حمام نوبر

حمام تاریخی نوبر یکی از جاهای دیدنی تبریز به شمار می‌رود که از دوران قاجاریه به یادگار مانده است. این حمام که با نام حمام وزیر نیز شناخته می‌شود، پس از مرمت به‌عنوان «اولین سفرخانه سنتی تبریز» آغاز به کرد. با کجارو همراه باشید تا بیشتر درباره این حمام تاریخی بدانید.

حمام نوبر یکی از بی‌نظیرترین نمونه‌های معماری ایرانی است که به اواسط دوره قاجاریه تعلق دارد. این مجموعه تاریخی با ۶۹۶ مترمربع زیربنا در ناحیه مرکزی شهر تبریز قرار گرفته است. این بنا در آذر ماه سال ۱۳۷۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. حمام تاریخی نوبر پس از بازسازی و مرمت، تا مدتی به‌عنوان سفره‌خانه شهریار فعالیت داشت.

حمام نوبر از جاهای دیدنی استان آذربایجان شرقی است و در تبریز، تقاطع خیابان‌های امام خمینی و تربیت، رو‌به‌روی کاخ شهرداری، واقع شده است. (نمایش روی نقشه)

برای دسترسی به این نقطه می‌توانید از وسایل حمل‌و‌نقل عمومی یا خودروی شخصی استفاده کنید. اگر خط شماره یک اتوبوس تندرو را سوار شوید، با پیاده شدن در ایستگاه تربیت و کمی پیاده‌روی به حمام نوبر خواهید رسید. ایستگاه متروی میدان ساعت نیز در نزدیکی این مکان قرار دارد. برای استفاده از خودروی شخصی، شلوغی مرکز شهر و کمبود فضای پارک را در نظر داشته باشید.

در دوره ایلخانی همانند سایر فعالیت‌های معماری عام‌المنفعه حمام‌های بسیاری در شهر تبریز و سایر شهرهای اطراف ساخته شد؛ ولی ساختمان بسیاری از این حمام‌ها به‌دلیل رطوبت و گرمای زیاد و از طرفی زلزله‌ ویرانگر و حوادث تاریخی شهر تبریز در دوره‌های مختلف ویران شدند. گفتنی است پیش‌تر و در دوره ایلخانی حمام‌ها بیشتر در کنار کاروان‌سراها و در اطراف دروازه‌ شهر قرار داشتند. پس از وقوع زلزله ویرانگر در سال ۱۱۹۴ هجری قمری و تخریب اغلب بناهای اصلی، باروی جدیدی در اطراف تبریز ساخته شده که بنا به اسناد تاریخی بین ۸ تا ۱۲ دروازه داشته است و به احتمال بسیار زیاد حمام‌ها نیز به روش قبلی در نزدیکی دروازه‌های تبریز ساخته شده‌اند.

از این‌رو، قدمت حمام‌های قدیمی در تبریز به دوران قاجار و پس از آن می‌رسد که حمام نوبر نیز یکی از این نمونه‌های تاریخی بر جای مانده است. طبق اطلاعات به دست آمده از نقشه‌ها و اسناد قدیمی این حمام قدمتی ۱۴۰ ساله دارد. برای مثال، در نقشه شهر تبریز که پیش از سال ۱۲۴۳ هجری قمری تهیه شده، محل این حمام در نزدیکی دروازه نوبر مشخص شده و در نقشه دارالسلطنه تبریز، از معتبرترین نقشه‌های تبریز و متعلق به ۱۲۹۷ هجری قمری، این بنا با نام «حمام وزیر» ثبت شده است. بعدها به‌تدریج با توسعه تبریز و تخریب دروازه قدیمی، بنای حمام نوبر در مرکز شهر قرار گرفته است. سازنده این حمام معماری به نام بالاکاظم از اهالی قره‌آغاج است.

حمام نوبر دارای دو بخش اصلی سربینه و گرم‌خانه است؛ سربینه یا رختکن حمام فضایی بزرگ با قاعده هشت ضلعی است که بخش میانی آن طاق‌بندی شده و گنبد روی هشت ستون سنگی استوار است. علاوه بر این، حوضی هشت گوشه نیز در وسط این بخش قرار دارد که گرداگرد آن با سکوهایی احاطه شده است.

بخش گرم‌خانه نیز دارای طاق و گنبد بزرگی است که به‌همراه ستون‌ها و سرستون‌های سنگی مقرنس‌کاری شده سربینه و اجرای کاربندی و ترکیب آجر و کاشی و پوشش معقلی مناسب حمام و همچنین کتیبه‌های مصور زیبای ورودی جلوه خاصی به این بنای تاریخی بخشیده‌اند. سالن اصلی حمام دارای چهار پایه سنگی در مرکز سالن است و ستونی بزرگ بخش مرکزی را می‌پوشاند.

میان‌در این حمام، با قاعده‌ای مستطیل شکل، با تغییر زاویه حرکت از سربینه به گرم خانه وصل می‌شود. گرم‌خانه نیز در میانه فضایی با قاعده مربع با چهارستون هشت وجهی دارد. بر گرداگرد این بخش دیگر فضاهای گرم‌خانه قرار دارد که به سبب بازسازی‌های دوره اخیر، صورت اصیل آن‌ها به‌درستی مشخص نیست. به احتمال زیاد ضلع شمالی گرم‌خانه محل خزینه‌ها بوده است. امروزه تون حمام در پشت این قسمت باقی است. بنای حمام دارای دو ورودی از خیابان‌های مجاور است.

ورودی اصلی به دالانی طویل گشوده می‌شود. این دالان به یک مغازه و در انتها به سربینه حمام منتهی می‌شود. ورودی دوم مسیری پلکانی دارد و مانند ورودی اصلی، تنها به حمام اختصاص ندارد و به مغازه و قهوه‌خانه‌ای راه پیدا می‌کند. دو راه ورودی حمام در دو سوی سربینه واقع است. این ورودی‌ها و درگاه ورودی به میان‌در، چنان در سه گوشه سربینه قرار گرفته‌اند که مسیرهای ورود و خروج صورتی منظم و مشخص داشته باشند. از جمله مصالح به کار رفته در بنای حمام می‌توان به آجر، ملات و گچ در جرزها و سقف‌ها و سنگ تراش خورده در ستون‌ها، کف‌ها و آزاره‌ها اشاره کرد.

این بنای زیبا و قدیمی اگرچه پیش‌تر با کاربری حمام مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ ولی در سال‌های گذشته به‌دلیل موقعیت مکانی و رطوبت موجود دچار آسیب‌های فراوانی شده و چندین بار از سوی میراث فرهنگی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. در سال‌ ۱۳۷۸ و پس از ثبت در فهرست آثار ملی، این اثر تاریخی برجسته در قالب طرح پردیسان ضمن حفظ قالب و بدون هیچ دخل و تصرفی تغییر کاربری داد و به سفره‌خانه سنتی تبدیل شد. در واقع، حمام نوبر، اولین و بزرگ‌ترین سفره‌خانه سنتی شهر تبریز بود که در رده آثار ملی ایران نیز ثبت شده بود. علاوه بر این، به‌منظور استفاده بهینه از تمام فضای این بنا، فضای پشت‌بام نیز به چایخانه و اجرای مراسم پرده‌خوانی و نقالی اختصاص یافته بود. امروزه این این سفره‌خانه که با نام شهریار شهرت داشت، فعالیت ندارد و حمام نوبر بدون استفاده رها شده است.

نویسنده: سعیده خلیلی‌صفا