رود فرات

فرات یکی از دو رود بزرگ منطقه بین‌النهرین (میان‌رودان) و طولانی‌ترین رود در جنوب غرب آسیا است که به‌دلایل متعددی چون واقعه عاشورا، در باورهای مردم جایگاه مقدسی دارد. همچنین این رود در طول تاریخ شاهد شکل‌گیری شهرها و تمدن‌های متعددی در اطرافش بوده و اتفاقات تاریخی بسیاری را از سر گذرانده است. در واقع، نزدیکی به رودخانه همواره در طول تاریخ اهمیت زیادی داشته است و مردم برای تامین آب خود در این منطقه ساکن می‌شدند تا از آب دجله و فرات استفاده کنند.

این رود در سه کشور ترکیه، سوریه و عراق جریان دارد و در نهایت به خلیج فارس می‌ریزد. در ادامه این مقاله قصد داریم، اطلاعات بیشتری از رود فرات در اختیار شما قرار دهیم. پس با ما همراه باشید.

رود فرات در غرب کشور عراق قرار دارد و طول آن تقریبا ۲,۸۰۰ کیلومتر و وسعت آبریز آن حدود ۵۰۰ هزار کیلومتر مربع است. فرات از آن جهت در طول تاریخ مهم بوده که عبور آن از مرکز و غرب عراق باعث حاصلخیزی خاک شده است و به‌تبع آن جمعیت زیادی در جلگه بین‌النهرین ساکن شده‌اند. به‌عنوان مثال، بابل پایتخت قدیم کشور بابل در ساحل رود فرات قرار داشت و همین موضوع از اهمیت تاریخی این رود حکایت دارد.

عکاس: ناشناس

در متون باستانی و در کتیبه بیستون‌، این رود با نام فرات آمده است‌. فرات، معرب «پالاذ» یا به نگارش عربی «‌فالاذ روذ‌» است که رود پالاد معنا می‌دهد. فرات به‌معنی آب بسیار گوارا است و ایرانیان هر آب شیرین و گوارا و زلال را فرات می‌گفتند‌. اولین اشاره‌ها به فرات از متون خط میخی کشف‌شده در جنوب عراق یافت شده است که قدمت‌شان به اواسط هزاره سوم قبل از میلاد بر می‌گردد. در این متون که به زبان سومری نوشته شده است، فرات به‌عنوان رودخانه‌ای مقدس معرفی می‌شود.

فرات بیشتر آب خود را از بارش باران و ذوب برف دریافت می‌کند و در نتیجه اوج حجم آن در ماه‌های آوریل تا مه اتفاق می‌افتد. با این حال، از زمان ساخت سدهایی روی این رودخانه در دهه ۱۹۷۰ میلادی و برداشت بی‌رویه آب برای کشاورزی، میزان آب آن کاهش چشمگیری داشته است. این رودخانه در مناطق مختلفی با پوشش گیاهی متنوع جریان دارد و با وجودی که سکونت هزاران ساله بشر در بیشتر مناطق حوزه فرات، تخریب‌های قابل‌توجهی به این پوشش گیاهی وارد کرده، بخش‌هایی از پوشش گیاهی اصلی همچنان باقی مانده است. گونه‌های گیاهی در قسمت‌های مرطوب شامل بلوط‌های مختلف، درختان پسته و... می‌شود. قسمت‌های خشک‌تر دارای جنگل‌های بلوط با تراکم کمتر است که در این مناطق می‌توان انواع غلات از جمله گندم، جو و چاودار را پیدا کرد.

عکاس: ناشناس

در بین گونه‌های ماهی در حوضه دجله و فرات، خانواده کپور ماهیان شایع‌ترین هستند که در میان آن‌ها می‌توان به منگار اشاره کرد که انگلیسی‌ها به آن لقب «ماهی قزل‌آلا دجله» داده‌اند. لاک پشتی به نام لاک‌پشت فراتی نیز فقط محدود به سیستم رودخانه دجله-فرات است که در خطر انقراض قرار دارد. علاوه بر این، گونه‌های گوشتخوار اطراف رود فرات از حیواناتی همچون گرگ خاکستری، شغال زرد، روباه قرمز، پلنگ و شیر تشکیل شده است.

نقش‌برجسته‌های کاخی نئوآشوری از هزاره اول قبل از میلاد، شکار شیر و گاو در مناظر حاصلخیز را به تصویر کشیده‌اند. مسافران اروپایی قرن شانزدهم تا نوزدهم نیز در حوضه فرات سوریه از وجود حیوانات فراوان در این منطقه خبر داده‌اند که بسیاری از آن‌ها نادر یا حتی منقرض شده‌اند. گونه‌هایی مانند غزال، گورخر و شترمرغ عربی در حال انقراض در جلگه حاشیه دره فرات زندگی می‌کردند، در حالی که خود دره محل زندگی گراز وحشی بود.

عکاس: ناشناس

امروزه نهری موسوم به نهر الحسینیه در کربلا و نزدیک به عتبات مقدس وجود دارد که برخی آن را با فرات یا علقمه اشتباه می‌گیرند‌. این نهر اکنون از کنار مقام صاحب الزمان (ع) در شمال کربلا جریان دارد و شعبه‌ای از فرات است، اما ارتباطی با نهر علقمه ندارد.

رودخانه اصلی فرات در ۳۵ کیلومتری کربلا قرار دارد و از کنار شهر مسیب، محل تدفین دو طفلان مسلم عبور می‌کند. در زمان واقعه عاشورا، نهرهای بسیاری از رودخانه فرات منشعب می‌شد و نهر علقمه یکی از این انشعابات بود‌. در شرقی حرم حضرت ابوالفضل (ع)، باب الفرات نام دارد که روبه‌روی خیابان علقمی قرار گرفته است. عقلمی نام نهر منشعب از فرات بود که امروزه اثری از آن وجود ندارد و تنها خیابانی که گویا قبلا جای نهر بوده، به همین نام شناخته می‌شود.

رود فرات از ارتفاعات شرق ترکیه سرچشمه می‌گیرد و از سوریه و عراق می‌گذرد. این رودخانه در طول مسیر خود به رود دجله متصل می‌شود و با تشکیل شط العرب در نهایت به خلیج فارس می‌ریزد.

عکاس: John Wreford

در حال حاضر کشور عراق با بحران کم‌آبی دست‌وپنجه نرم می‌کند؛ موضوعی که هر سال بحرانی‌تر می‌شود؛ به‌طوری که طبق پیش‌بینی شاخص جهانی دو رود دجله و فرات در سال ۲۰۴۰ کاملا خشک می‌شوند و عراق را به کشوری بدون رودخانه تبدیل خواهند کرد.

عکاس: ناشناس

بارندگی به‌طرز چشمگیری سیر نزولی داشته و نتیجه آن کاهش درصد و حجم رود فرات بوده است. اخیرا ترکیه جریان آب به سوریه را از ۵۰۰ به ۲۰۰ متر مکعب در ثانیه رساند که باعث توقف تولید برق در سد فرات سوریه و کاهش میزان آب آشامیدنی و آبیاری شد. همچنین به‌خاطر احداث سدهای بالادستی، شوری آب فرات در عراق افزایش یافت و در نتیجه میزان آب آشامیدنی مناسب کاهش یافت.

عکاس: ناشناس

رود فرات پس از عبور از سوریه و عراق، در انتهای مسیر خود به رود دجله می‌پیوندد که شط ‌‌العرب یا اروندرود نامیده می‌شود و در ادامه به خلیج فارس می‌ریزد. بخش اعظم رود فرات در کشور عراق جریان دارد و از همین رو، محدوده دجله و فرات از مناطق مهم و استراتژیک به حساب می‌آید.

به نوشته یاقوت حموی‌، حضرت نوح (ع) بعد از طوفان، اولین بنا را در حاشیه فرات بنا کرد که به‌تدریج بر جمعیت آن افزوده شد. ایرانیان پیش از اسلام نیز ناحیه‌ میان‌رودان را به ۱۲ استان تقسیم کرده بودند. رود فرات در مقایسه با دجله، طولانی‌تر است و قرارگیری آن در مسیر راه‌های تجاری و بازرگانی مختلف‌، قلعه‌ها و پایگاه‌های نظامی و... باعث شد، آبادی‌های بسیاری در حاشیه این رود ساخته شود‌. همچنین فرات به‌عنوان نزدیک‌ترین رود منطقه به بادیه الشام (بیابان شام) و دریاهای مدیترانه، سیاه و خلیج فارس به حساب می‌آمد و از همین رو، قبایل و عشایر زیادی، اطراف آن را برای سکونت انتخاب کرده بودند. از مناطق مهم اطراف فرات می‌توان به رقه، هیت، هاشمیه، کوفه، حله، بابل، حران، کربلا و... اشاره کرد.

عکاس: ناشناس

رود فرات از جمله رودهای مقدس در فرهنگ اسلامی است؛ هرچند این حالت تقدس فقط مختص مسلمانان نیست. به‌عنوان مثال، در تورات، محل تولد حضرت ابراهیم در شهر اور، مرکز پایتخت امپراتوری سومر‌، در حاشیه‌ فرات عنوان شده است. قداست فرات باعث شد که افراد زیادی از دیرباز در حوالی آن موقوفاتی در نظر بگیرند که از نظر آبرسانی به مردم و سایر منافع اهمیت داشت.

امیرالمومنین علی (ع) درباره رود فرات فرموده‌اند:

آب، سالار نوشیدنی‌های دنیا و آخرت است و چهار نهر در دنیا از بهشت است: فرات و نیل و سیحون و جیحون. فرات، آب بهشتی است. نیل، عسل بهشتی و سیحان شراب بهشتی و جیحون، نهر شیر بهشتی است.

عکاس: ناشناس

از میان حوادث متعددی که در طول سالیان دراز در اطراف فرات رخ داده است، قطعا هیچ‌یک به اهمیت و سوزناکی واقعه‌ عاشورای سال ۶۱ هجری قمری نبوده‌اند. کربلا از جنوب و جنوب غرب به بیابان‌های عراق منتهی می‌شود و در شمال غربی آن دریاچه‌ نمک «الرزازه» قرار دارد‌. محل واقعه عاشورا در نزدیکی نهر (یکی از انشعابات رود فرات) قرار داشت و امام حسین (ع) به‌دلیل نزدیکی مکان وقوع کارزار به آب، آنجا را انتخاب کرده بود. در گذشته چشمه‌های آبی در کربلا وجود داشت که احتمالا در دوره ساسانیان حفر شده بود تا به توان جنگی آنان در مقابل دشمنانشان بیفزاید‌. پس، این سوال مطرح می‌شود که چرا امام به حفر چاه اقدام نکرد؟ از آنجا که محل واقعه خیلی از آب دور نبود و در ابتدا دسترسی به آب وجود داشت، نیازی به حفر چاه احساس نمی‌شد‌. تا اینکه سپاه کوفه با اقدامی غیراخلاقی، آب را روی امام بست. به گواهی تاریخ، هجوم و محاصره سپاه امام حسین (ع) به سرعت اتفاق افتاد و فرصتی برای تامین آب کافی برای سپاه و زنان و کودکان وجود نداشت.

واقعه‌ عاشورا‌ باعث تقدس فرات در فرهنگ تشیع شد و در عرصه‌های نمایشی و تعزیه‌خوانی‌ها جای خود را باز کرد؛ به‌طوری که در بخش‌هایی از صحنه‌های تعزیه، حضرت عباس (ع) در کنار فرات نشان داده می‌شود.

عکاس: Valen1988

در آثار جهانگردان و نویسندگان اروپایی که از ایران نوشته‌اند‌، به سقاخانه اشاره شده؛ جایی که یادآور موضوع آب در واقعه‌ عاشورا و حضرت عباس (ع) است. حضور افرادی با نام سقا با کوزه یا مشک آبی در دست نیز به این واقعه گره خورده است. شیعیان در مراسم عاشورا، تقدس آب و توجه به فرات را در نظر داشته‌اند و وجود سقاخانه‌های معروفی همچون اسماعیل طلا در حرم رضوی و شیخ هادی نجم آبادی در تهران بر این موضوع صحه می‌گذارند و نشان می‌دهند که نوشیدن آب از سقاخانه‌ها دارای تقدس است.

در بخش نظرات این مقاله از کجارو می‌توانید نظر خود را درباره رود فرات و وقایع تاریخی آن بیان کنید.

عکس‌های گالری از ویکی‌پدیا (عکاسان: Valen1988، Aziz1005 و Alexandra Wang)

نویسنده: صدیقه شجاعی