ساختمان پلاسکو

ساختمان پلاسکو را به‌عنوان اولین ساختمان بلند و مدرن تهران و ایران و اولین آسمان‌خراش منطقه خاورمیانه معرفی می‌کنند. برجی ۱۷ طبقه که برگ تازه‌ای از مدرنیته را در دفتر پایتخت گشود و مرگ تلخ آن در ۵۴ سالگی، خاطره نمادین دیگری در حافظه تهران و ایران ثبت کرد.

ساختمانی که زمانی نماد معماری مدرن پایتخت بود،‌ بعد از نیم قرن به نماد بی‌توجهی به ایمنی شهری و قصور اجرایی مسئولان تبدیل شد. برج قدیمی پلاسکو،‌ از نخستین مراکز خرید مدرن در ایران و بعد از بازار تهران، یکی از بزرگ‌ترین و معروف‌ترین بورس پخش پوشاک در تهران به حساب می‌آمد.

ساختمانی با سازه تمام فولادی که در آخرین روز دی ماه ۱۳۹۵ خورشیدی،‌ آتش گرفت و به‌طور کامل فرو ریخت. در پی حریق و ریزش ساختمان پلاسکو،‌ ۱۶ آتش‌نشان و پنج شهروند عادی جان خود را از دست دادند. حال ساختمان پلاسکو جدید، بعد از پنج سال بازسازی در آستانه افتتاح قرار دارد؛ اما خاطره پلاسکو قدیم و سرنوشت غم‌انگیز آن، تا همیشه در اذهان مردم ایران باقی خواهد ماند.

در این مقاله با تاریخچه ساخت پلاسکو، علت آتش‌سوزی و فرو ریختن آن و بازسازی و احداث ساختمان جدید،‌ بیشتر آشنا خواهید شد.

عکس از: علیرضا کیخا

ساختمان پلاسکو در سال‌های پیش از فروپاشی، به‌عنوان اولین ساختمان مرتفع و مدرن ایران و یکی از دیدنی های تهران شناخته می‌شد. سازه‌ای با معماری مدرن شهری که از اوایل دهه ۴۰ خورشیدی، با کاربری تجاری،‌ تفریحی به بهره‌برداری رسید.

مرکز خرید قدیمی پلاسکو با ۴۲ متر بلندی، در ۱۷ طبقه و با حدود ۶۰۰ واحد تجاری و تولیدی در زمینه پوشاک،‌ در ضلع شرقی چهارراه استانبول تهران قرار داشت. این ساختمان در کنار ساختمان آلومینیوم، جزو نخستین برج‌های ایرانی به شمار می‌آمد که یادگاری مدرن از تهران قدیم و نمادی شاخص به‌خصوص برای مناطق مرکزی پایتخت بود.

پس از آتش‌سوزی دی ‌ماه ۱۳۹۵ خورشیدی، ساختمان سابق پلاسکو به‌طور کامل فرو ریخت. اکنون و بعد از پنج سال، ساختمان جدیدی در همان محل احداث و جایگزین سازه نخست پلاسکو شده؛ اما تا تکمیل و افتتاح آن هنوز چند قدمی باقی مانده است.

منبع عکس: گوگل مپ؛ نام عکاس: ناشناس

برای دسترسی به ساختمان پلاسکو توصیه می‌شود از وسایل نقلیه عمومی استفاده کنید. در صورت استفاده از اتوبوس‌های شرکت واحد، به خیابان جمهوری بروید و سوار اتوبوس‌‌های موجود شده و در ایستگاه چهارراه استانبول پیاده شوید.

چنانچه مترو را انتخاب کردید، در ایستگاه مترو سعدی پیاده شده و با کمی پیاده‌روی خود را به ساختمان پلاسکو برسانید.

• آدرس ساختمان پلاسکو: خیابان جمهوری اسلامی، ضلع شمال شرقی چهارراه استانبول (مشاهده روی نقشه)

منبع عکس: IRAN IMAGES ؛ نام عکاس: ناشناس

ساختمان نخست پلاسکو را همواره به‌عنوان یکی از نماد‌های مدرنیته ایران و تهران معرفی می‌کردند. سازه‌ای با ارتفاع ۴۲ متر و زیربنای ۲۹ هزار متر مربع که در زمان احداث، عناوینی چون بلندترین ساختمان تهران، بلندترین بنای ساختمانی در ایران و نخستین آسمان‌خراش و ساختمان مدرن خاورمیانه را یدک می‌کشید.

ساختمان پلاسکو در سال ‌۱۳۴۱ خورشیدی (۱۹۶۲ میلادی) توسط شخصی به نام «حبیب‌الله القانیان» معروف و ملقب به «حاج حبیب» تاجر و سرمایه‌دار ایرانی و رئیس انجمن کلیمیان تهران ساخته شد.

کار ساخت پلاسکو در فاصله سال‌های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۱ خورشیدی به طول انجامید و در نهایت در سال ۱۳۴۱ به بهره‌‌برداری و افتتاح رسید.

پلاسکو در دهه‌های پیش از انقلاب؛ منبع عکس‌ها پینترست؛ نام عکاس: ناشناس

ساختمانی که در بدو تاسیس و با ۴۲ متر ارتفاع، بلندترین ساختمان پایتخت بود و یک سال بعد (۱۳۴۲ خورشیدی) این عنوان را به ساختمان تازه تاسیس بورس تهران واگذار کرد که ۶۸ متر ارتفاع داشت. علاوه بر عناوین مذکور،‌ برج پلاسکو در دهه ۴۰ خورشیدی، به‌عنوان «نماد سرمایه‌داری» نیز معرفی می‌شد.

تصویری از حبیب‌الله القانیان؛ منبع عکس: پینترست؛ نام عکاس: ناشناس

حبیب القانیان متولد ۱۲۹۱ خورشیدی در محله عودلاجان تهران (محله یهودی نشین تهران) و از خانواده‌ای بود که چند دهه پیشگام نوآوری‌های تجاری و صنعتی در ایران معرفی می‌شدند. در واقع ده‌ها کارخانه و مرکز خرید مدرن، توسط این خانواده احداث و به بهره‌برداری رسید.

مسیر ثروت‌اندوزی خانواده القانیان، بعد از جنگ جهانی دوم و با امتیاز فروش لباس‌های متفقین هموار شد. حبیب نیز از ۱۵ سالگی مدرسه را رها کرد و در هتل یکی از اقوام خود، به کار اشتغال یافت. پس از مدتی به‌همراه برادرانش به تجارت روی آورد و حجره‌ای در بازار تهران گرفت و سپس در کنار آن‌ها، «شرکت سهامی القا» را تاسیس کرد.

سال ۱۳۳۷ خورشیدی، آقای القانیان «شرکت پلاستیک‌سازی پلاسکو» و «صنایع پروفیل آلومینیوم» را در پایتخت تاسیس می‌کند. در سال‌های بعد نیز، کلنگ نخستین برج‌های ایران (ساختمان پلاسکو واقع در چهارراه استانبول و ساختمان آلومینیم واقع در خیابان جمهوری) را بر زمین می‌زند و در واقع عرصه تجاری بازار پایتخت را گسترش می‌دهد.

حدود هشت سال پس از افتتاح پلاسکو و در سال‌های دهه ۷۰ میلادی، حاج حبیب به‌همراه گروهی از اعضای اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران، به کشور چین دعوت شدند و روابط تجاری، اقتصادی میان دو دولت ایران و چین را بنیان گذاشتند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، حبیب القانیان دستگیر و به جرم فساد از طریق تماس با اسرائیل، به اعدام محکوم می‌شود. با اجرای حکم در اردیبهشت ۱۳۵۸ خورشیدی، اموال وی از جمله ساختمان پلاسکو و ساختمان آلومینیوم مصادره و در اختیار بنیاد مستضعفان قرار گرفت.

منبع عکس: ویسگون؛ نام عکاس: ناشناس

ساختمان پلاسکو در ابتدای تاسیس، اولین ساختمان بلندمرتبه و مدرن خاورمیانه محسوب می‌شد. نخستین ساختمان با اسکلت فلزی در تهران و دومین ساختمان بلند دارای آسانسور از دیگر لقب‌هایی است که به برج پلاسکو نسبت داده‌اند.

آن روزگاری که تهران تنها دو میلیون جمعیت داشت، پلاسکو چنان قد برافراشت که از تمام شهر دیده می‌شد. هرچند که تا پایان عمر ۵۴ ساله‌اش نیز، همچنان تا فاصله‌ای قابل‌توجه، اقتدار خود را در چشم رهگذران به نمایش می‌گذاشت.

شیوه ساخت پلاسکو نیز بسیار استوار به نظر می‌آمد و عمر مفید آن را ۲۰۰ سال تخمین می‌زدند؛ چراکه سازه ساختمان را تماما فولاد تشکیل می‌داد و حتی نمای خارجی آن، کلاف‌کشی و با فولاد بسته شده بود.

ساختمان نخست پلاسکو با مساحت ۲۹ هزار متر مربع، در ظاهر از ۱۵ طبقه و در کل از ۱۷ طبقه تشکیل می‌شد. این ۱۷ طبقه شامل یک طبقه زیرزمین، یک طبقه همکف و ۱۵ طبقه روی پیلوت می‌شود و طبقات اول تا چهارم آن به نسبت سایر طبقات، از مساحت بیشتری برخوردار بودند.

طراحی داخلی پلاسکوی قدیم؛ عکس از: علیرضا کیخا

طبقه اول برج در ابتدای تاسیس ساختمان پلاسکو،‌ به دفتر کار شرکت‌های مختلف و تهیه‌کنندگان فیلم اختصاص گرفت. به‌تدریج واحدهای تولیدی‌ و تک فروشی‌های پوشاک جایگزین این دفاتر می‌شوند و پلاسکو به محلی برای صنف پوشاک تبدیل شده و این کاربری را تا پایان عمر حفظ می‌کند.

یکی از مغازه‌دارهای قدیمی این برج که از سال ۱۳۴۱ خورشیدی وارد پلاسکو شده، چنین نقل می‌کند:

اوایل ساختمان این‌طور نبود؛ در طبقه اول،‌ همین مغازه‌ای که ما الان در آن هستیم و از باقی واحدهای تجاری اینجا بزرگ‌تر است،‌ به‌همراه بیشتر واحدهای تجاری طبقه اول، متعلق به سینمادارها بود و کسانی که فیلم پخش می‌کردند. دفتر تهیه‌کننده فیلم گنج قارون، همین واحدی بود که الان دست من است. بعد کم‌کم تمام مجتمع را تولیدکننده‌ها و فروشنده‌های پوشاک گرفتند.

حوض‌های آب بزرگی نیز با فواره‌های بلند در طبقه منهای یک ساختمان قدیمی پلاسکو وجود داشت که ارتفاع فواره‌های آن تا طبقه سوم ساختمان می‌رسید. نوروز هر سال، هفت سینی در این طبقه چیده می‌شد که بر جذابیت بصری آن می‌افزود. مغازه‌های آکواریومی و ماهی فروشی نیز دورتادور این قسمت را احاطه کرده بودند.

فضای داخلی پلاسکوی قدیم؛ عکس از : علیرضا کیخا

چهار طبقه اول پلاسکو به خرده فروشان اختصاص داشت و انواع پوشاک به‌ویژه پوشاک مردانه را به فروش می‌رساندند. سایر طبقات به تولیدی‌ها و دفاتر پخش پوشاک تعلق گرفته بود و رنگ و لعاب طبقات نخستین پلاسکو و زرق‌و‌برق دکور مغازه‌ها، در آن طبقه‌ها دیگر به چشم نمی‌خورد.

در گذر زمان و به‌خصوص در سال‌های پایانی، بیشتر واحدهای ساختمان پلاسکو را کارگاه‌های تولید لباس تشکیل می‌دادند. طبقه آخر ساختمان نیز تا مدتی به یک رستوران سلف سرویس تعلق داشت که با یک راه‌پله به پشت بام وصل می‌شد.

منبع عکس: Tehran Times؛ نام عکاس: محمد محسنی‌فر

در ساعات ابتدایی صبح پنجشنبه ۳۰ دی ماه ۱۳۹۵ خورشیدی، طبقات هشتم و نهم ساختمان پلاسکو دچار آتش‌سوزی شدند. این اتفاق در ساعت ۷:۵۹ صبح به اطلاع سامانه آتش‌نشانی شهر تهران رسید.

مدتی پس از حادثه و در حالی که دود ناشی از حریق،‌ آسمان منطقه را فرا گرفته بود، مقامات رسمی خبر از کنترل و مهار آتش دادند. تعدادی از مغازه‌داران این پاساژ نیز در پی مهار نسبی آتش و به جهت خارج کردن کالاهای خود، به داخل ساختمان هجوم بردند.

اطفای حریق در داخل و خارج ساختمان همچنان ادامه داشت؛ اما بعد از حدود سه ساعت و نیم سوختن و حوالی ساعت ۱۱:۳۳ صبح، ساختمان پلاسکو به‌شکل عمودی روی خود فرو ریخت و به‌طور کامل تخریب شد. این در حالی بود که تعداد زیادی آتش‌نشان، داخل یا خارج ساختمان هنوز در حال کنترل آتش بودند.

منبع عکس‌ها: آژانس عکس تهران، The New York Times، Cambridge University Press، سه عکس از: شایان محرابی

در همان ساعات اولیه پس از ریزش ساختمان، بوی شدید گاز در محدوده پلاسکو به مشام می‌رسید و به ظن مسئولان شهری،‌ احتمال گسترش حادثه نیز وجود داشت. ظاهرا در لحظه فرو ریختن ساختمان پلاسکو، چندین انفجار پی‌در‌پی به وقوع پیوست که دلیل آن را نشت گاز اعلام کردند.

طبق اظهارات هیئت امنای ساختمان پلاسکو، گازوئیل تنها در موتورخانه و زیرزمین وجود داشت و هیچ منبع گازوئیلی در طبقات نبود. سخنگوی شرکت گاز نیز اذعان داشت که پلاسکو به شبکه گاز متصل نیست و ازاین‌رو، امکان نشت گاز منتفی است.

منبع عکس: Iran Doostan؛ نام عکاس: ناشناس

علت اصلی آتش‌سوزی در ساختمان پلاسکو را در نهایت، اتصال برق با احتمال نشت هم‌زمان گاز از ‌کپسول گاز اعلام کردند. بنا به گفته مسئولان، به‌دلیل مقادیر قابل‌توجهی پارچه در این ساختمان، آتش گسترش پیدا کرد. شنیده‌ها از این حکایت می‌کند که موانع زیادی نیز سر راه آتش‌نشانان وجود داشت که سرعت عمل آن‌ها را در اطفای حریق کمی کاهش داد.

ارتباط کامل بین فضاها از طریق سقف‌های کاذب، پلکان و شفت تاسیسات و گسترش آتش از طریق این فضاها، نبود هرگونه فضابندی و جداسازی مقاوم در برابر آتش درون و در بین طبقات ساختمان، نبود پلکان اضطراری و وجود اشکال در پلکان و عدم انطباق راه خروج با طراحی صحیح و برابر با اصول ایمنی در برابر آتش، عدم وجود سیستم بارنده خودکار (اسپرینکلر) در ساختمان، مشکلات فنی لوله‌های قائم آتش‌نشانی و عدم تعمیر و نگهداری صحیح از آن‌ها در دوران بهره‌برداری، نبود یک سیستم گرمایشی استاندارد و وجود تعداد زیادی کپسول‌های گاز پیک‌نیکی را از دیگر موارد گسترش آتش‌سوزی پلاسکو دانسته‌اند.

روند آتش‌سوزی و فرو ریختن ساختمان پلاسکو؛ منبع تصویر : خبرگزاری ایمنا

با بررسی‌های فنی به عمل آمده،‌ آتش‌سوزی تنها دلیل ریزش ساختمان پلاسکو بود و مسئولان امر،‌ هرگونه فرضیه‌ای مبنی بر وجود مواد قابل انفجار در ساختمان یا وقوع انفجار را رد کرده‌اند.

«محسن همدانی» معاون امنیتی استانداری تهران، علت آتش‌سوزی و فرو ریختن ساختمان پلاسکو را این‌گونه تشریح کرد:

اینکه گفته شده علت آتش‌سوزی امنیتی بوده، اصلا درست نیست و این آتش‌سوزی کاملا طبیعی است. اتصال برق در یکی از طبقات عامل اصلی آتش‌سوزی ابتدایی ساختمان پلاسکو بوده است.

منبع عکس: خبرگزاری ایمنا؛ نام عکاس: ناشناس

با وقوع آتش‌سوزی در ساختمان پلاسکو و اطفای نسبی حریق، تعدادی از شهروندان و کسبه برای نجات اموال خود وارد برج شدند. از سوی دیگر،‌ آتش‌نشانان بسیاری نیز در طبقات پلاسکو حضور داشتند که متاسفانه تعدادی از آن‌ها در هنگام ریزش ساختمان،‌ موفق به خروج نشدند.

ساعاتی پس از ریزش ساختمان پلاسکو، ‌برخی خبر دادند که پیامکی از چهار نفر دریافت کردند که زیر آوار و در موتورخانه ساختمان گرفتار شده‌اند. خبری که بلافاصله تکذیب شد؛ اما چند روز بعد از حادثه،‌ سرپرست اورژانس کشور در مصاحبه با خبرگزاری فارس و شبکه خبر صدا و سیما، خبر از کشف چهار پیکر بی‌جان در موتورخانه داد. افرادی که به گفته معاون شهردار تهران، روز اول حادثه فوت کرده بودند.

در ادامه این اتفاق ناگوار، ۱۵ آتش‌نشان و پنج شهروند عادی زیر آوار جان باختند. یک تن از آتش‌نشانان نیز با سوختگی شدید راهی بیمارستان شد و در همان جا درگذشت. در نهایت مجموع قربانیان حادثه پلاسکو از سوی پزشکی قانونی ۲۱ نفر اعلام می‌شود.

منبع عکس و نام عکاس: ناشناس

آتش‌سوزی ساختمان پلاسکو و عملیات‌ آواربرداری پس از آن، حدود ۲۳۵ مصدوم نیز بر جای گذاشت که ۱۸۱ نفر از آن‌ها به‌صورت سرپایی مداوا شدند و از میان ۵۵ نفری که در بیمارستان بستری بودند،‌ یک نفر جان خود را از دست داد.

عملیات آواربرداری ساختمان پلاسکو ۹ روز به درازا کشید و حدود ۲۰ هزار تن خاک و نخاله را توسط ۱۹۰۰ کامیون از محل خارج کردند. در این میان ۵۶۰ واحد از مجموع ۱۲۰۰ واحد صنفی ساختمان پلاسکو که در حوزه پوشاک فعالیت داشتند، در کمتر از چهار ساعت به‌طور کامل تخریب شدند و ۳۰۰۰ نفر از کسبه و افراد شاغل در این مکان،‌ کار خود را از دست دادند.

دانلود ویدیو ۳۶۰p

در پاییز ۱۳۹۷، معاونت توسعه ساختمان و انرژی با همراهی بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی، با اعلام فراخوانی برای طراحی ساختمان پلاسکوی نو، سعی در تدارک بستری به‌منظور احداث بنایی داشتند که علاوه بر کاربری ایمن و موثر، اثری نمادین و زیبا نیز به‌حساب آید. گرچه انتقادات بسیاری به‌شیوه برگزاری و داوری این مسابقه وارد بود، اواخر دی‌ماه ۱۳۹۷ نتایج این مسابقه اعلام شد و به ۱۰ طراحی منتخب جوایزی اهدا کردند. همچنین مسابقه دیگری با این موضوع از سوی ارگان‌های خصوصی برگزار شد و طراحی‌های منتخب این مسابقه نیز برای اجرا به شهردار معرفی شدند؛ بااین‌همه، انتخاب معماری و طرح ساختمان پلاسکوی نو بدون توجه به هیچ‌یک از این طرح‌های منتخب صورت پذیرفت و به مرحله اجرا رسید.

عکس‌‌ها از وب‌سایت آرل

طراحی ساختمان پلاسکوی جدید بازخوردهای منفی بسیاری در رسانه‌های مجازی و از سوی معماران و مهندسان سازه دریافت کرده است. ساختمانی سفید رنگ که فضاسازی داخلی آن به فضای داخلی ساختمان پیشین شباهت دارد و نمای آن به گفته مردم و صاحب‌نظران، به رنده شبیه است. گرچه ممکن است که طراحی ساختمان جدید به‌جهت مقاوم‌سازی صورت‌ پذیرفته باشد، مانور مسئولان و معماران این سازه بر مسائل زیبایی‌شناختی بنا جای تعجب دارد.

منبع عکس: گوگل مپ؛ نام عکاس: ناشناس

عمر ۵۴ ساله ساختمان قدیمی پلاسکو در یک اتفاق ناگوار به سر آمد. اتفاقی که بعد از نیم قرن، یکی از مهم‌ترین نماد‌های مدرنیته پایتخت را به‌طور کامل از بین برد و علاوه بر آن، نوستالژی بسیاری از شهروندان قدیم و جدید تهران را به حافظه تاریخ سپرد.

حدود ۱۷ ماه پس از آتش‌سوزی و فرو ریختن ساختمان پلاسکو و پاک‌سازی ویرانه به جا مانده از آن، عملیات گودبرداری برای بازسازی ساختمان در سال ۱۳۹۷ خورشیدی آغاز شد. به گفته «محمد سعیدی‌کیا» رئیس وقت بنیاد مستضعفان، قرار بود ساخت این مجتمع طی دو سال تکمیل و در سومین سالگرد حادثه پلاسکو، ساختمان جدید با ۲۰ طبقه آماده بهره‌برداری شود و در اختیار کسبه این مجموعه قرار بگیرد.

گفته می‌شود اختلاف میان شهرداری و بنیاد مستضعفان بر سر پارکینگ مجموعه و پروانه ساخت، پروژه احداث را مدتی متوقف کرد. در نهایت قرار شد برج جدید پلاسکو در اردیبهشت ۱۴۰۰ به بهره‌‌برداری برسد که این تاریخ نیز به ۳۰ آذر ۱۴۰۰ تغییر کرد.

سازه جدید، فلزی و کاملا پیچ و مهره‌ای است که با ساختمان پیشین پلاسکو که در حادثه دو سال پیش کمتر آسیب دیده، تلفیق می‌شود و به حالت سنتی و مدرن در خواهد آمد.

طبق گزارش‌های موجود،‌ ساختمان جدید پلاسکو با کلیه استانداردهای شهرسازی و ایمن‌سازی ساختمان هم‌خوانی دارد تا از حوادث احتمالی پیشگیری شده یا مورد کنترل قرار گیرد. علاوه بر آسانسور و راه‌پله‌های ورودی برج که در دسترس اصناف و شهروندان قرار دارد، راهروی امنی طراحی شده که صرفا در شرایط بحران،‌ آتش‌نشان‌ها بتوانند از راه‌پله و آسانسور آن استفاده کنند.

منبع عکس: گوگل مپ؛ نام عکاس: ناشناس

ساختمان نخست پلاسکو، با همه خاطرات تلخ و شیرینش، حدود نیم قرن نماد تهرانی مدرن را به نمایش گذاشت و مرگ تلخ آن نماد قصور و بی‌توجهی به ایمنی شهری شد. اکنون و بعد از پنج سالی که از تراژدی تلخ پلاسکو می‌گذرد، ساختمان جدید سر بلند کرد تا نماد دلاوری، رشادت و ایثار مردان مرد پایتخت باشد.

پلاسکوی جدید با نماد ۱۶ شهید آتش‌نشان به استقبال کسبه خود و شهروندان پایتخت خواهد رفت. قهرمانان جوانی که با تقدیم جان شیرین خود، تلاش در حفظ جان و مال دیگر مردمان شهر داشتند. نام و تصویر این قهرمانان ملی در قاب عکس‌های دیوار پلاسکو و یادشان برای همیشه در سینه مردم ایران حفظ خواهد شد.

از شما کاربران عزیر نیز دعوت می‌کنیم تا نقطه نظرات خود را پیرامون ساختمان پلاسکو و اتفاقات پشت سر گذاشته،‌ با ما و دیگر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

نویسنده: فاطمه حکمت‌شعار