روستای افین

روستای افین با ترکیب فضاهای طبیعی و دست‌ساز، چشم‌انداز بسیار زیبایی پدید آورده است که همزیستی طبیعت و انسان را به نمایش می‌گذارد. همه این موارد باعث شده‌‌اند تا این روستا در سال ۱۳۸۴ به‌عنوان یکی از پنج روستای هدف گردشگری و جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی معرفی شود. از جاذبه‌های روستا می‌توان به قلعه، مسجد، آسیاب، مزار چهار گنبد و... اشاره کرد. همچنین افین از بزرگ‌ترین مراکز تولید زرشک در کشور و یکی از قطب‌های اصلی صادرات زرشک به شمار می‌رود و باغ‌های زرشک این دیار خود به یک جاذبه گردشگری تبدیل شده‌اند.

• آدرس: استان خراسان جنوبی، شهرستان زیرکوه، بخش زهان، ۷۸ کیلومتری جنوب شرق قاین (نمایش روی نقشه)

روستای افین یکی از جذاب‌ترین روستاهای بخش زهان در شهرستان زیرکوه استان خراسان جنوبی است که در فاصله ۷۸ کیلومتری جنوب شرق قاین قرار دارد. فاصله افین تا بیرجند ۱۲۲ کیلومتری است.

اگر از قاین عازم افین هستید، دسترسی به روستای افین از طریق جاده زیرکوه-قائن و سپس زهان-اسفدن امکان‌پذیر است. چنانچه قصد دارید از بیرجند به افین بروید، جاده قهستان-زهان، زهان-اسفدن و در نهایت جاده افین-زردان را در پیش بگیرید تا به مقصد برسید.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امین)

افین به واسطه مزارع زرشک، روستای سرخ و پایتخت جهانی زرشک ایران لقب گرفته است و بیشتر گردشگران این روستا را به مزارع زرشکش می‌شناسند؛ اما افین جاذبه‌های دیگری همچون مسجد جامع را در خود جای داده است که ارزش بازدید دارند. در واقع افین به‌واسطه وجود آثاری مانند قلعه، بافت تاریخی، کاروان‌سرا، آسیاب‌های آبی، برج‌ها و... یکی از روستاهای هدف گردشگری و مکان های دیدنی قاین به حساب می‌آید. این روستا به‌دلیل قرارگیری در دامنه ارتفاعات و همجواری با درختچه‌های زرشک، قابليت گردشگری بالایی دارد.

یکی دیگر از جذابیت‌های افین قطعا نوای موسیقی خراسانی است که در مراسم‌های مختلف روستا به گوش می‌رسد و اجرای هیجان‌انگیز رقص چوب با لباس محلی بر شادی جمع می‌افزاید.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مصطفی راسته مقدم)

بنا به اعتقاد برخی از محققان، افين در گذشته شهری بزرگ و مرفه بوده است. آلفوس گابريل در سال ۱۹۳۳ از اين محل گذشته و در خصوص آن گفته بود:

افين در گذشته شهری بزرگ بود و ويرانه‌های شهر قديم در برابر دروازه‌های دهكده فعلی قرار دارد و بر اساس نقل قول‌های محلی قرماسين نام داشته است. در اينجا بنای زيبای يک مسجد جلب توجه می‌کند كه خشت‌هايی از آن هنوز پا برجا هستند. نهری كه سه آسياب را به كار می‌انداخت با آبشارهای متعددی از روی صخره‌های سفيد و صورتی رنگ سرازير شده است. اسكندر كبير نيز هنگام بردن قوای خود به هرات، از افين گذشت.

بر اساس گفته‌های آلفونس گابريل، مسجدی قديمی متعلق به دوره سلجوقی در این شهر وجود داشته است که قدمت زیاد این منطقه را نشان می‌دهد. جالب اینکه حتی عده‌ای معتقدند كه اين مسجد مربوط به سده سوم تا چهارم هجری قمری بوده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: حسام غلامی)

درباره وجه تسميه افين دو روايت وجود دارد:

روايت اول: طبق قول بزرگان و پيران منطقه، در گذشته مار افعی بزرگی در كنار رودخانه زندگی می‌کرد و هرگاه اهالی روستا قصد عبور از اين محل را می‌كردند، اين افعی بزرگ بر سر راه‌‌شان قرار می‌گرفت و آن‌ها را می‌بلعید. مردم از اين موضوع به تنگ آمده بودند؛ بنابراین مقدار زیادی آهک را بار الاغی کرده و به‌سمت افعی روانه کردند. افعی با ديدن اين الاغ به قصد خوردن و بليعدن آن از جايگاه خود بيرون آمد و اين الاغ را به‌همراه بارش بلعید. از آنجا كه بار الاغ آهک بود، افعی تشنه شد و برای رفع تشنگی به‌سمت رودخانه رفت و بعد از نوشيدن آب، آهک شکفته شد. در نتيجه افعی باد کرد و در نهايت ترکید. بدين ترتيب افعی كشته شد و مردم از دست او نجات پيدا کردند. اين داستان دهان به دهان در ميان مردم چرخید و موجب شد كه اين روستا به افعی شهرت پيدا كند و با گذر زمان به افين تغيير نام یابد.

روايت دوم: افين در گذشته جزيره‌ای در احاطه آب‌ها بود. بعد از حمله مغول به اين منطقه و نابودی آن، افین به جزيره‌ای متعفن تبديل می‌شود. ظاهرا افين تغيير يافته كلمه متعفن است.

چنانچه مایل به سفر و گذر در میان باغ‌های زرشک افین هستید، فصل پاییز بهترین زمان سفر به این روستا است. این روستا در منطقه‌ای کویری با آب‌وهوای گرم و خشک قرار دارد و بنابراین سفر در فصول گرم سال توصیه نمی‌شود.

روستای افین زیرکوه از دو بخش قديمی و جديد تشکیل می‌شود. در بافت قديمی منازل حالت فشرده و متمرکز دارند؛ ضمن اینکه آثار تاريخی در این بخش قرار گرفته است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: صادق سوری)

مسجد جامع افین که در تاریخ ۱۷ آذر ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۱۸۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید، بنایی ماندگار با طراحی و معماری دیدنی از دوره سلجوقی به شمار می‌رود که در وسط روستا قرار دارد. عده‌ای نیز معتقدند که قدمت اصل بنا به سده سوم تا چهارم هجری قمری برمی‌گردد.

مسجد جامع به سبک آذری ساخته شده است و از نظر سبک معماری و ظرافت می‌توان آن را يكی از زيباترين مساجد خراسان جنوبی قلمداد كرد. اين مسجد از فضاهای مختلفی از جمله ايوان اصلی، شبستان‌های شرقی و غربی و گنبدخانه تشکیل می‌شود. بنای فعلی مسجد به‌صورت خرابه‌ای درآمده که فقط دیواره‌ها به‌همراه گلدسته‌های اطراف ایوان باقی مانده است. طول گلدسته‌ها به ۱۵ متر می‌رسد که در حال حاضر ۱۲ متر آن‌ها وجود دارد. پلکانی از میان گلدسته‌ها عبور می‌کند که از طریق آن می‌توان به طبقات بالایی مسجد رفت.

مسجد جامع افین همانند مسجد جامع قاینات، یک ایوان اصلی و بزرگ در وسط و دو شبستان در اطراف دارد. در دو طرف ايوان دو ستون گچ‌بری زيبا و حاشيه‌ای آجركاری با نقش چليپا ديده می‌شود. در سراسر ايوان در بالا سوره نون‌والقلم به خط چشم‌نواز ثلث نگاشته شده است. در انتهای ايوان نيز كتيبه‌ای وجود دارد كه احتمالا حاوی نام بانی يا مرمت‌گر بنا است.

تعداد ۱۵ رواق در اطراف صحن مسجد به چشم می‌خورد. نمازخانه و محل عبادت زنان و مردان جدا از هم هستند و در كنار محراب، منبری آجری وجود دارد كه با گچ‌بری ظريف و نقوش هندسی تزیين شده است. در بالای محراب نقوش اسليمی و ختايی با اسم جلاله (الله) و در ميانه حديثی از پيامبر اكرم (ص) مشاهده می‌شود:

الصلوه عمادالدين من اقامها اقام‌الدين و من تركها فقد هدم‌الدين.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: معصومه ترابی)

قلعه افین در داخل بافت تاریخی روستا قرار دارد و دارای پلان دایره‌ای‌شکل و یک ورودی بزرگ با در سنگی است. این در سنگی ضخامتی برابر با ۱۰ سانتی‌متر دارد. مسجد و مدرسه‌ای به شیوه سنتی با استفاده از مصالح موجود و بیشتر از سنگ و گل در این قلعه ساخته شده‌ بودند. خانه‌های چند طبقه قلعه دارای سقف‌های چوبی هستند که در حال حاضر کسی در آن‌ها ساکن نیست و نیاز به مرمت و بازسازی دارند.

قلعه کوه بر فراز کوه واقع و از جنوب‌غرب به شمال‌شرق کشیده شده است. از اجزا و عناصر معماری قلعه می‌توان به برج، حصار و آب‌انبار اشاره کرد.

افین در گذشته پنج آسیاب داشت که امروزه فقط یکی از آن‌ها سالم و از سایر آسیاب‌ها خرابه‌هایی باقی مانده است. آسیاب اصلی افین که در ورودی روستا قرار دارد، یکی از آثار ملی ایران به شمار می‌رود که بنابر نظر کارشناسان قدمت آن به دوره صفویه می‌رسد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: هادی رضایی ۲۰۱۴)

معماری آسیاب شامل دو فضای گنبدی‌شکل است که با راهرویی به یکدیگر متصل می‌شوند. در اتاق آسیاب، سکوهایی برای گذاشتن کیسه‌های غلات (مثل گندم، جو و ارزن) و حمل و نقل راحت آن‌ها وجود دارد. در قسمت انتهایی اتاق، سنگ آسیاب به چشم می‌خورد که سنگ بالایی چند سانتی‌متر از سنگ زیرین کوچک‌تر است و هریک ضخامتی ۳۰ سانتی‌متری دارند. وسط سنگ سوراخی به قطر ۱۰ سانتی‌متر قرار گرفته که محل ریختن غلات بوده است. سنگ پایین ثابت بود و سنگ بالایی از طریق اهرمی به پره‌های آسیاب وصل می‌شد. حرکت پره‌های آسیاب نیز بدین شکل بود که تنوره‌ای به عمق ۹ متر و قطر ۱۶۰ سانتی‌متر در بیرون آسیاب با گنجایش مقداری زیادی آب وجود داشت و در پایین آن سوراخ ریزی تعبیه شده بود که نیروی لازم برای حرکت چرخ آسیاب را تامین می‌کرد.

نمایشگاه دائمی مردم‌شناسی روستای افین در محل آسیاب تاریخی در سال ۱۳۸۵ راه‌اندازی شد و ادوات کشاورزی، وسایل زندگی، نمونه‌های شاخص و نادری از وسایل روشنایی و پخت‌وپز در آن به نمایش در آمده است. این مجموعه شامل وسایل مردم‌شناسی می‌شود که مردم به این مجموعه اهدا کرده‌اند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Freudian Assosiation of Iran)

آب‌انبار یکی دیگر از جاذبه‌های گردشگری افین است که روبه‌روی قلعه تاریخی روستا قرار دارد و سالم باقی مانده است.

مزار چهار گنبد به‌دلیل وجود چهار گنبد کوچک بر بالای مزار به این نام خوانده می‌شود. این مزار به امامزاده عمروبن داوود (ع) تعلق دارد که احتمالا با چند واسطه نسبش به حضرت عباس (ع) می‌رسد. این آرامگاه همه ساله پذیرای زائران و مجاوران است و جزو جاذبه‌های گردشگری مذهبی افین به شمار می‌رود. آرامگاه با فاصله کمی از مسجد جامع در بافت قدیمی روستا قرار دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امین)

یکی از بخش‌های دیدنی و سرسبز افین را می‌توان باغستان روستا به طول تقریبی ۱۵ کیلومتر دانست. نمای درختان بی‌شمار زرشک در چهار فصل سال، بسیار دلنشین است. بخش وسیعی از زمین‌های روستا نیز به کشت یونجه و چغندر برای تامین خوراک دام‌ها اختصاص دارد که در کنار باغ‌ها قرار گرفته‌ است.

اقتصاد روستای افین در قاین از سالیان دور بر مبنای کشاورزی و محصول شاخص زرشک بوده است. بیشترین زرشک تولیدی کشور در روستای افین به ثمر می‌رسد. در منابع تاریخی آمده است که اولین کشت و تولید زرشک بی‌دانه در روستای افین بنیان گذاشته شد و از همین رو قدمتی تاریخی دارد. درختچه زرشک به رنگ قهوه‌ای، قرمز یا زرد است و یاقوت سرخ قاینات طعمی ترش دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: آرمیتا پری‌پور)

در سفر به روستای گردشگری افین می‌توانید شب را در اقامتگاه‌های بوم‌ گردی افین سپری کرده و برای ساعاتی زندگی روستایی را تجربه کنید. اقامتگاه بوم‌گردی سرای حاجی احمد و اقامتگاه بوم‌گردی زرشکده افین در محیطی سنتی و دلنشین هر ساله پذیرای تعداد زیادی از گردشگران هستند.

اقامتگاه‌های بوم‌گردی متعددی نیز در شهر قاین مشغول به کار هستند که در صورت تمایل می‌توانید در آن‌ها جا رزرو کنید.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: معصومه ترابی)

• سوغات افین شامل ظروف سفالی، زعفران، زرشک، سبدهای حصیری، کشک زرد، عناب، بادام کوهی، سنجد، قره قوروت و برگه هلو می‌شود که با خرید آن‌ها کمک شایانی به اقتصاد مردم بومی خواهید کرد.
• در سفر به روستای گردشگری افین، به فرهنگ و سنت‌های مردم افین احترام بگذارید.
• حین گشت‌وگذار در روستا از ریختن زباله، حتی ته‌ سیگار بپرهیزید.

نویسنده: زهرا صالح‌نژاد/ بازنویسی: صدیقه شجاعی