مسجد جامع تبریز

تبریز یکی از شهرهای بزرگ و ارزشمند استان آذربایجان شرقی محسوب می‌شود که علاوه بر مرکز این استان، به‌عنوان بزرگ‌ترین شهر منطقه‌ شمال غرب ایران، قطب اداری، بازرگانی، سیاسی، صنعتی، فرهنگی و نظامی این ناحیه نیز به شمار می‌آید. مسجد جامع تبریز، عمارتی کهن و متعلق به دوران حکومت سلجوقیان تا زمان فرمانروایی پادشاهان قاجار است. با کجارو همراه باشید تا بیشتر درباره آن بدانید.

در مورد قدمت و پیشینه‌ دقیق شهرستان تبریز، اختلاف نظرات و اظهارات بسیاری وجود دارد. نمی‌توان تاریخ اولیه‌ آن را به‌طور قطع بیان کرد. نخستین بار در کتیبه‌ای بازمانده از زمان حکومت سارگون دوم (از پادشاهان آشوریان و بنیان‌گذار سلسله‌ سارگون که در سال‌های ۷۰۵ تا ۷۴۵ قبل از میلاد مسیح زیسته است)، از شهر تبریز سخن به میان آمده است. در این کتیبه به نقل از سارگون دوم، تبریز به‌عنوان شهری بزرگ، آباد و بهره‌مند از باروی تو در تو، توصیف شده است. در این خطه از کشور نیز همانند بسیاری از مناطق دیگر، حضور آثار و عمارات تاریخی، بازگو کننده‌ فرهنگ، اصالت و هویت ایران‌زمین است که از علل تحسین و نکوهش کارشناسان تاریخی و باستان‌شناسان محسوب می‌شود.

عکس از ایلنا (عکاس: کیانوش محبیان)

مسجد جامع تبریز که به مسجد جمعه و جامع کبیری نیز شهرت یافته است، از جمله کهن‌‌ترین عمارات تاریخی و جاهای دیدنی تبریز محسوب می‌شود که طبق نوشته‌های مورخان و پیشینیان، از بدو احداث، به‌عنوان مسجد جامع این شهر مورد استفاده قرار گرفته است.

مسجد جامع تبریز با شماره‌ ثبت ۱۷۱ در ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ هجری شمسی، به‌عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسیده است.

مسجد جامع تبریز از مکان های دیدنی استان آذربایجان شرقی به شمار می‌آید و در خیابان شهید مطهری، انتهای بازار تبریز، بخش جنوبی صحن مدرسه‌ طالبیه و در حد فاصل مسجد حجت الاسلام و مسجد میرزا اسماعیل خاله اوغلی، احداث شده است. موقعیت مکانی این بنا به‌گونه‌ای است که بازار تبریز آن را احاطه کرده است. (نمایش روی نقشه)

برای دسترسی به مسجد جامع تبریز می‌توانید از اتوبوس، تاکسی یا خودروی شخصی استفاده کنید. پایانه اتوبوس‌رانی جمهوری اسلامی در نزدیکی این مکان قرار دارد و با ۵ دقیقه پیاده‌روی می‌توانید به مقصد برسید. برای استفاده از خودروی شخصی، شلوغی مرکز شهر و کمبود فضای پارک را در نظر داشته باشید.

طبق اسناد تاریخی موجود، مورخان و باستان‌شناسان، زمان ساخت این بنای زیبا و باشکوه را به دوران حکومت پادشاهان سلجوقی (قرون پنجم تا ششم هجری) نسبت داده‌اند. متاسفانه به‌دلیل زمین‌لرزه‌ای که در سال ۱۱۹۳ هجری در شهرستان تبریز به وقوع پیوست، قسمت‌هایی از این اثر تاریخی از جمله چندین طاق آن، دچار تخریب و آسیب‌دیدگی شد. البته مدت زمانی پس از زلزله و مصادف با دوران آغازین پادشاهی قاجار، فردی به نام حسینقلی خان دنبلی که از حاکمان وقت این دیار به شمار می‌آمد، این مسجد کهن را مورد ترمیم و بازسازی قرار داده و مسجد کنونی را احداث کرده است.

عکس از خبرگزاری دانشجو (عکاس: پیمان حمیدی پور)

امروزه به‌دلیل فقدان ساختمان اولیه‌‌ مسجد جامع تبریز و مستندات تاریخی، نمی‌توان تاریخ ساخت و نام بانی عمارت نخستین مسجد را تعیین کرد. در کتاب مرزبان‌نامه، از جوامع ساکن در تبریز (سال‌های ۶۰۷-۶۲۲ هجری قمری)، سخن به میان آمده و از مسجدی که توسط عبدالله بن عامری ساخته شده و متعلق به صدر اسلام است، نوشته‌هایی برجای مانده است. همچنین در سال ۱۰۸۷ هجری قمری، حاج طالب خان تبریزی که بانی‌ مدرسه‌ طالبیه‌‌ این شهر محسوب می‌شود، در وقف‌نامه‌ مربوط به مدرسه‌ خود، این مسجد را مسجد جامع کبیر تبریز معرفی می‌کند. سید محمدرضا طباطبایی تبریزی، در کتابی به نام تاریخ اولادالاطهار، بنای مسجد را بدون ارائه‌ هیچ مدرک و سند متعلق به دوران صدر اسلام دانسته و عبدالله بن عامری را به‌عنوان بانی آن معرفی کرده است. پرواضح است که بر اساس نظریات ذکر شده، می‌توان ساختمان ابتدایی مسجد جامع تبریز را به دوران حکومت سلجوقیان نسبت داد که در مدت زمان‌های طولانی، به‌عنوان مکانی باشکوه و ارزشمند مورد استفاده قرار گرفته است.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: رضا عادلی)

پس از تعمیرات صورت گرفته در دوران قاجار، در عصر کنونی نیز اقداماتی برای تعمیر و بازسازی بخش‌های مختلف این عمارت زیبای تاریخی انجام شده است که می‌توان حاج محمدباقر کلکته را به‌عنوان بانی بخش اعظمی از این مرمت‌ و بازسازی‌ها معرفی کرد. وی کتابخانه‌ و تالاری مطلوب و در شان مطالعات علوم دینی برای استفاده از طلاب، احداث کرد. البته با توجه به تعمیرات و بازسازی‌هایی که در این مکان مقدس صورت گرفته، مسجد از شکل و ترکیبی تقریبا جدید و تازه برخوردار شده است. اما حضور طاق‌های بلند و آجرهای بسیار بزرگی که در ساخت آن استفاده شده و همچنین پایه‌های قطور مسجد، به وضوح نشان‌دهنده‌ پیشینه‌ طولانی و قدمت بسیار این عمارت ایران کهن خواهد بود.

همانگونه که در بخش تاریخچه‌ مسجد بیان شد، نمی‌توان زمان دقیقی را برای احداث ساختمان اولیه‌ این عمارات ارزشمند تاریخی بیان کرد، طبق مطالعات کارشناسان معماری و نوشته‌ موجود از مورخان، به نظر می‌رسد که این مسجد در ابتدا نمازخانه‌ای به نام جامع تبریز بوده که در دوران مختلف و با همت و هنرمندی گذشتگان، تغییراتی جامع را به خود دیده است. اما در مورد معماری انجام شده در این بنای کهن، صبحت‌ها و نظرات کارشناسانه‌ جالب و قابل‌توجهی مطرح شده است که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت. بر اساس اظهارات کارشناسان معماری، مسجد جامع تبریز در ابتدا به‌صورت مسجدی یک ایوانه احداث شده که به مرور زمان و با نظر و صلاحدید مسئولان آن دوره، به مسجدی دو ایوانه تغییر شکل داده است. بسیاری از باستان‌شناسان بر این باورند که سازندگان آن، سبک و اصول ساخت کاخ فیروزآباد را به‌عنوان الگوی احداث این مسجد در نظرگرفته و آن را بنا کرده‌اند.

عکس از خبرگزاری دانشجو (عکاس: پیمان حمیدی پور)

مساجدی که اکنون به اسم مساجد ایرانی در سراسر جهان شهرت یافته‌اند. امروزه آنچه در طرح و شکل بنای باقی‌مانده‌ مسجد جامع تبریز مشاهده می‌شود، زمینی است مستطیل‌شکل که با مصالحی همچون آجر و گچ ساخته شده است. معماران این عمارت، ۲ در ورودی را برای آن تعبیه کرده که یکی در بخش شمال و دیگری در قسمت جنوبی بنا قرار دارد. ورودی واقع در شمال به طرف صحن و ورودی بخش جنوبی به‌سمت کوچه‌ کنار مسجد باز می‌شود. البته باید توجه داشت که پس از داخل شدن به درب جنوبی، وارد الچاق مسجد شده و پس از آن می‌توان به درون بنا وارد شد.

عکس از خبرگزاری دانشجو (عکاس: پیمان حمیدی پور)

عمارت مسجد جامع از طولی حدود ۶۲ متر که از بخش جنوب به شمال ادامه یافته برخوردار است. بخش میانی آن نیز متشکل از طاقی رفیع و وسیع است که معمار و سازندگان آن، عرضی برابر با ۱۵ متر را برای این بخش در نظر گرفته‌اند. جالب است بدانید که طول مسجد نیز توسط دو جرز وسیع به دو قسمت مجزا تقسیم‌ شده است. طراح این عمارت، یکی از قسمت‌ها را با طولی برابر با ۲۸ متر و کم‌ عرض‌تر از بخش دوم (بخش جنوبی) که از طولی برابر با ۳۲ متر برخوردار است، طراحی کرده است. در انتهای این قسمت از مسجد، محرابی ساده و بی‌تکلف که از سنگ مرمر سفید تشکیل شده است، بسیار چشم‌گیر و زیبا جلوه می‌کند. طراح هنرمند محراب مسجد جامع تبریز، همچون سبک معماری دوران صفویان، طرحی مارپیچ را برای تزیین این بخش از عمارت در نظر گرفته است که آمیزه‌ای از سادگی و هنر کم‌نظیر استادکاران ایران کهن به شمار می‌آید.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: رضا عادلی)

پایه‌های ایجاد شده‌ مسجد، از قطر زیادی برخوردار بوده که استفاده از آجرهای بزرگ در ساخت آن نیز از جمله نکات جالب و ستودنی آن‌ها محسوب می‌شود. در قسمت‌های شرق و غرب بخش جنوبی مسجد، تعداد ۵ طاق که از دو طبقه و به ابعادی برابر با ۶۰ متر و ۳۰ سانتی‌متر عرض و ۶۰ متر و ۴۰ سانتی‌متر طول تشکیل شده، توسط سازندگان این اثر بازمانده از ایران کهن احداث شده است. طبق بیانات معماران و باستان‌شناسان، این طاق‌ها طی بازسازی و تعمیرات صورت گرفته در ابتدای حکومت پادشاهان قاجار ایجاد شده است. با وجود عظمت و شکوه این بنای تاریخی، به وضوح می‌توان بی‌آلایشی، عدم تجمل‌گرایی و تزیینات بیش از حد را در این مکان مقدس مشاهده کرد. به‌گونه‌ای که اثری از کاشی‌کاری‌ و حجاری‌ در هیچ یک از بخش‌های آن نخواهید یافت.

تنها در بخشی از محراب (بر فراز طاق محراب)، کتیبه‌ای با تزیینات گچبری صورت گرفته به خط کوفی را مشاهده خواهید کرد. مستندات تاریخی نشان از قدمت این کتبیه در دوران فرمانروایی ایلخانان مغول دارد. در اکثر بناهایی که از حکومت ایلخانی بر جای مانده است، می‌توان تنوع جالبی از انواع سبک ساخت، مصالح کاربردی و اصول معماری در تزیینات انجام شده‌ بخش‌های مختلف عمارت مورد نظر، مشاهده کرد. این در صورتی است که تزیینات گچبری، از جمله عوامل کاربردی برای زیباسازی بناها به شمار می‌آید که مختص یا وابسته به معماری و طراحی دوران ایلخانی است. با توجه به آثار باقی‌مانده از این دوران، می‌توان گچبری‌های تودرتوی سه‌بعدی را مشاهده کرد. هنری که تقریبا به‌مدت زمان ۳۰۰ سال مرسوم و رایج بوده است. در واقع می‌توان این دوران را اوج هنرمندی استادکاران در استفاده‌ از هنر گچبری تزیینی، ایجاد کتیبه‌های حیرت‌انگیز و محراب‌های زیبا و چشم‌گیر در نظر گرفت. به‌گونه‌ای که طبق اظهارات کارشناسان معماری و باستان‌شناسان، به نظر می‌رسد تقریبا ۴۲ محراب از دوران ایلخانی باقی مانده‌‌اند که ۳۸ عدد آن‌ها به‌دلایل مختلف، در موزه‌های متعددی نگهداری می‌شوند.

عکس از خبرگزاری دانشجو (عکاس: پیمان حمیدی پور)

در مسجد جامع تبریز، می‌توان در بخش‌هایی همچون زیرزمین مسجد و نمازخانه‌ قدیمی این بنای کهن، آثاری از گچبری رنگی صورت گرفته بر محراب که متعلق به دوران سلجوقی و ایلخانی است، یافت. البته پس از زلزله‌ سال ۱۱۹۳ به‌دلیل بازسازی و تعمیرات انجام شده در بخش‌های مختلف مسجد، گچبری محراب نمازخانه‌ قدیمی را مستور کرده‌ بودند. امروزه این محراب در شبستان اصلی مسجد قرار گرفته و خوشبختانه بازسازی آن نیز به اتمام رسیده است. محراب این مسجد نیز مشابه دیگر مساجد کشور، از طرحی به‌شکل مستطیل، ۱ یا ۲ طاق‌نما، ۱ کتیبه‌ اصلی در اطراف و قوسی در مرکز تشکیل شده است. کتیبه از طولی برابر با ۱۸ متر و ۸۰ سانتی‌متر و عرضی در حدود ۱ متر و ۴۰ سانتی‌متر برخوردار است. استادکار هنرمند این کتیبه، خط آن را به‌صورت دو کرسی، یکی در مرکز محور طولی و دیگری را در ۱/۴ بخش انتهایی محور عمودی، طراحی و اجرا کرده است. این خط، مرکب از خط کوفی گره‌دار و مورق بوده که هماهنگی و تناسب فوق‌العاده‌ای با تزیینات گیاهی دارد. اما به‌دلیل صدمه دیدن و از بین رفتن قسمت‌هایی از محراب، نمی‌توان نام هنرمند و زمان انجام این اثر تاریخی را مشاهده کرد. اما آنچه مسلم است زیبایی چشم‌گیر و حیرت‌انگیز کتیبه‌ مسجد جامع تبریز است که می‌توان از آن به‌عنوان اثری خارق‌العاده در آن دوران، یاد کرد. هنرمندان ایران کهن، برای تزیین و زیباسازی کتیبه‌ محراب، از سه نظام خطی، گیاهی و هندسی بهره برده است که از دلایل ایجاد هماهنگی بسیار مناسب در بین عناصر آن به شمار می‌آید. کارشناسان معتقدند که الگوی استفاده شده در طراحی حروف و کلمات روی کتیبه، مطابق با سبک خطاطی کتیبه‌های دوران سلجوقی و به‌ویژه نشئت گرفته از کتیبه‌های مسجد جامع و مدرسه‌ حیدریه‌ استان قزوین است. هرچند پیروی از این روش با ایجاد تفاوت‌هایی نسبی، در سراسر ایران، مرسوم و رایج بوده است. بنابراین ذوق و هنری که استادکار این کتبیه‌ زیبا، در طراحی و تزیین آن به کار برده است، آن را به اثری فوق‌العاده، عالی و متمایز با سایر کتیبه‌های ایجاد شده در دوران خود تبدیل کرده است.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: رضا عادلی)

در پشت دیوار شرقی مسجد جامع تبریز، مسجدی بزرگ و تاریک احداث شده که شامل ۱۰ ستون و طاق‌های ضربی آجری است. در بین مردم، این قسمت مسجد به مسجد زمستانی شهرت یافته که به نظر می‌رسد از پیشینه‌ طولانی برخوردار نباشد. در سال‌های اخیر، این بخش از عمارت با نظارت و پیگیری سازمان میراث فرهنگی کشور، به‌صورت نخستین خود، بازسازی شده است.

در مسجد جامع تبریز نیز همانند بسیاری از مساجد دیگر، تعدادی سنگ‌نوشته (کتیبه‌ سنگی)، کشف شده است که یکی از آن‌ها روی دیوار پایه‌ بخش غربی طاق مرکزی و دیگری نیز بر فراز در شمالی مسجد نصب شده است. جنس کتیبه‌ اول از سنگ مرمر و ابعاد آن ۷۰/۱*۱۲/۱ متر است. روی آن مطالبی در مورد خواب شاه تهماسب صفوی مبنی بر رویت حضرت ولی عصر (عج) و دستور ایشان در مورد برداشتن قسمتی از مالیات، احسان و گذشت نسبت به مردم حک شده است. طبق متن مندرج در این کتبیه، استاد خوشنویس علاءالدین محمد تبریزی که از هنرمندان مشهور دربار به شمار می‌آمد، در تاریخ ۹۷۲ هجری قمری اقدام به نوشتن آن کرده است. کتیبه‌ دیگر نیز حاوی دستوری از شاه سلطان حسین صفوی در سال ۱۱۰۶ هجری قمری به رستم‌خان سالارسپه و بیگلربیگی آذربایجان است. در این نوشته، فرمان بسته شدن چرس فروش‌ها، روسپی خانه‌ها، قمارخانه‌ها و اجرای حد شرعی در مورد هرکدام از متخلفین، صادر شده است. همچنین وی دستور داده که مردم این منطقه از کبوتربازی، گرگ دوانی، قوچ بازی و گاو بازی پرهیز کنند؛ چراکه این عمل باعث ایجاد فساد و دشمنی و درگیری در بین اهالی شده است. در غیر این صورت، خاطیان را مجازات خواهند کرد.

عکس از خبرگزاری دانشجو (عکاس: پیمان حمیدی پور)

شبستان عظیم مسجد که از طاق‌ و گنبدهایی بالای ستون‌های هشت گوش آجری برخوردار است، از کهن‌ترین قسمت این عمارت ارزشمند تاریخی به شمار می‌آید. به نظر می‌رسد که در زمان سلطنت آق‌قویونلوها در آذربایجان، گنبدی مرتفع و بلند با تزیینات تنوع جالبی از کاشی‌کاری‌های معرق، به دستور و همت سلجوق شاه بیگم، زن اوزون حسن، ساخته و در بخش شمال آن قرار گرفته است. امروزه می‌توان پایه‌های این گنبد و قسمت‌هایی از کاشی‌کاری‌های برجای‌مانده از آن را مشاهده کرد.

مسجد جامع تبریز همچنان به‌عنوان محلی برای برگزاری نماز استفاده می‌شود. بهترین ساعات بازدید مسجد از صبح تا هنگام ظهر است. برای ورود و بازدید از مسجد جامع تبریز نیاز به پرداخت هزینه ندارید.

نویسنده: محبوبه حسنی