روستای نایبند

روستای نایبند طبس از نمونه‌های معماری پلکانی در استان خراسان جنوبی است که از آن به‌عنوان ماسوله کویر یاد می‌کنند و چنان شگفت‌انگیز است که به یک جزیره سبز در میان کویر شباهت دارد. زندگی در اين جزيره سبز به‌لطف آب قنات‌هايش برای سال‌ها جریان دارد و منجر به‌شکل‌گیری بهشتی در دل كوير خشک لوت شده است. روستای نایبند به‌دلیل داشتن بافت سنتی و خشتی، درختان مرکبات و نخل و چشم‌اندازی دیدنی، برج‌های دیده‌بانی، چشمه‌های آبگرم و سرد، حیوانات خاص نظیر یوزپلنگ آسیایی و... همیشه گردشگران زیادی را به‌سوی خود جذب می‌کند. اگر می‌خواهید اطلاعات بیشتری از این روستای دیدنی به دست آورید، با ما همراه شوید.

روستای منحصربه‌فرد نایبند که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، در کویر لوت قرار دارد و تا شعاع ۲۰۰ کیلومتری آن، هیچ آبادی وجود ندارد. روستای نایبند به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی طبس، در دهستان کویر واقع شده است و طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ جمعیتی بالغ بر ۴۲۷ نفر (۱۲۶ خانوار) در آن سکونت دارند.

منبع عکس: سایت visitiran

منطقه نایبند در سرزمینی کویری واقع شده است؛ گرچه وجود کوه‌های علی آباد، آب شلمه و کوه نایبند، اینجا را به منطقه‌ای کوهستانی تبدیل کرده‌اند. این کوه‌ها حدود ۲,۵۰۰ متر نسبت به کویر لوت اختلاف ارتفاع دارند که نایبند با ۳,۰۵۰ متر ارتفاع مرتفع‌ترین آن‌ها به حساب می‌آید.

شاید عکس‌های این روستا کمی برای‌تان آشنا باشد؛ اگر کمی فکر کنید، می‌بینید که این صحنه‌ها را در فیلم محمد رسول الله (ص) به کارگردانی مجید مجیدی دیده‌اید.

در کنار جاذبه‌های طبیعی و تاریخی این منطقه، آنچه که به‌شدت موردتوجه علاقه‌مندان به محیط زیست قرار می‌گیرد، یوزپلنگ ایرانی است. منطقه نایبند از معدود جاهای دست‌نخورده ایران است که زیستگاه یوزپلنگ آسیایی محسوب می‌شود.

روستای نایبند از جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی است و در جنوب شهرستان طبس و در کنار جاده طبس-راور قرار دارد. این روستا مشرف به کویر لوت و در دامنه کوهستان است و از توابع بخش دیهوک در دهستان کویر به حساب می‌آید. برای دسترسی به روستای نایبند باید به جنوب شهر طبس بروید و وارد جاده طبس-راور شوید و پس از کریت، دیهوک و زنوغان، با تابلوهای نایبند مواجه می‌شوید که اگر طبق تابلوها به مسیر خود ادامه دهید، تابلوی خروجی روستای نایبند را خواهید دید.

• آدرس روستای نایبند: استان خراسان جنوبی، ۲۱۰ کیلومتری جنوب طبس، کنار جاده طبس-راور (نمایش روی نقشه)

عکاس: نامشخص

عکاس: نامشخص

روستای نایبند حدودا ۲۱۰ کیلومتر با شهر طبس فاصله دارد؛ روستایی در دل کویر که فکرش را هم نمی‌کنید مملو از نخلستان‌، باغ‌ مرکبات و کشتزارهای گندم و جو باشد. از آنجا که مسیر طبس به نایبند حدود سه ساعت طول می‌کشد و ممکن است رانندگی تاحدودی برایتان خسته‌کننده باشد؛ ترجیحا شب را در نایبند بمانید و خستگی‌ در کنید.

نایبند سابقه‌ای تاریخی دارد که قرارگیری آن در مجاورت مسیر کاروان‌رو، وجود منابع آب، موقعیت سوق‌الجیشی روستا، زمین‌های حاصل‌خیز و… منجر به‌شکل‌گیری آن شده‌ است. در مستندات و کتب تاریخی، از نایبند به‌عنوان استراحتگاه و مأمنی در حاشیه کویر اسم برده شده است. به‌عنوان مثال، در کتاب کویرهای ایران نوشته سون هیدن، کویرشناس شهیر سوئدی، درباره نایبند آمده است:

این روستا در زمانی که نادر به قصد بیرون راندن و فرونشاندن شورش افغان‌ها از پایتخت خود حرکت کرد، پایگاه و استراحتگاهی برای او و سربازانش بود.

بر اساس پژوهش‌های تاریخی، سابقه سکونت در نایبند به دوران پیش از اسلام برمی‌گردد؛ زمانی که اولین ساکنان روستا برای سکونت در این محل اقدام به ایجاد فضاهای دستکند در حاشیه جنوبی صخره کردند. وجود حفره‌های غارمانند در برخی نقاط این روستا، گواهی بر این ادعا است که در دوران غارنشینی در آن‌ها زندگی جریان داشته است. این حفره‌ها و دالان‌ها اکنون به‌عنوان محلی برای نگهداری دام و انبار به کار می‌رود.

پس از شکل‌گیری اولین واحدهای مسکونی در بخش‌های فوقانی صخره، اهالی به بخش‌های بالایی روستا نقل‌مکان کردند. در ادامه باغداری و کشاورزی در حاشیه روستا توسعه یافت و به‌تبع آن جمعیت مردم افزایش پیدا کرد و در نتیجه، ساخت‌وساز در امتداد شمالی صخره به‌سمت چشمه اصلی پیش رفت.

در عصر صفوی با افزایش یاغی‌گری در این منطقه، مردم برای حراست و دفاع از جان و مال خود، به فکر احداث قلعه و برج‌های دیده‌بانی افتادند؛ ضمن اینکه بافت روستای نایبند درهم فشرده شد و نتیجه آن معابری محصور و کم‌عرض و احداث خانه‌ها به‌شکل پلکانی بود.

در اواخر عصر قاجار و اوایل پهلوی، ساختار معماری نایبند دچار تغییر شد و مردم به‌جای ساخت خانه‌های تک اتاقی، به‌ ساختارهای متنوع فضایی با خانه‌های چند اتاقی تمایل پیدا کردند. این تغییر ساختار معماری در ترکیب با مزارع، باغ‌ها و نخلستان‌ها، این روستا را به واحه‌ای در کویر لوت تبدیل کرد.

منبع عکس: سایت visitiran

روستای نایبند با بیش از ۱۰۰۰ سال قدمت، از معماری خاصی شبیه به خانه‌های ماسوله برخوردار است؛ به‌طوری که تقریبا مرز مشخصی بین آن‌ها دیده نمی‌شود.

در واقع، روستای نایبند بر بلندای کوه قرار دارد و به‌خاطر کمبود زمین برای ساخت‌وساز، معماری خاصی در این محل شکل گرفته است که شامل بناهایی با مساحت محدود و چند طبقه می‌شود و همین موضوع روستای نایبند را متمایز و شاخص کرده است. این نوع معماری شامل مجموعه‌ای متراکم از خانه‌ها می‌شود که پشت‌بام خانه‌ها نقش حیاط خانه را برای خانه‌های بالاتر دارند و به همین دلیل، هم‌بستگی خاصی بین ساکنان روستا وجود دارد.

عکاس: مرتضی برجسته

کوچه‌های پیچ‌درپیچ این روستا در کنار معماری چند طبقه‌ای بناها و باغ‌ها و نخلستان‌هایی که آن را در بر گرفته، چشم‌انداز خارق‌العاده‌ای در دل کویر ایجاد کرده است؛ به‌خصوص که بسیاری از کوچه‌ها یا همان ساباط‌ها سرپوشیده هستند و نه‌تنها اهالی را از گرمای سوزان هوا در امان نگه می‌دارند؛ بلکه به‌لطف سکوهایی که در آن‌ها تعبیه شده، به محلی برای دورهمی اهالی روستا تبدیل شده‌اند؛ ضمن اینکه گردشگران نیز می‌توانند روی آن بنشینند و عکس یادگاری بگیرند. سون هیدن بهشت کوچک نایبند را به این شکل به تصویر کشیده است:

یک نقاش می‌تواند سال‌های زیادی در اینجا به سر برد و در عین حال برای قلمویش هرروز موضوع جدیدی پیدا کند و با تصویرهای بسیار زیبایی به خانه‌اش برگردد.

جالب اینکه فضای زراعی و مسکونی روستا به‌طور کامل از هم جدا هستند و سطوح پایین کوه به مزارع و باغ‌های پرتقال و خرما اختصاص دارد. این روستا روی یک کوه ساخته شده و شاید همین موضوع عامل سالم‌ماندن روستا در برابر زلزله‌ها بوده است.

روستای نایبند، ساختاری ارگانیک دارد؛ به این معنا که شکل‌گیری محله‌ها و بافت آن تابع نظم خاصی نبوده و بر اساس شیب طبیعی زمین شکل گرفته است.

تیرهایی از جنس تنه نخل و همین طور پوششی از برگ درخت نخل برای پوشاندن سقف بسیاری از منازل استفاده شده است؛ هرچند در بناهای اعیانی می‌توان شاهد استفاده از طاق و قوس و همین طور تزییناتی مثل تذهیب یا یک نقاشی ساده روی سقف اتاق‌ها بود.

عکاس: علی واثق‌نیا

از دیگر ویژگی‌های خانه‌های این روستا، کنگره‌های مثلثی‌شکل در جداره‌ها و نمای خانه‌ها است که بیشتر در بخش‌های جنوبی و شرقی قرار دارند و شکل بادگیر را در ذهن تداعی می‌کنند. این کنگره‌ها در جهت بادهای مطلوب هستند و نقش فیلتر را برای بادهای همراه با شن ایفا می‌کنند. همچنین در ساخت خانه‌ها از دیوارهای ضخیم خشتی استفاده شده است که کمترین مقدار بازشو (پنجره و نورگیر) را دارند تا با این کار، تبادل حرارتی خانه‌ها کاهش یابد. روی دیوار خانه‌ها، اشکال جالبی با نظم هندسی خاص به چشم می‌خورد که دارای هارمونی هستند و به صورتکی شباهت دارند که برایمان شکلک درمی‌آورند.

صخره‌ای بودن بستر روستا اجازه حفر چاه را به اهالی نمی‌داد و در نتیجه ساخت توالت‌های دو طبقه در این منطقه رواج دارد. طبقه اول این توالت‌ها حدود ۵۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر ارتفاع دارد که از این فضا برای انباره فاضلاب استفاده می‌شود و پس از پرشدن، آن را با خاک مخلوط و در مزارع اطراف استفاده می‌کنند.

منبع عکس: سایت EscapefromTehran

جالب است بدانید که برخی بخش‌های این خانه‌ها نظیر حیاط، تنور و سرویس بهداشتی به‌صورت مشترک هستند و دو خانواده با هم از آن‌ها استفاده می‌کنند. با وجودی که باران‌های موسمی شدید و طوفان‌های شن از مهم‌ترین عوامل فرسایش روستا هستند، این روستا همچنان مسکونی است و بناهای جدیدی در بخش شمالی آن احداث شده است.

عکاس: شهاب چراغی

احتمالا وجود چشمه‌های آب گرم و سرد در دو منطقه دیگ رستم و زردگاه، عامل شکل‌گیری این آبادی در این نقطه از کویر بوده است. از آنجا که بستر مناسبی برای ایجاد نخلستان‌ها و باغ‌ها در زمین‌های مجاور روستا فراهم بوده، باغ‌های چند طبقه مرکبات و سبزیجات در آن به وجود آمده است. زمستان‌های معتدل و تابستان‌های گرم و آفتابی و همین طور وجود چشمه‌ها و قنات‌ها دست‌به‌دست هم داده‌اند تا اراضی مجاور اين روستا همواره قابل‌كشت باشند. از درختان و گياهان روستای نایبند می‌توان به انواع مركبات، توت، نخل، گندم، جو، حبوبات و سبزیجات مورد مصرف خانوارها اشاره کرد.

مزاری بر بلندای کوه نزدیکی روستا وجود دارد و مردم نایبند برای زیارت و ادای نذر از این کوه بالا می‌روند.

منبع عکس: ایرنا؛ عکاس: نامشخص

چهار برج نگهبانی در روستای نایبند وجود دارد که از بقایای یک قلعه ۳۰۰ ساله هستند و برای حفاظت و نگهبانی از روستا به کار می‌رفتند؛ به‌طوری که هنگام حمله ماموران حکومتی یا راهزنان، نگهبان‌ این برج‌ها به مردم خبر می‌دادند تا به خانه‌شان بروند و دروازه قلعه بسته می‌شد.

دیوارهای بلند اطراف روستا نیز به‌عنوان راهکاری تدافعی برای مقابله با راهزنان به حساب می‌آمد. با این حال، به‌دلیل نبود آذوقه کافی و فاصله زیاد بین نایبند تا روستاهای مجاور،‌ مردم نمی‌توانستند برای مدتی طولانی پشت دیوارها بمانند. یک مزیت دیگر روستا در زمان حمله دشمن، قرارگیری آن روی تپه‌ سنگی بلند است که باعث می‌شد اشراف خوبی به محیط اطراف داشته باشند.

همان طور که گفتیم چشمه‌های آب نایبند از جمله آبگرم دیگ رستم و چشمه زردگاه که در اثر فعل‌وانفعالات زیرزمینی به وجود آمده‌اند، علت اصلی حیات این روستا هستند. در ۱۰ کیلومتری نایبند نیز چشمه‌ کوچکی با آب گوگردی وجود دارد که به‌خاطر درجه حرارت بالایش می‌تواند باعث سوختگی شود. جالب اینکه درست در کنار این چشمه، یک چشمه آب سرد قرار دارد. این طور به نظر می‌رسد که این چشمه گوگردی خاصیت درمانی دارد و برای رفع دردهای رماتیسمی مفید است.

عکاس: محمد نمازی

یوزپلنگ ایرانی یکی از حیوانات اندمیک ایران در پناهگاه حیات‌وحش نایبند است که در حال حاضر تعدادشان به ۱۵ قلاده می‌رسد. البته حیوانات دیگری همچون ببر، روباه کویری، روباه روپل، گربه ماسه‌ای، قوچ، میش، بزهای وحشی، جوجه تیغی ایرانی و... نیز در این منطقه زندگی می‌کنند. زاغ بور، سبزقبا، شاهین، کوکر یا باقرقره تاج‌دار، هوبره، کبک، سنقر خاکستری و... از جمله پرندگان منطقه نایبند هستند. نمی‌توان از نایبند گفت و حرفی راجع به پوشش گیاهی غنی آن نزد که شامل گیاهانی نظیر ارژن، بادام عاجی، تاغ، انجیر وحشی، گون و زیره می‌شود.

منبع عکس: سایت EscapefromTehran

روستاگردی: نایبند یک روستای معمولی نیست و از بافت تاریخی تا معماری پلکانی، ساباط‌ها، کوچه‌های باریک و حتی معاشرت با مردم بومی، از گذراندن اوقاتی خوش در این محل حکایت دارند.

تماشای آسمان شب: همیشه گفته‌اند، آسمان کویر فوق‌العاده دیدنی است و از آنجا که در این روستا آلودگی نوری کمی وجود دارد، می‌توانید حتی بدون تجهیزات هم از تماشای ستارگان نهایت لذت را ببرید.

عکاسی: بدون شک این همه زیبایی ارزش عکاسی و ثبت لحظه‌ها را دارد؛ پس در سفر به این منطقه حتما دوربین عکاسی همراه داشته باشید. ترکیب رمل‌های شنی و کویر اطراف روستا، معماری خانه‌ها و همین طور انبوه نخلستان‌های سرسبز، تصاویر خارق‌العاده‌ای برای شما به یادگار خواهند گذاشت.

عکاس: محمد نمازی

کویرنوردی: اگر کمی از روستای نایبند فاصله بگیرید، می‌توانید به تماشای مناظر کویری مشغول شوید و با یک تیر دو نشان بزنید و از این محیط بکر حسابی لذت ببرید.

کوهنوردی: از آنجا که روستای نایبند روی کوه قرار دارد، سری به ارتفاعات روستا بزنید و پس از یک کوهنوردی سبک، با چشم‌انداز بی‌نظیری از روستا و مناطق کویری اطرافش مواجه شوید.

عکاس: مرتضی برجسته، ‌منبع عکس: سایت EscapefromTehran.com، ایرنا

همان طور که گفتیم روستای نایبند در قلب کویر مرکزی ایران جای گرفته و اهالی آن از دیرباز نیازهای روزمره خود را با آنچه که در طبیعت اطراف‌شان وجود داشته است، برآورده می‌کنند. از همین رو رویش درخت نخل در مناطق بیابانی و کویری این منطقه باعث شده است که هنرمندان روستا با استفاده از بخش‌های مختلف این درخت،‌ صنایع دستی زیبایی همچون زنبیل، زیرانداز، سبد حصیری، بادبزن و ریسمان خلق کنند. در کنار این صنایع دستی می‌توانید خرما، شیره‌ خرما، کشک و پرتقال را به‌عنوان سوغاتی خریداری کنید.

عکاس: مرتضی برجسته

نخلستان‌های پربار نایبند علاوه بر زیبایی وصف‌ناپذیری که به روستا بخشیده‌اند؛ وسیله‌ای برای معاش اهالی هستند؛ به‌عنوان مثل شیره‌ خرما به‌عنوان پرمصرف‌ترین ماده غذایی در این منطقه است. از بین غذاهای محلی نایبند حتما آب‌گوشت و قوروت را امتحان کنید. قوروت، غذایی شبیه به کله‌جوش است که با کشک سیاه بیرجندی تهیه می‌شود.

عکاس: علی واثق‌نیا

از آنجا که منطقه نایبند به‌خاطر شرایط بیابانی،‌ حسابی گرم است؛ پس پاییز، زمستان و اوایل بهار را می‌توان بهترین زمان برای سفر به این روستا دانست.

منبع عکس: سایت EscapefromTehran

اقامتگاه بوم‌گردی نایبند که در بالادست روستای نایبند قرار دارد و چشم‌انداز زیبایی از دشت و نخلستان را پیشکش گردشگران می‌کند، یکی از گزینه‌های پیش روی شما است. علاوه بر این، می‌توانید با خود چادر مسافرتی ببرید و در دل کویر یا کوه کمپ کنید؛ هرچند محل کمپ خود را در نزدیکی پناهگاه حیات‌وحش انتخاب نکنید.

اگر تاکنون به روستای نایبند سفر کرده‌اید و خاطراتی شنیدنی از آنجا دارید، آن‌ها را در پایین این مقاله از کجارو با ما در میان بگذارید.