تپه حصار

تپه‌های باستانی یکی از دیدنی‌های دنیای باستان هستند. تپه‌هایی که رازهای نفهته و اسراری کهن را در لایه‌ لایه‌ی گذشته‌ی خود پنهان کردند و کندوکاو آن‌ها شگفتی‌های زیادی از گذشتگان و زندگی آن‌ها در اختیار قرار می‌دهند. تپه حصار نیز یکی از این دیدنی‌های ایران باستان است که برای علاقه‌مندان به باستان‌شناسی و محوطه‌های این‌چنینی یکی از مکان‌های مناسب است. با کجارو در سفر به این تپه‌ی باستانی همراه باشید.

• آدرس: استان سمنان، دامغان، سه کیلومتری جنوب شرق دامغان (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: تسنیم

تپه حصار محوطه‌ای باستانی در سه کیلومتری جنوب شرق شهر دامغان و در شرق ایستگاه راه آهن تهران - مشهد، در استان سمنان واقع است که امروزه با گسترش فضاهای شهری در داخل شهر قرار می‌گیرد.

نام تپه حصار برای اولین بار در سفرنامه‌ی شیندلر دیده می‌شود. سرتیپ هوتوم شیندلر در دوره‌ی قاجار و در عهد ناصری از طرف دولت انگلیس مأمور احداث و کشیدن خط تلگراف بمبئی به اروپا و لندن بود. وی از حصار دیدن کرد و اشیای این تپه نظرش را جلب کرد؛ بنابراین به علی اکبر امین معدن توصیه کرد که نهر آب را به تپه بیندازد تا اشیا سالم و بدون شکست به دست آیند و این کار موجب آسیب به محوطه شد. بسیاری از اشیای حصار به غارت رفته‌اند و سر از موزه‌های جهان از جمله موزه لندن در آورده‌اند.

منبع عکس: ourancientworld

این تپه که از جاهای دیدنی دامغان به شمار می‌رود، در شهریورماه سال ۱۳۱۰ خورشیدی در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسیده و یکی از با ارزش‌ترین محوطه‌های پیش از تاریخی فلات ایران است و در آن تداوم سکونت از عصر مس و سنگ تا مفرغ مشاهده می‌شود. حصار تپه‌ای کم ارتفاع است که از زمین‌های اطراف فقط چند متر ارتفاع دارد و چند برجستگی را شامل می‌شود. مساحت فعلی آن ۳۰۰ × ۲۰۰ متر است که در گذشته مساحت بیشتری داشت. این محوطه دارای آثار فرهنگی از دوران‌های پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی است.

منبع عکس: iranasia

بر اساس نتایج کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناختی استقرار و زندگی در تپه حصار از ۴۲۰۰ تا ۱۷۰۰ پیش از میلاد یعنی از دوران مس و سنگ یا مس سنگی تا عصر برنز تداوم داشته است. این تپه‌ در هزاره‌ی دوم و در سال ۱۷۰۰ پیش از میلاد متروک می‌شود. احتمال می‌رود که دلیل ترک ساکنان این محوطه حمله اقوامی جدید از سمت شمال شرق باشد که شواهد آن به‌صورت سوختگی عمدی و گسترده قابل‌مشاهده است. در دوران تاریخی و سپس در روزگار ساسانیان کاخی در این محل ساخته می‌شود. از دیگر شواهد فرهنگی به‌دست‌آمده از حصار مربوط به دوران اسلامی است که از این دوران بناهای قلعه‌ مانندی در نزدیکی آن به یادگار ماند. از مهم‌ترین یافته‌های این تپه مربوط به لایه‌های پیش از تاریخی آن است که سه دوره فرهنگی و ۹ فاز مربوط به این دوران شامل می‌شود. یکی از دلایل اهمیت این تپه در باستان‌شناسی ایران این است که در آن می‌توان گذر از عصر مس و سنگ ایران به عصر مفرغ را مشاهده کرد که در مرکز فلات ایران کمتر مکانی این‌چنین است.

منبع عکس: ourancientworld

پیشینه پژوهش‌های باستان‌شناسی تپه حصار به قبل از انقلاب می‌رسد. ایران به راستی بهشت باستان‌شناسان است. این محوطه را نیز ابتدا هرتسفلد؛ باستان‌شناس و ایران‌شناس آلمانی شناسایی کرد سپس اریخ اشمیت از دانشگاه پنسیلوانیای آمریکا از سال ۱۳۱۲ خورشیدی در آن به کاوش پرداخت. اشمیت به‌دنبال شهر صد دروازه یا قومس؛ پایتخت پادشاهان اشکانی بود ولی نتیجه‌ای نیافت اما بقایای ساختمانی از دوران ساسانی را به دست آورد. بر اساس کاوش‌ها وی مشخص شد که تپه حصار دارای سه دوره فرهنگی پیش از تاریخ است. در سال ۱۳۵۵ خورشیدی نیز هیئتی مشترک از دانشگاه پنسیلوانیا، تورین ایتالیا و مرکز باستان‌شناسی ایران به سرپرستی رابرت دایسون و موریتزیو توزی این پژوهش‌ها را ادامه دادند. این فصل از مطالعات با هدف بازنگری در نتایج اشمیت بود و نشان داد که تپه حصار در هزاره‌های چهار و سه پیش از میلاد از مراکز مهم صنعتی فلات ایران بوده است. پژوهش‌های بعدی حصار را باستان‌شناس ایرانی احسان یغمایی بعد از انقلاب و در سال ۱۳۷۵ خورشیدی انجام داد. از یافته‌های این فصل گل نوشته‌هایی است که قدمت آن‌ها به ۲۲۰۰ - ۲۰۰۰ پیش از میلاد برمی‌گردد. آخرین فصل کاوش‌های باستان‌شناختی این محوطه در سال ۱۳۸۵ خورشیدی به‌منظور تعیین عرصه و حریم آن انجام شد که کشف گورستانی از عصر آهن در غرب تپه حصار از مهم‌ترین نتایج آن بود.

منبع عکس: iranasia

اقتصاد و معیشت مردمان حصار مبتنی بر کشاورزی بود. بر اساس بقایای گیاهی به‌دست‌آمده، از غلات و میوه‌های محلی چون انگور و زیتون استفاده می‌کردند. شواهدی نیز از دانه‌های عدس و حبوبات یافت شده است. وجود مجسمه‌هایی از گاو و گوسفند از این تپه نشان می‌دهد که در کنار کشاورزی به فعالیت گله‌داری نیز می‌پرداختند.‌ در سال ۱۹۳۱ میلادی و در کاوش‌هایی که اشمیت در حصار انجام داد گورهایی کشف شد که نشان می‌دهد مردمان حصار مردگان خود را عموماً به‌سمت پهلو و در حالت خمیده در چاله های ساده و قبور آجری دفن می‌کردند.

منبع عکس: ویکی‌پدیا

از محوطه‌ی حصار اشیا و یافته‌های متنوعی به دست آمده است. سفال‌های عصر مفرغ این تپه شامل: سفال‌های منقوش نخودی با نقش‌های همچون حیوانات شاخ‌دار و سفال‌های پایه‌دار خاکستری با طرح‌های داغدار، کنده، افزوده و برجسته است. ظروف این محوطه طیف متنوعی از ظروف با پایه‌های دکمه‌ای، ساقه‌ای، کوزه‌های لوله‌دار، کاسه‌های لوله‌دار، فنجان‌ها، آبخوری‌ها و... شامل می‌شود. از این محوطه اشیای فلزی متنوع و متعددی مانند: دست‌بندها، حلقه‌ها و سنجاق‌ها یافت شده است. این اشیا از احیای سنگ‌های معدنی مس ساخته شده‌اند و این سنگ‌ها از نوع مالاشیت بوده‌اند. از سطح محوطه سرباره‌های فلزی به‌دست‌آمده که از آن‌ها در ساخت تیغه، ابزارهای برشی و به‌عنوان تمپر(موادی که در ساخت سفال به کار می‌رود) استفاده کرده‌اند. همگی این اشیای فلزی و همچنین قالب‌های ریخت‌گری قطعه‌های کوره ذوب و... نشان‌دهنده‌ی آن انجام فرایند ذوب و عمل‌آوری مس در جامعه حصار است.

از یافته‌های دیگر حصار می‌توان به اشیای و ابزار آلات سنگی مانند تیغه‌های سنگی مستطیل‌شکل و مته‌های نوک تیز اشاره کرد که این ابزار در کشاورزی و به‌عنوان داس برای درو محصول به‌کارمی‌رفته است. مهرهای مسطح یکی از مواد فرهنگی مهم حصار به شمار می‌رود این مهرها که از جنس گل پخته، سنگ سماق و قیر طبیعی‌اند دارای طرح‌هایی چون: صلیب، صلیب پر شده، دوایرمتحدالمرکز، خطوط و دوایر، خطوط موج‌دار، طرح خورشید، انسان، حیوان و... است. در عصر مفرغ استفاده از انگور بیشتر می‌شود و شواهد مصرف این میوه در برخی از محوطه‌های این دوران از جمله حصار به دست آمده است. پیکرک‌های منقوش، اشیای گلی پخته و خام ابزار استخوانی از جمله اشیای یافته شده از کاوش‌ها و پژوهش‌های این تپه است.

منبع عکس: ourancientworld

بنایی ساسانی حصار در فاصله بسیار کم از این محوطه و در ۲۰۰ متری جنوب غربی آن قرار دارد. زمانی که دکتر اشمیت به‌دنبال پیدا کردن پایتخت اشکانیان بود به بقایای ساختمانی‌ای برخورد که آن را متعلق به زمان ساسانیان دانست. مسعودی مورخ و جغرافی‌دان دوران اسلامی این بنا را آتشکده معرفی کرده و در کتاب خود مروج الذهب آورده است:«در قومس آتشکده‌ی بزرگی بود به نام جریش که معلوم نبود کی ساخته است. گویند اسکندر وقتی بر آنجا تسلط یافت آتشکده را به حال خود گذاشت و خاموش نکرد. گویند به روزگار پیش در اینجا شهری بزرگ بوده که بنایی عجیب داشته است و چون این شهر و خانه‌های آن ویران شده این خانه را ساخته و آتش را در آن نهاده‌اند.» لویی واندنبرگ؛ خاورشناس بلژیکی نیز در کتاب خود به نام باستان‌شناسی ایران این بنا را به‌عنوان آتشگاهی از زمان قباد اول ساسانی معرفی کرد و از نقاشی‌های زیبایی روی دیوارهای آن یاد می‌کند. در مورد تاریخ این بنا اختلاف نظر وجود دارد. ارنست هرتسفلد این بنا را به‌دلیل شباهت با کاخ سروستان متعلق به اوایل حکومت ساسانی می‌داند اما فردریک واخ مث این ساختمان را متعلق به اواخر قرن ششم میلادی می‌داند. اشمیت با توجه به سکه‌ای که از کف این ساختمان پیدا کرد آن را به قباد اول نسبت داد برخی افراد نیز بنا را اسلامی می‌دانند.

منبع عکس: ourancientworld

بر اساس کاوش‌های اشمیت این بنا به دو بخش اداری و غیر اداری تقسیم می‌شود. این ساختمان با دیوارهای خشتی ساخته و از بخش‌های مختلفی تشکیل شده و شامل: تالار ستون‌دار، اتاق مربع گنبددار متصل به ایوان، دو ایوان فرعی موازی با ایوان اصلی، حیاط و اتاق‌های جانبی اطراف آن است. در این بنا تزیینات گچی مانند: ستون‌ها، پلاک‌ها، پلاک‌های گراز، گوزن نر و ماده، پلاک‌های انسان، مجسمه‌های گچی به‌شکل سر حیوانات و غیره یافت شد که برخی از آن‌ها زینت‌بخش موزه ملی کشور شده است. از دیگر تزیینات این کاخ نقاشی‌های آن است که در آن‌ها از رنگ‌های ساده آبی و قرمز مایل به ارغوانی به کار رفته است. روی دیوارهای بخش اداری بنا و هال ستوندار قصر شواهد نقاشی مشاهده می‌شود. یکی از این نقاشی‌ها شامل قسمتی از سر و بدن یک اسب و پای سوارکار است.

منبع عکس: اقتصاد آنلاین

اگر دوست داشتید در کنار سفر خود به تپه حصار از اشیا و یافته‌های این محوطه هم دیدن کنید می‌توانید سری به موزه‌ی گرمابه پهنه‌ بزنید. این موزه از جاهای دیدنی سمنان است و در بازار قدیم این شهر قرار دارد. در این موزه نمایشگاهی دائمی از آثار به‌دست‌آمده از حصار و سایر مکان‌های این استان در معرض نمایش است. در این موزه می‌توانید از اسکلت مادری که در حین زایمان کودک خود فوت کرده و از کاوش‌های حصار کشف شده است دیدن کنید.

ایران بهشت باستان‌شناسی دنیا است...

نویسنده: اکرم زمانی نوری