس سونگون قرار دارد که از معادن مهم صنعتی در استان آذربایجان شرقی به شمار می‌رود. مساحت منطقه حفاظت‌شده دیزمار حدود ۶۸,۶۰۰ هکتار است که نزدیک به نیمی از آن در شهرستان خداآفرین، حدود ۳۰ درصد آن در شهرستان جلفا و ۲۰ درصد آن نیز در شهرستان ورزقان قرار دارد.

از دیگر ویژگی‌های مورد توجه در منطقه حفاظت‌شده و جنگل دیزمار می‌توان به عبور رودخانه ارس از این منطقه اشاره کرد. این رودخانه تاثیر قابل‌توجهی بر اکوسیستم این جنگل می‌گذارد و سبب تنوع بالای گونه‌های زیستی در این منطقه شده است. به‌جز رود ارس، ۶ رودخانه دائمی به نام‌های «النگه چای»، «مرداناقم»، «قولان»،‌ «ایشتوبین»، «دلن سرا» و «مسن چای» در منطقه حفاظت‌شده دیزمار جریان دارند. بخش‌هایی از این جنگل صعب‌العبور است و عبور از آن بدون تجهیزات حرفه‌ای ممکن نیست؛ اما قسمت‌های در دسترس جنگل دیزمار مکان‌هایی مناسب برای کمپ و عکاسی در طبیعت، جنگل‌نوردی و پیک‌نیک روزانه هستند.

جنگل دیزمار از قدیمی‌ترین عرصه‌های جنگلی در محدوده ارسباران و در جوار جنگل های هیرکانی ایران است. تغییرات اقلیمی، شکار بی‌رویه و قطع درختان از مهم‌ترین چالش‌ها در این منطقه جنگلی به شمار می‌روند. اکنون نهادهای دولتی و سازمان‌های محیط زیستی با آگاهی‌رسانی عمومی، اجرای قوانین سخت‌گیرانه و تغییر رویکرد در حفاظت از این منطقه، سعی در احیای بافت آسیب‌دیده جنگل دیزمار و نگهداری از بخش‌های دیگر آن دارند.

هم‌جواری جنگل دیزمار با مناطق حفاظت‌شده در ایران و کشورهای همسایه و وجود اکوسیستم حائز اهمیت، آن را در دسته زیستگاه‌های ارزشمند زمین قرار می‌دهد. این عرصه جنگلی سال‌های طولانی بکر مانده و عدم رسیدگی و حفاظت مناسب از آن، آسیب‌هایی به گونه‌های متنوع زیستی جنگل دیزمار وارد کرده بود.

منطقه جنگلی ارسباران، منبع عکس: ویکی مدیا، عکاس: مهدی دیلاری

با گذشت زمان، توجه کارشناسان به خطر انقراض برخی گونه‌های زیستی در جنگل دیزمار جلب شد و زنگ خطر نابودی بخش‌های قابل‌توجه در این منطقه به صدا درآمد. با توجه به وسعت جنگل دیزمار و ظرفیت‌های مناسب به‌منظور ایجاد منطقه امن برای زندگی حیوانات رو به انقراض، سازمان حفاظت از محیط زیست تصمیم به تغییر این نواحی از عرصه‌های جنگلی آزاد به مناطق حفاظت‌شده گرفت.

در تاریخ ۱۳ مهر ماه سال ۱۳۹۰ خورشیدی، محدوده‌ای به وسعت بیش از ۶۸,۰۰۰ هکتار در جنگل دیزمار، به منطقه حفاظت‌شده دیزمار تبدیل و اقدام‌های حفاظتی دولتی در این نواحی به شکلی جدی آغاز شد.

چهل‌وپنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در شهر ریاض، پایتخت عربستان، در تاریخ ۱۰ سپتامبر سال ۲۰۲۳ میلادی برابر با ۱۹ شهریور سال ۱۴۰۲ خورشیدی برگزار شد. «الحاق جنگل دیزمار به جنگل هیرکانی» یکی از درخواست‌های ایران در این نشست، برای ثبت جهانی در فهرست میراث طبیعی یونسکو بود.

منطقه جنگلی ارسباران، منبع عکس: ویکی مدیا، عکاس: عبدالصمد طالب پور

برای ورود نام یک محوطه طبیعی در فهرست میراث یونسکو، باید منطقه مورد نظر ظرفیت‌های لازم برای ورود به فهرست «ارزش جهانی برجسته» را داشته باشد. در واقع باید تاثیر اقلیمی یک محوطه طبیعی بر اکوسیستم جهان ثابت شود تا این محوطه در فهرست میراث طبیعی یونسکو قرار بگیرد. برای این منظور ۱۰ پیش فرض در اساس‌نامه جهانی یونسکو عنوان شده است که گزینه‌های درخواستی از کشورهای مختلف، مطابق با این شرط‌ها بررسی می‌شوند.

با وجود شرایط مساعد برای ثبت جنگل دیزمار در فهرست جهانی یونسکو و الحاق آن به جنگل های هیرکانی ایران، در نشست چهل‌وپنجم این سازمان، درخواست ایران بی‌نتیجه ماند. اکنون با توجه به پیشنهاد یونسکو به ایران، درخواست ثبت جهانی جنگل دیزمار باید در نشست‌های آتی یونسکو در قالب پرونده مشترک با جنگل‌های ارسباران صورت بگیرد.

در تاریخ یکشنبه ۳۰ اردیبهشت ماه سال ۱۴۰۳، سانحه سقوط بالگرد رئیس‌جمهوری وقت ایران، آیت‌الله ابراهیم رئیسی و چند تن از همراهان نزدیک او در جنگل دیزمار، در رسانه‌ها منتشر شد. با توجه به موقعیت ویژه این جنگل و وجود نواحی صعب‌العبور در آن، پیشروی در این منطقه و ارائه اطلاعات کامل از وضعیت سرنشینان بالگرد رئیس‌جمهوری، چندان ساده به نظر نمی‌رسید.

منبع عکس: خبرگزاری انتخاب، عکاس: نامشخص

متاسفانه در سانحه سقوط بالگرد رئیس‌جمهوری ایران و همراهان ایشان، هیچ یک از سرنشینان جان سالم به در نبردند و همگی به شهادت رسیدند. در این سفر حسین امیر عبداللهیان (وزیر امور خارجه)، آیت‌الله سید محمد علی آل هاشم (امام جمعه تبریز)، مالک رحمتی (استاندار آذربایجان شرقی)، یک تیم حفاظتی و گروه پروازی، آقای ابراهیم رئیسی را همراهی می‌کردند.

بالگرد حامل رئیس‌جمهوری در مسیر بازگشت از مراسم افتتاح سد «قیز قلعه سی» در مرز ایران و جمهوری آذربایجان به تبریز، به‌دلیل مه شدید و وضعیت نامناسب جوی دچار سانحه شد. منطقه سقوط این بالگرد در جنگل دیزمار، بین روستاهای «اوزی» و «پیرداوود» قرار داشت. عملیات گشت از سوی هلال احمر و گروه‌های امدادی، بلافاصله پس از مفقودی بالگرد رئیس‌جمهوری آغاز شد؛ اما وضعیت نامناسب جوی، پیشرفت عملیات امداد را با مشکل جدی روبه‌رو کرده بود.

سرانجام پس از ۱۵ ساعت جستجو، لاشه بالگرد حامل رئیس‌جمهوری و پس از آن، پیکر بی‌جان سرنشینان بالگرد در منطقه «طویل» در جنگل دیزمار، پیدا شد.

گرداگرد جنگل دیزمار را مناطق جنگلی و کوهستان‌های بلند پوشانده‌اند که تاثیر قابل‌توجهی بر آب و هوای این جنگل می‌گذارند. نواحی اطراف جنگل دیزمار به‌طور کلی در محدوده مناطق سردسیر قرار گرفته‌اند که در ۶ ماه دوم سال بارش‌های زیاد برف و باران را تجربه می‌کنند.

منبع عکس: خبرگزاری مهر، عکاس: نامشخص

جنگل دیزمار نیز در پاییز و زمستان آب و هوایی سرد و مرطوب دارد؛ اما در نیمه نخست سال آب و هوای جنگل دیزمار معتدل است. پوشش انبوه گیاهی در این جنگل، سبب تعدیل هوا در روزهای گرم سال می‌شود و بهترین زمان برای بازدید از جنگل دیزمار نیز فصل‌های بهار و تابستان هستند.

از مهم‌ترین ویژگی‌های اقلیمی جنگل دیزمار می‌توان به وجود مه در بیشتر ساعت‌های روز در این منطقه اشاره کرد که در طول سال دائمی است. در روزهای سرد پاییز و زمستان حجم مه بیشتر می‌شود تا جایی که در فواصل کوتاه نیز دید محدود است. مه گرفتگی جنگل دیزمار در بهار و تابستان به‌تدریج کمتر می‌شود؛ اما در این فصول نیز در نخستین ساعت‌های روز و همچنین نزدیک غروب، حجم مه بالا است.

اکوسیستم متنوع جنگل‌های شمال غربی ایران به‌خصوص منطقه ارسباران، بر تنوع گونه‌های زیستی جنگل دیزمار نیز تاثیرگذار است. جریان دائمی رودخانه‌های این منطقه مانند رود ارس، سرسبزی این جنگل و مناطق اطراف آن را دوچندان می‌کند. متاسفانه در دهه‌های اخیر، برخی گونه‌های گیاهی و جانوری در جنگل دیزمار در خطر انقراض قرار گرفتند و در حال حاضر قوانین سخت‌گیرانه برای حفاظت از این عرصه جنگلی اجرا می‌شود.

منبع عکس: ویکی مدیا، عکاس: مهدی دیلاری

تنوع گیاهان جنگل دیزمار به ۸۴۹ گونه می‌رسد که از این تعداد ۷۶ گونه آن، گیاهان بومی این منطقه هستند. این تنوع بالا به‌دلیل گستردگی جنگل دیزمار در بافت کوهستانی، زیستگاه‌های آبی و خشکی است. کوهپایه‌ها، تپه‌ها، اطراف رودخانه ارس و دیگر رودهای جاری در این جنگل و همچنین بافت کم‌‌ارتفاع جنگلی دیزمار، شرایط متنوعی برای زیست گونه‌های بومی دارند. نمونه‌هایی از درختان و گیاهان جنگل دیزمار شامل بلوط، افرا، بادام وحشی، زالزالک و نسترن وحشی می‌شود.

تنوع حیوانات جنگل دیزمار در حدود ۳۲۰ گونه منحصربه‌فرد حیات وحش است. برخی از گونه‌های جانوری این منطقه در طول دهه‌های اخیر رو به انقراض رفته‌اند؛ اما در حال حاضر موقعیت زیست حیوانات جنگل دیزمار رو به بهبود است.

منبع عکس: ویکی مدیا، عکاس: myself

در دهه‌های گذشته تعداد برخی حیوانات جنگل دیزمار مانند شوکا انگشت‌شمار بود؛ اما در سال ۱۳۹۴ تعداد قابل‌توجهی از این‌گونه حیوانی از همسایه‌های شمال غربی ایران به منطقه حفاظت‌شده دیزمار مهاجرت کردند و در حال حاضر در منطقه‌ای به وسعت بیش از ۶۰,۰۰۰ هکتار زندگی می‌کنند.

از دیگر گونه‌های جانوری موجود در جنگل دیزمار می‌توان خرس قهوه‌ای، گوزن زرد، پلنگ ایرانی، گرگ، شغال، بز وحشی، گراز، گربه وحشی، روباه و انواع پرندگان شکاری و غیرشکاری را نام برد.

منبع عکس‌ها به‌ترتیب از راست به چپ: خبرگزاری موج، اهر نیوز، سایت تیشینه (عکس سه و چهار)، عکاس‌ها: نامشخص

جنگل دیزمار در نزدیکی مرز ایران و جمهوری آذربایجان و رودخانه ارس قرار دارد و جاذبه‌های تاریخی و طبیعی متنوعی اطراف آن به چشم می‌خورد. در بازدید از این جنگل می‌توانید زمانی را نیز به بازدید از جاذبه‌های زیر اختصاص دهید.

• آدرس: شهرستان خدا آفرین، شمال غربی روستای خمارلو(مشاهده روی نقشه)
• فاصله از جنگل دیزمار: ۸ کیلومتری شمال شرقی جنگل دیزمار

دریاچه سد قیز قلعه سی از جاذبه‌های دیدنی شهرستان خداآفرین در استان آذربایجان شرقی است که در نقطه صفر مرزی ایران و جمهوری آذربایجان قرار دارد. سد قیز قلعه سی بر روخانه ارس، سومین سد مشترک ایران و جمهوری آذربایجان به شمار می‌رود و نوسازترین سازه آبی ایران در آذربایجان شرقی است.

منبع عکس: خبرگزاری رکنا، عکاس: نامشخص

سد قیز قلعه سی در تاریخ ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۳، پیش از سقوط بالگرد حامل رئیس‌جمهوری، به دست آیت‌الله ابراهیم رئیسی افتتاح شد. آیت‌الله ابراهیم رئیسی و همراهان او پس از پایان آیین افتتاح این سد، سفر هوایی خود با بالگرد به‌سمت تبریز را آغاز کردند که متاسفانه به سقوط بالگرد در جنگل دیزمار انجامید.

سد قیز قلعه سی، سدی از نوع خاکی با هسته رسی است و در پایین‌دست سد خداآفرین قرار دارد؛ ساخت این سد نزدیک به ۱۹ سال طول کشیده است.

• آدرس: شهرستان خداآفرین، شمال غربی روستای زنبلان(مشاهده روی نقشه)
• فاصله از جنگل دیزمار: ۳ کیلومتری شمال غربی جنگل دیزمار

پل های خداآفرین از جاذبه‌های تاریخی آذربایجان شرقی بین مناطق «قره باغ» و «قره داغ» هستند که در نقطه صفر مرزی بین ایران و جمهوری آذربایجان قرار دارند. درمجموع دو پل در این منطقه دیده می‌شود که از زمان دقیق ساخت آن‌ها اطلاعی در دست نیست؛ اما کارشناسان با ارزیابی مدارک و شواهد موجود، قدمت یک پل را به دوره ایران باستان و دیگری را به دوره صفویه نسبت می‌دهند.

منبع عکس: ویکی مدیا، عکاس: فرهاد زرگریان اهری

پل های خداآفرین در فاصله ۱۰۰ متری از یکدیگر قرار گرفته‌اند و معماری آن‌ها با یکدیگر متفاوت است. این پل‌ها قوسی‌شکل هستند و در باریک‌ترین بخش رودخانه ارس ساخته شده‌اند.

یکی از پل‌های خداآفرین سفید رنگ و سنگی است و ۱۱ دهانه دارد. پل دیگر نیز آجری است و ۱۵ دهانه دارد. قدمت پل سنگی از پل آجری بیشتر و بخش‌های زیادی از آن در حال حاضر (سال ۱۴۰۳) از میان رفته است.

• آدرس: شهرستان خداآفرین، شمال شرقی روستای شجایلو (مشاهده روی نقشه)
• فاصله از جنگل دیزمار: ۵ کیلومتری شمال غربی جنگل دیزمار

سد خداآفرین بر رودخانه ارس و در فاصله کوتاهی از پل‌های تاریخی خداآفرین قرار دارد. دریاچه پشت سد از زیباترین جاذبه‌های طبیعی در منطقه آزاد ارس (از مناطق آزاد ایران) است و گردشگران زیادی را در طول سال به سوی خود جذب می‌کند.

منبع عکس: خبرگزاری ایرنا، عکاس: نامشخص

دریاچه سد خداآفرین محلی محبوب برای علاقه‌مندان به ماهیگیری به شمار می‌رود و اطراف آن نیز فضاهایی مناسب برای کمپ در طبیعت وجود دارد. سد خداآفرین به‌صورت مشترک به دست ایران و جمهوری آذربایجان ساخته شده و از نوع سنگ ریزه‌ای است. این سد در پایین‌دست دریاچه سد ارس قرار دارد.

• آدرس: شمال غربی شهرستان کلیبر(مشاهده روی نقشه)
• فاصله از جنگل دیزمار: ۷۸ کیلومتری جنوب غربی جنگل دیزمار

جنگل ارسباران که با نام جنگل قره داغ نیز شناخته می‌شود، از مهم‌ترین مناطق حفاظت‌شده ایران در استان آذربایجان شرقی است. رودخانه ارس در امتداد این جنگل جریان دارد و وجود منابع طبیعی ارزشمند در این منطقه، جنگل ارسباران را به یکی از ارزشمندترین ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره تبدیل کرده است.

منبع عکس: ویکی مدیا، عکاس: مهدی دیلاری

منطقه حفاظت‌شده ارسباران در فاصله کمتر از ۸۰ کیلومتری جنگل دیزمار قرار دارد و گزینه‌ای مناسب برای طبیعت‌گردان در نزدیکی این منطقه است. از جاذبه‌های طبیعی مورد توجه گردشگران در منطقه ارسباران می‌توان از آبشارهای زیبا، کوهستان‌های مرتفع، ییلاق‌های خوش آب‌و‌هوا و رودخانه‌های دائمی نام برد. این منطقه زیرساخت‌های مناسبی برای کمپ در طبیعت دارد.

• آدرس: شهر کلیبر، جنگل ارسباران(مشاهده روی نقشه)
• فاصله از جنگل دیزمار: ۷۷ کیلومتری جنوب جنگل دیزمار

قلعه بابک از جاذبه‌های تاریخی شهرستان کلیبر است که در ارتفاعات کوهستانی مشرف بر آن قرار دارد. ارتفاع محل قرارگیری این قلعه حدود ۲,۳۰۰ تا ۲,۷۰۰ متر بالاتر از سطح دریا است و اطراف آن را دره‌هایی به عمق ۴۰۰ تا ۶۰۰ متر احاطه کرده‌اند.

منبع عکس: ویکی مدیا، عکاس: حسین زاهدی بوکت

قلعه بابک را با نام‌های دیگری ماند «دژ بابک» و «قلعه جمهور» نیز می‌شناسند و قدمت آن به دوره حکومت اشکانی و ساسانی می‌رسد. این قلعه مدت‌های طولانی محل اختفای بابک خرمدین، سردار شجاع ایرانی در زمان حکومت عباسیان و یاران او بود.

برای بازدید از قلعه بابک باید مسافتی در حدود سه کیلومتر را کوهنوردی کنید؛ اما این مسیر از کوهستان پیچ‌وخم و پر شیب می‌گذرد. عبور از مسیر دسترسی قلعه بابک برای همه گردشگران ساده نیست و نیاز به آمادگی بدنی بالا و تجهیزات حرفه‌ای کوهنوردی دارد.

پل‌های تاریخی خدا آفرین، منبع عکس: ویکی مدیا، عکاس: عبدالصمد طالب پور

در این مقاله به معرفی یکی از زیباترین جنگل‌‌های شمال غربی ایران در استان آذربایجان شرقی پرداختیم. شما نیز در ادامه تجربه‌های خود از گشت‌وگذار در جنگل دیزمار را با ما و دیگر همراهان کجارو در میان بگذارید.

عکس‌ کاور: جنگل دیزمار؛ منبع عکس: وب‌سايت خبرگزاری برنا، عکاس: نامشخص

نویسنده: مینا بهزادی‌منش