بازار سنتی کرمانشاه

بازار سنتی کرمانشاه که با نام تاریکه بازار نیز شناخته می‌شود، یکی از جاهای دیدنی کرمانشاه است که در تاریخ ۱۷ خرداد ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این بازار که قدمت آن به دوره زندیه می‌رسد، در زمان خود یکی از طولانی‌ترین بازارهای سرپوشیده در خاورمیانه بود و سپس در اوایل دوره قاجار تکمیل شد و رونق گرفت. بازار سنتی کرمانشاه همچنان پویایی خود را حفظ کرده است و نقش مهمی در اقتصاد این شهر و شهرهای هم‌جوار دارد.

• آدرس: استان کرمانشاه، شهر کرمانشاه، میدان انقلاب، خیابان مدرس (نمایش روی نقشه)

بازار سنتی کرمانشاه یا تاریکه بازار در بافت قدیمی شهر در محله فیض‌آباد در خیابان مدرس واقع شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: یوسف امیریان)

بازار سنتی کرمانشاه نه‌تنها جنبه گردشگری و تاریخی دارد؛ بلکه هنوز محل کسب و کار است و بخش زیادی از خریدهای مردم در این بازار انجام می‌شود. امروزه گشت‌وگذار در بازار سنتی یکی از هیجان‌انگیزترین بخش‌های سفر برای گردشگران به حساب می‌آید که به‌لطف شلوغی جمعیت و کالاهای رنگارنگ، تجربه متفاوتی را برای خود رقم می‌زنند.

این بازار از چوب‌فروش‌ها در منطقه رشیدی تا پارک شیرین امتداد دارد و با احداث خیابان مدرس، بازار به دو پاره شرقی و غربی تقسیم شده است. بازار كرمانشاه مانند ديگر بازارهای خطی در جهت طولی وسعت یافته است و فضاهای عمومی در دو سوی آن جای گرفته‌اند. نظم موجود در بازار با توجه به نقش هر صنف در ارتباط با اصناف ديگر، نیاز مشتری و بافت شهری اطراف آن در طول زمان شکل گرفته و با گذشت زمان ميان بخش‌های مختلف آن هماهنگی معقولی برقرار شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سامان بیات)

تاریکه بازار شامل حجره‌ها و دکان‌هایی می‌شود که در دو طرف به‌صورت طولی قرار گرفته‌اند و برای در امان ماندن از برف و باران و نور آفتاب، مسقف هستند. در کنار این بخش‌ها، مساجدی از جمله مسجد عمادالدوله، حاج شهبازخان و فیض مهدوی برای برگزاری نماز جماعت و مراسم مذهبی بنا شده است.

در این بازار رنگارنگ از پارچه‌های زیبا تا گلیم‌های سنتی، کیف و کمربند و وسایل چرمی، صنایع دستی کرمانشاه و ادویه‌های خوش رنگ‌وبو پیدا می‌شود. کسبه‌هایی که اکثرا با لباس محلی جلوی مغازه‌ها حضور دارند، بازار را سنتی‌تر کرده‌اند. این بازار سنتی در تاریخ ۱۷ خرداد ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۲۶۸۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Harm Jan Diressen)

قدمت بازار سنتی کرمانشاه به دوره زندیه برمی‌گردد؛ هرچند این بازار در دوره قاجار تکمیل شد و رونق گرفت. این بازار با نوع معماری كهن و زیربنای وسیع خود، فعالیت‌های تجاری وسیعی را پوشش می‌داد و از این نظر با بازارهای معروف ایران قدیم همچون «ری، همدان، شوش، اصفهان، شیراز، كرمان و تبریز» قابل مقایسه است.

کرمانشاه تا قبل از دوره قاجار هرگز نتوانست به‌عنوان قطب تجاری و اقتصادی غرب كشور مطرح شود و همواره تحت نفوذ شهر همدان بود. در دوره قاجار با قرارگيری گمرک غرب در كرمانشاه امتياز ويژه‌ای به‌لحاظ مالی، اقتصادی، اعتباری و... به شهر اعطا شد و بازار كرمانشاه توانست خود را مطرح کند و نقش عمده‌ای در تجارت كشور بر عهده گيرد.

تاریکه بازار حدود ۲۰۰ سال پیش در زمان محمدعلی میرزای دولتشاه، حاکم کرمانشاه ساخته شد و در زمان خود بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده خاورمیانه محسوب می‌شد. با احداث خيابان مدرس در سال ۱۳۱۲ بازار به دو پاره شرقی و غربی تقسيم شد. در ادامه واحدهای تجاری در اين خيابان ساخته شدند که کاهش رونق در بازار را رقم زدند. احداث خيابان جوانشير در ضلع غربی خيابان مدرس نیز بازار توپخانه را از راسته بازار علافخانه جدا کرد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سعید کمالی‌فر)

با تغييراتی كه در بازار كرمانشاه به وجود آمد، بسياری از اصناف از جمله مسگری، سفيدگری، سراجی، صندوق‌سازی، گيو‌ه‌كشی، نعل‌سازی، رنگرزی، صرافی و... برای هميشه به بوته فراموشی سپرده شدند. با ركود بازار، فعاليت‌ها در راسته‌های اصلی محدود شد و در نتيجه بسياری از سراها صرفا تحت عنوان انبار مورد استفاده قرار گرفت و تعدادی از سراها متروكه و مخروبه شدند. با توجه به آسيب‌های وارده به بازار بزرگ كرمانشاه، سازمان ميراث فرهنگی، صنايع دستی و گردشگری توجه ويژه‌ای به بازار کرد و اقداماتی را در جهت مرمت بخش‌های آسیب‌دیده از سال ۱۳۷۴ در دستور کار قرار داد. روند اجرای مرمت از راسته صندوق‌سازها آغاز شد و در حال حاضر راسته‌های علافخانه، سراج‌ها، مسگرها، صحاف‌ها، آهنگرها، بزازخانه نو، چال حسن خان و بازار ترک‌ها مورد مرمت قرار گرفته‌اند.

در بازار سنتی کرمانشاه علاوه بر راسته‌‌ بازارها که هرکدام مخصوص به یک صنف و شامل حجره‌ها و مغازه‌ها است، عناصری مانند حمام‌ها، مساجد، تیمچه‌ها و سراهای تاریخی قرار دارند که وابسته به راسته‌ بازارها هستند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: یوسف امیریان)

راسته اصلی بازار كرمانشاه از دروازه چقا سرخ تا دروازه پل سيدجمعه ادامه دارد و بر اساس حرفه بازرگانی و صنعتگری، شهر، مذهب بازرگانان و كاركرد نام‌گذاری شده‌اند که عبارت‌اند از: بازار بزازها، بازار صندوق سازها، بازار بنكدارها، بازار آهنگرها، بازار زرگرها، بازار حوری آباد، بازار كلوچه‌پزها، بازار حلبی‌سازها، بازار صحاف‌ها، بازار مسگرها، بازار سراج‌ها، بازار علافخانه، بازار ترک‌ها، بازار كليمی‌ها، بازار چال حسن خان، بازار توپخانه.

در راسته کلوچه‌پزها شیرینی‌های سنتی مانند نان خرمایی، نان برنجی، نان شکری، کاک‌ و بژی عرضه می‌شود.

دالان اغلب نقش رابط بين فضای بيرونی و درونی بازار را دارد و معمولا به‌صورت كوچه يا راسته‌ای كوچک و فرعی است كه از يک‌سو به راسته‌ای ديگر و از سوی ديگر به سرا يا كاروانسرا مربوط می‌شود. دالان وكيل‌الدوله در بازار كرمانشاه از به راسته بازار سراج‌ها و سرای وكيل‌الدوله ارتباط پیدا می‌کند.

در محل تقاطع راسته‌های بازار مسگرها، سراج‌ها، صحاف‌ها و زرگرها در بازار كرمانشاه چهارسوقی ايجاد شده كه گنبد آن دارای ظرافت و تزیينات داخلی زيادی است.

در راسته بازار صندوق‌سازها، قيصريه عمادالدوله قرار گرفته كه محل كار صنعتگران و پيشه‌وران ظريف‌كار مانند بزازان، سوزن‌دوزان، گوهريان و مشاغلی از اين دست بوده است.

تيمچه، سرای كوچک سرپوشيده‌ای است كه فضای بسيار مناسبی برای عرضه كالاهای گران‌بها مانند فرش دارد. تيمچه سيد اسماعيل واقع در راسته بازار علافخانه نمونه‌ای از تيمچه‌های بازار كرمانشاه محسوب می‌شود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Mahta Yazdanfam)

كاروانسرا يا سرا را می‌توان مهم‌ترين فضای معماری طراحی شده در بازار كرمانشاه دانست كه از طريق راسته‌های اصلی قابل دسترسی است. این کاروان‌سراها به‌دلیل محدودیت طول راسته بازارها و تعدد کاروان‌ها ساخته می‌شدند. سرای وكيل‌‌الدوله، سرای کاشانی، سرای حکیم‌الدوله، سرای نور، سرای خرمافروش‌ها، سرای اصفهانی‌ها، سرای فراش‌باشی، سرای عمادالدوله، سرای سنگ‌تراش‌ها و سرای رنگرزها از جمله سراهای واقع در اين بازار هستند كه تا كنون نيز باقی مانده‌اند.

سرای وکیل‌الدوله از زیباترین و معروف‌ترین بخش‌های بازار سنتی کرمانشاه به شمار می‌رود و متشکل از چهار حیاط و یک دالان است که اجزای مختلف این مجموعه توسط دالان و حیاط بزرگ‌تر به یکدیگر متصل می‌شوند. در دو سوی دالان، دو حیاط کوچک و یک حیاط بزرگ با حوضی به‌شکل کشکول قرار دارد. حجره‌های این سرا در دو طرف دالان‌ها جای گرفته‌اند. معماری این سرا به‌صورت متقارن انجام شده و نمای آجری آن همراه با کاشی‌کاری آبی فیروزه‌ای است.

سرای حاج علی‌محمد همدانی یکی دیگر از سرای‌های بازار تاریخی در محله فیض‌آباد است که در گذشته بخشی از تاریکه بازار بود؛ اما امروزه در محدوده داخلی بازار قرار ندارد. سرای حاج علی‌محمد از دو طبقه و یک زیرزمین تشکیل شده است. سردر این بنای تاریخی کاشی‌کاری زیبایی دارد و با ورود به آن می‌توان ستون‌ها و سرستون‌های چوبی چشم‌نوازی را مشاهده کرد.

در زمان‌های قدیم کاروان‌های تجاری پس از ورود به شهر در سراهای بازار سنتی مستقر می‌شدند که حکم تجارت‌خانه را داشتند و کالاهایشان را در این سراها خالی می‌کردند. این سراها محل دادوستد و توزیع کالاها در بازار سنتی بودند و حتی محلی برای استراحت تجار داشتند. امروزه صنوف راسته‌بازارها برای تبدیل این سراها به انبار، تغییراتی در فضای معماری آن‌ها ایجاد کرده‌اند.

منبع عکس: ویکی‌مدیا (عکاس: فرزاد منتی)

مساجدی كه در بازار كرمانشاه قرار گرفته‌اند، شامل مسجد جامع، عمادالدوله، فيض مهدوی و بنكدارها می‌شوند.

قهوه‌خانه‌ها نیز از فضاهای جمعی هر بازاری هستند. اگرچه امروزه اهميت قديم خود را ندارند، هنوز محلی برای تجمع بازاری‌ها محسوب می‌شوند. همچنین باید از امکانات دیگری چون حمام شهبازخان، آب‌انبار، سقاخانه، شترخان و... در تاریکه بازار نام برد.

• در بازار کرمانشاه می‌توانید بهترین و مرغوب‌ترین سوغاتی‌های کرمانشاه نظیر نان برنجی، نان شکری، نان کاک و نان خرمایی، همین طور پارچه‌های سنتی، گیوه، بدلیجات کردی و ظروف مسی را خریداری کنید.
• تاریکه بازار در روزهای هفته از ساعت هشت تا ۲۱:۳۰ و روزهای جمعه از ساعت ۱۰ تا ۱۹ فعالیت می‌کند. این بازار در روزهای جمعه به‌صورت نیمه‌تعطیل است.
• علاوه بر تماشای معماری و خرید سوغاتی می‌توانید از نزدیک با مردم بومی معاشرت کنید.
• از جاذبه‌های نزدیک به بازار سنتی کرمانشاه می‌توان به تکیه بیگلربیگی (موزه پارینه‌سنگی زاگرس و موزه خط و کتابت)، مسجد جامع کرمانشاه، تکیه معاون‌الملک و مسجد جامع شافعی اشاره کرد که بازدید از آن‌ها خالی از لطف نیست.

منبع عکس: ویکی‌مدیا (عکاسان: مهدی حسینی، Rezayph، پویا عباسی و فرزاد متنی)

نویسنده: نرگس صالح‌نژاد/ بازنویسی: صدیقه شجاعی