عالی قاپو اردبیل

مسجد عالی قاپو، در نقطه مرکزی شهر اردبیل واقع شده است. بنای قدیمی این مسجد که قدمتی ۵۰۰ ساله دارد، بیانگر تاریخ و اصالت اردبیل است.

میدان و مسجد عالی قاپو در بافت تاریخی اردبیل قرار دارد. این مسجد در طول تاریخ همواره از اهمیت و توجه بسیاری میان اهالی این شهر برخوردار بوده است؛ به‌طوری که بیشتر مراسم مذهبی و فرهنگی شهر اردبیل در این مکان برگزار می‌شود. همچنین مسجد عالی قاپو هرساله در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی، میزبان عزاداران بسیاری از شهر اردبیل و اطراف آن است. برای آشنایی بیشتر با این جاذبه، همراه ما باشید.

منبع عکس: گوگل‌مپ. عکاس: مهدی رسولی

• آدرس: شهر اردبیل، بلوار آیت‌الله مروج اردبیلی، بین راسته اونچی میدان و پیاده‌راه اسفریس (مشاهده روی نقشه)

مسجد عالی قاپو، در محدوده مرکزی شهر اردبیل قرار دارد. این مسجد که در منطقه یک شهرداری اردبیل واقع شده است، با فرودگاه اردبیل ۱۵ کیلومتر (۳۰ دقیقه)، با ایستگاه راه‌آهن اردبیل ۱۵ کیلومتر (۳۰ دقیقه) و با ترمینال اتوبوس‌رانی اردبیل، پنج کیلومتر (۱۵ دقیقه) فاصله دارد.

اگر قصد دارید با خودروی شخصی به مسجد عالی قاپو اردبیل بروید، کافی است در بلوار سعدی برانید و پس از آن به میدان عالی قاپو بروید. در نبش میدان مسجد را خواهید دید.

مسیر دسترسی به مسجد عالی قاپو با اتوبوس‌های شهری و از طریق ایستگاه‌های زیر نیز امکان‌پذیر است.

• ایستگاه عالی قاپو در بلوار آیت‌الله مروج اردبیلی- خیابان آیت‌الله مروج ۱۴ (محله گازران)
• ایستگاه عالی قاپو در بلوار آیت‌الله طالقانی- بلوار آیت‌الله مروج اردبیلی (محله منصوریه)
• ایستگاه عالی قاپو در بلوار آیت‌الله مروج اردبیلی- بین راسته میدان عالی قاپو و پیاده‌راه اسفریس (محله عالی قاپو)

به‌طور کلی، با توجه به‌ اینکه مسجد عالی قاپو در مرکز شهر و یکی از پرترددترین مناطق اردبیل واقع شده است، اغلب تاکسی‌ها و اتوبوس‌های شهری از این مسجد عبور می‌کنند.

منبع عکس: وب‌سایت Irna.ir. عکاس: نامشخص

با شنیدن «عالی قاپو» اغلب عالی قاپو اصفهان در ذهن ما تداعی می‌شود؛ در حالی که در شهرهای دیگر ایران نیز عالی قاپو وجود دارد. عالی قاپو تبریز و عالی قاپو اردبیل از دیگر نمونه‌ها هستند.

مسجد عالی قاپو اردبیل در محله‌ای به همین نام قرار دارد که یکی از اصیل‌ترین مناطق اردبیل است. با توجه به هم‌جواری این مسجد با بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی و میدان عالی قاپو، روزانه گردشگران بسیاری برای بازدید و اقامه نماز به این مکان می‌آیند.

مسجد عالی قاپو دارای دو شبستان زنانه و مردانه است. هنگام ورود به این مسجد، شاهد لوسترهای بزرگ و فرش‌های یکدست و قرمز‌رنگ خواهید بود. همچنین پنجره‌های رنگی با تزیینات زیبا را می‌بینید که هماهنگی چشم‌نوازی را با محیط ایجاد کرده است.

منبع عکس: گوگل‌مپ. عکاس: صادق کیقباد

عالی قاپو در زبان ترکی «آلاقاپو»، «آلاقاپی» «آلاقاپیسی» نیز گفته می‌شده است؛ بعدها این کلمه با دست به دست شدن و تحت‌تاثیر گذر زمان به عالی قاپو تغییر پیدا کرد. «قاپی» یا «قاپو» به‌معنی در و «آلا» نیز در گویش ترکی به‌معنی رنگارنگ است؛ عالی قاپو به‌طور کلی، معنی «در رنگارنگ» می‌دهد.

با توجه به روایات بسیاری از کتب تاریخی نیز می‌توان گفت که عالی قاپو متشکل از ترکیب دو کلمه «عالی» و «قاپو» به‌معنای «سردر بلند» یا «درگاه بلند» است.

منبع عکس: گوگل‌مپ. عکاس: Sajjad Qaftan

تاریخچه بنای اصلی مسجد عالی قاپو به ۵۰۰ سال قبل و حکومت صفویه برمی‌گردد. زمانی که سلسله صفویه، مذهب شیعه را مذهب رسمی کشور اعلام کردند، این مسجد نیز مکانی برای فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی در نظر گرفته شد و نقشی بزرگ و کلیدی در تاریخ شهر اردبیل ایفا کرد. بنای اولیه مسجد عالی قاپو نیز یکی از جاذبه‌های مهم و تاریخی شهر اردبیل به حساب می‌آمد.

بنای اولیه و قدیمی مسجد عالی قاپو در اواخر دهه ۸۰ خورشیدی توسط سازمان میراث فرهنگی اردبیل مورد تخریب قرار گرفت و در سال ۱۳۹۰ این مسجد با دو طبقه ساختمان، در زمینی به مساحت ۱,۹۰۰ متر مربع، به سبک معماری ایرانی اسلامی دوره صفویه و در محیط بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، توسط کارشناسان همین سازمان بازسازی شد.

منبع عکس: وب‌سایت Safarbazi.com.عکاس: نامشخص

• ساعت بازدید از داخل مسجد: ساعتی قبل و بعد از اقامه نماز
• هزینه بازدید از مسجد عالی قاپو اردبیل (سال ۱۴۰۲): رایگان

برای سفر به اردبیل و بازدید از جاذبه‌های بی‌شمار این شهر، نظیر مسجد عالی قاپو، فصول بهار و تابستان مناسب‌تر هستند؛ ولی حال و هوای مسجد عالی قاپو در ماه محرم نیز بسیار دیدنی است.

در اردبیل قبل از شروع ماه محرم، مراسم و آیینی قدیمی به نام «طشت گذاری» یا «طشت گردانی» انجام می‌شود. شروع این رسم از حکومت صفویان بوده و به‌طور خاص، منسوب به شهر اردبیل است. در این آیین «طشت» نماد مشک سقای کربلا و «آب» نماد رود و فراتی است که یزیدیان روی امام حسین (ع) و یارانش بستند. فلسفه این مراسم الهام گرفته از طشت‌هایی بوده است که در روایات، در خیمه‌های حادثه کربلا موجود بودند و حضرت عباس (ع) با آوردن آب از چشمه، آن‌ها را پر می‌کرد.

آیین طشت گذاری از تاریخ ۲۷ ذیحجه شروع می‌شود و تا ۳۰ ذیحجه و قبل از شروع ماه محرم، خاتمه می‌یابد. انجام این رسم به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌شود که هرروز در دو محله بزرگ اردبیل برگزار شود. طشت‌هایی که در این مراسم مورد استفاده قرار می‌گیرند، دایره شکل و از جنس مس یا برنز هستند؛ قدیمی‌ترین طشت موجود در اردبیل، به دوره شاه عباس اول تعلق دارد.

منبع عکس: qafqaz.ir. عکاس: نامشخص

رسم طشت گذاری به‌این‌صورت است که طشت‌های خالی توسط بزرگان مسجد حمل و در جایگاه خود که سکویی در مسجد است، قرار داده می‌شود. از سویی دیگر عزاداران جوان، به‌وسیله کوزه‌های پر از آب که روی شانه‌های خود دارند، طشت‌ها را پر از آب می‌کنند. عزاداران اردبیلی، در طول ۱۰ روز عزاداری، علاوه بر اینکه از آب طشت‌ها برای رفع تشنگی می‌نوشند، این آب را بسیار متبرک می‌دانند و به نیت شفا برای بیماران در منازل هم می‌برند. هر بار که طشتی خالی می‌شود با آب تازه مجدد پر خواهد شد.

با آغاز محرم، دسته‌‌های عزاداری محلات اردبیل بر اساس برنامه‌ریزی‌های قبلی از مکان‌های خود حرکت می‌کنند و به‌سمت بازار تاریخی شهر و سپس مسجد عالی قاپو و دیگر مساجد مهم می‌روند.

جالب است بدانید که شیوه عزاداری در اردبیل بسیار قانون‌مند است؛ به‌طور مثال هرروز محله‌ای خاص از مناطق ۶ گانه اردبیل، اجازه بیرون آوردن دسته‌های هیئت عزاداری خود را دارند و در مسجد عالی قاپو هر گروهی از فضای به‌خصوص خود برخوردار است. چنانچه چندین گروه با هم به این مسجد برسند، طریقه نشستن آن‌ها بر اساس ردیف محلات ۶ گانه انجام می‌گیرد.

منبع عکس: وب‌سایت tasnimnews.com. عکاس: نامشخص

دسته‌های عزاداری از شب تاسوعا تا صبح تاسوعا در محوطه مساجد از جمله مسجد عالی قاپو حضور دارند و به نوحه‌خوانی و رجزخوانی می‌پردازند. شمع‌افروزی در محل این مسجد، حرکت دسته‌ها به‌ترتیب به‌سمت عالی قاپو، مراسم خیمه‌زنی و اجرای شبیه‌خوانی از جمله مراسم روز تاسوعای حسینی این مسجد هستند. مراسم عصر این روز نیز به‌صورت یک‌پارچه و منسجم در میدان عالی قاپو انجام می‌شود.

شب عاشورا مردم اردبیل با تجمع در میدان و مسجد عالی قاپو به قرائت زیارت عاشورا می‌پردازند و مراسم تعزیه نیز برگزار می‌شود. آیین شاه حسین (به زبان محلی شاخسی) در این روز و در محوطه مسجد انجام می‌شود. مردم به دور میدان حلقه می‌زنند و صحنه‌هایی نمادین از لحظه شهادت امام حسین (ع) و اسارت اهل بیت وی اجرا می‌شود.

در ظهر عاشورا پس از اتمام عزاداری، نماز را به جماعت اقامه می‌کنند. در شب نیز مراسم شام غرببان با روشن کردن شمع و نوحه‌خوانی، منظره‌ای عرفانی و بی‌نظیر در عالی قاپو به‌وجود می‌آورد. در طول روزهای عزاداری، با کمک خیرین و مردم اردبیل، سفره‌های احسان و اطعام در این مسجد برپا می‌شود.

منبع عکس: qafqaz.ir. عکاس: نامشخص

به‌طور کلی مسجد عالی قاپو، یکی از مهم‌ترین مکان‌های عزاداری در ماه‌های محرم و صفر در شهر اردبیل به شمار می‌آید. هر ساله تعداد زیادی از دسته‌های عزاداری از سراسر شهر و حومه آن در این مسجد تجمع می‌کنند و به نوحه‌خوانی، سینه‌زنی و انجام آیین‌ها می‌پردازند.

مسجد عالی قاپو اردبیل متشکل از دو طبقه، در زمینی به وسعت ۱,۹۰۰ متر مربع واقع شده است. این مسجد دو شبستان مردانه و زنانه دارد. در هنگام بازسازی این بنا از معماری بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی الهام گرفته شده است. معماری این مسجد نیز سبکی اسلامی دارد. جذابیت‌های این بنا را کاشی‌‌کاری‌ها، معرق‌‌کاری‌ها، تزیینات طاقچه‌ها و کتیبه‌های قرآنی تشکیل می‌دهند که منقوش به خطوط ثلث هستند.

بخش بزرگی از شکوه معماری مسجد عالی قاپو، مربوط به تزیینات و آجرچینی‌های خوش‌رنگ‌ولعاب درب ورودی است. ستون‌های متعدد و طاق‌های زیبا، عظمت این مسجد را دوچندان کرده است و قاب زیبایی از معماری اصیل ایرانی را به تصویر می‌کشد.

منبع عکس: گوگل‌مپ. عکاس: نسیم اجرایی

دروازه عالی قاپو، یکی از دروازه‌های قدیمی شهر اردبیل است و یکی از آثار مهم دوره شاه عباس دوم به شمار می‌رود. سردر اصلی، دارای معماری بی‌نظیری همچون کاشی‌کاری‌های معرق و کتیبه‌های قرآنی با خط ثلث و تا سال ۱۳۲۱ خورشیدی در ضلع شمالی مسجد عالی قاپو قرار گرفته بود. این اثر از گذشته تاکنون، درمیان مردم اردبیل از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است؛ به‌طوری که اغلب مراسم بزرگ و مهم اردبیل، در جوار همین دروازه برگزار می‌شود.

«علی اصغر بابا صفری» (مورخ اردبیلی)، در کتاب «اردبیل در گذرگاه تاریخ»، این شهر را با پنج منطقه توصیف می‌کند که به عالی قاپو و دروازه آن، به‌عنوان مهم‌ترین نقطه اشاره کرده است. اسناد تاریخی نشان می‌دهند که در دوره‌های قاجار و پهلوی اول، به‌مرور دروازه عالی قاپو اردبیل تبدیل به خرابه شده بود؛ بنابراین به‌دلیل نشست طاق‌ها، فروریختن بنا و وجود خطرات احتمالی برای مردم، در سال ۱۳۲۱ خورشیدی توسط فرماندار وقت و نماینده میراث فرهنگی، دستور به تخریب و جمع‌آوری این سردر داده شد.

در سال ۱۳۹۷ پروژه‌ای مبنی بر احیای سردر عالی قاپو در سازمان میراث فرهنگی اردبیل در دستور کار قرار گرفت. کارشناسان اعتقاد دارند این سردر، به‌نوعی تکمیل‌کننده مجموعه جهانی شیخ صفی الدین اردبیلی محسوب می‌شود. سردر عالی قاپو فعلی به سبک معماری اسلامی و ایرانی ساخته و تکمیل شده است و با توجه به اینکه هفت درب دارد، طراحی آن «هفت درب عشق» نام گرفته است. یکی از این درب‌ها، مستقیم به مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی راه دارد.

منبع عکس: وب‌سایت yjc.ir. عکاس: نامشخص

میدان قدیم عالی قاپو اردبیل در گذشته بیضی شکل بود و المانی خاص با سه ستون در آن قرار داشت. این ستون‌ها نشان‌دهنده مقبره شیخ صفی، شاه اسماعیل و حرم‌خانه بودند. در میان این سه ستون نیز حوض آب کوچکی تعبیه شده بود که نمادی از پاکی و تقدس محسوب می‌شد. این عناصر در بازسازی میدان قدیم عالی قاپو اردبیل از بین رفت و شکل کلی میدان نیز از حالت قبلی خارج شد. در واقع می‌توان گفت امروزه میدان عالی قاپو به‌صورت فیزیکی وجود ندارد؛ ولی اهالی اردبیل همچنان این مکان را با نام میدان عالی قاپو می‌شناسند.

منبع عکس: وب‌سایت بلد. عکاس: نامشخص

منابع عکس‌های گالری (از راست به چپ): گوگل‌مپ. عکاس‌ها: مهدی مختاری، فرامرز طاهری، Peysha25، مجید مددی، امیرحسین طاهونه، ، امیرحسین طاهونه، بابک اعظمی

• آدرس: شهر اردبیل، بلوار سعدی، بین بلوار آیت‌الله مروج اردبیلی و کوچه سعدی سه (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تا مسجد عالی قاپو با پای پیاده: ۲۳۰ متر (سه دقیقه)
• ساعت بازدید: از ساعت هشت تا ۲۰
• هزینه بازدید از موزه مردم شناسی (سال ۱۴۰۲): برای گردشگران ایرانی ۴,۰۰۰ تومان و گردشگران خارجی ۵۰,۰۰۰ تومان
• آثار ملی ایران

قدمت بنای موزه مردم شناسی که در مکان حمام «آقانقی» یا «ظهیرالاسلام» برپا شده است، به نیمه دوم قرن هفتم قمری و قبل از صفویه بازمی‌گردد. این حمام در دوره ایلخانی توسط ظهیر الاسلام بنا شد و بازسازی و مرمت آن نیز در دوره قاجار صورت گرفت. در نهایت در سال ۱۳۸۰ خورشیدی تحت نام موزه مردم شناسی تغییر کاربری داد و فعالیت خود را آغاز کرد.

منابع عکس‌های گالری (از راست به چپ): گوگل‌مپ. عکاس‌ها: عکس اول و دوم صادق کیقبادی، عکس سوم و چهارم بهراد موعودی

موزه مردم شناسی با زیربنای ۷۲۰ متر مربع، دو طبقه دارد و آثار تاریخی نظیر لباس‌های جنگی، انواع چراغ‌های نفتی، انواع شمشیرها، انواع تفنگ‌ها، لوازم کشاورزی و بافندگی، اسناد و کتب خطی را در دل خود جای داده است. در این موزه همچنین ۳۳ مجسمه‌ با پوشش مختلف محلی مردم اردبیل، آیین ویژه استحمام در گذشته، نحوه زندگی، آداب و رسوم مردم، فرش‌بافی و نحوه پخت غذاهای سنتی اردبیل در معرض نمایش قرار دارد.

• آدرس: شهر اردبیل، خیابان شیخ صفی‌الدین اردبیلی، پیاده‌راه اسفریس (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تا مسجد عالی قاپو با پای پیاده: ۲۸۰ متر (چهار دقیقه)
• ساعت بازدید: در ۶ ماه اول سال از ساعت ۹ تا ۱۵:۴۵ و ۶ ماه دوم سال از ساعت هشت تا ۱۸
• شماره تماس: ۰۴۵۳۳۲۴۲۴۱۱
• هزینه بازدید از بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی (سال ۱۴۰۲): گردشگران ایرانی ۹,۰۰۰ تومان و گردشگران خارجی ۱۵۰,۰۰۰ تومان
• آثار ملی ایران/ میراث جهانی یونسکو

خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی ترکیب بی‌نظیری از معماری و هنر ایرانی به شمار می‌رود. قدمت این بنا به حکومت ایلخانی تا صفوی بازمی‌گردد. این جاذبه ابتدا به‌عنوان خانقاه و عبادتگاه مورد استفاده بود؛ ولی بعدها در این مکان پیکر شیخ صفی الدین اردبیلی و تنی چند از بزرگان صفوی همچون «شاه اسماعیل اول» (اولین پادشاه صفوی)، «همسر شاه اسماعیل» (مادر شاه تهماسب) و کشته‌شدگان جنگ‌ چالدران و شیروان را به خاک سپردند.

منابع عکس‌های گالری (از راست به چپ): گوگل‌مپ. عکاس‌ها: Mousavi.Ard، Peysha25، omid Tj، MeHRan Ho

مجموعه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی دارای محیطی وسیع است و یکی از زیباترین جاهای دیدنی اردبیل به شمار می‌رود. قسمت‌های این آرامگاه شامل صحن اصلی، سردر شاه عباس، حیاط بزرگ یا حیاط باغ، چله خانه جدید، شهیدگاه، حرم خانه، بنای معروف به دارالحدیث، تالار دارالحفاظ، چینی خانه، بنای معروف به جنت سرا، دروازه اصلی یا سردر بزرگ، شاه‌نشین، مقبره شاه اسماعیل اول و گنبد الله الله یا همان مقبره شیخ صفی است.

• آدرس: شهر اردبیل، خیابان امام خمینی، بین راسته بازار و خیابان آیت‌الله طالقانی (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تا مسجد عالی قاپو با پای پیاده: ۸۵۰ متر (۱۲ دقیقه)
• ساعت بازدید: از ساعت ۱۰ تا ۲۱ و جمعه ها ۱۰ تا ۱۸
• آثار ملی ایران

بازار اردبیل یکی از آثار تاریخی و ارزشمند این شهر است که در قسمت مرکزی و در دوطرف خیابان امام خمینی قرار دارد. تاریخچه ساخت این بازار حدودا به قرون هفت و هشت هجری قمری بازمی‌گردد.

بخش‌های مختلف بازار تاریخی اردبیل، شامل راسته‌ها، سراها، تیمچه‌ها، گرمابه و مسجد است. دو مسجد به نام‌های جامع و اعظم داخل بازار بزرگ قرار دارند. بازار قیصریه، بقالان، قصابان، خراطان، سراجان، چاقوفروشان، راسته پیرعبدالملک، راسته کفاشان، راسته غلامان، بازار زرگران، مسگران، چاقوسازان، آهنگران، سرای گلشن، سرای وکیل، سرای مجیدیه، سرای امام جمعه، سرای دوگچی، سرای خشکبار، کلاه‌دوزان و تیمچه زنجیرلی قسمت های دیگر بازار هستند.

منابع عکس‌های گالری (از راست به چپ): گوگل‌مپ. عکاس‌ها: Ali Abazari ،Davood Jafari ،omid H ،Sajjad Qaftan

قسمت‌های اعظم بازار بزرگ اردبیل در نیم قرن قبل، در راستای تغییرات شهری، تخریب و به همین دلیل ارتباط بخش‌هایی از بازار با یکدیگر قطع شده است؛ به‌طور مثال، امروزه بازارهای طلافروشان و قیصریه از هم جدا افتادند. در این بازار می‌توانید انواع صنایع دستی و سوغات اردبیل، خوراکی‌های محبوب، لباس و غیره خریداری کنید.

• آدرس: شهر اردبیل(مشاهده روی نقشه)
• فاصله تا مسجد عالی قاپو با پای پیاده: ۱٫۳ کیلومتر (۱۸ دقیقه)

رودخانه بالیقلو چای یا در زبان محلی «بالخلی» یا «بالخلو» در مرکز شهر قرار دارد. این رودخانه همچون زاینده‌رود در اصفهان، اردبیل را به دو قسمت تقسیم کرده است.

«چای» در گویش آذری معنی رودخانه و «بالیق» نیز معنی ماهی دارد. در روزگاران قدیم در این رودخانه ماهی نیز صید می‌کردند که بر همین اساس نام بالیقلو چای، روی این جاذبه گذاشته شد. رودخانه بالیقلو چای دارای طول ۷۵ کیلومتری و حوزه آبریز ۱۶۰۰ کیلومتر مربعی است. ۲۵ کیلومتر از بالیقلو چای در مناطق پست جلگه‌ای و ۵۰ کیلومتر از آن نیز در مناطق مرتفع کوهستانی جریان دارد.

آب رودخانه بالیقلو چای از کوه‌ سبلان، دامان ارتفاعات بزغوش و رشته کوه‌های اطراف آن سرچشمه می‌گیرد و با گذشتن از اردبیل در نهایت به رودخانه قره سو جاری و منتهی می‌شود. روستا‌های زیادی در مسیر آب این رودخانه هستند که آبیاری زمین‌ها و مزارع کشاورزی و باغات آن‌ها وابسته به آب بالیقلو چای است. پل‌های آجری، سنگی، پنج چشمه و هفت چشمه روی این رودخانه ساخته شده‌اند.

متاسفانه رودخانه بالیقلو چای برای اولین بار در قرن گذشته، به‌طور کامل خشک شده است. ادامه‌ روند این خشکی می‌تواند تبعات زیست‌محیطی بسیاری برای آینده اردبیل و روستاهای اطراف آن رقم بزند.

منبع عکس: گوگل‌مپ. عکاس: یوسف وهاب‌زاده

اگر شما نیز به شهر اردبیل سفر و از مسجد و محله عالی قاپو دیدن کرده‌اید، در صورت تمایل می‌توانید خاطرات و تجربه‌های خود را با ما و دیگر مخاطبان کجارو به اشتراک بگذارید.

منبع عکس کاور: گوگل‌مپ. عکاس: علیرضا سرحدی

نویسنده: مهدیه عزیزی