- مدت زمان بازدید از این جاذبه: بین ۱ تا ۲ ساعت
- ایران، استان کرمانشاه، کرمانشاه، خیابان حداد عادل
معماری ایرانی و اسلامی، اقیانوسی از نقش‌و‌نگارهای تماشایی و بی‌نظیر است که با ظرافتی مثال‌زدنی، در آثار تاریخی ایران خودنمایی می‌کند. مکان‌های مذهبی در سراسر کشور ایران، به‌همین واسطه شهرتی دوچندان یافته‌اند و از جاذبه‌های مهم گردشگری کشور به‌شمار می‌آیند. در ادامه به تکیه معاون الملک، یکی از مهم‌ترین آثار به‌جای‌مانده از دوره قاجار و از جمله جاهای دیدنی کرمانشاه خواهیم پرداخت.
آنچه باید درباره تکیه معاون الملک بدانید:
تکیه معاون الملک کجاست؟
- آدرس: استان کرمانشاه، کرمانشاه، خیابان حداد عادل (مشاهده در نقشه)
عکس از گوگل‌مپ | عکاس: امین اسلامی‌زاده
تکیه معاون الملک یکی از بناهای تاریخی شهر کرمانشاه است که با معماری و تزییناتی خیره‌کننده، نمونه‌ای کامل از هنر و فرهنگ ایران‌زمین را به رخ می‌کشد. این بنا در خیابان حداد عادل شهر کرمانشاه قرار دارد که قدیمی‌ها هنوز هم این محله را با نام قدیمی آن، یعنی آبشوران می‌شناسند. پیشینه ساخت تکیه معاون الملک به دوره قاجار و نزدیک به ۱۲۰ سال پیش بازمی‌گردد؛ زمانی که معماری ایرانی و اسلامی پیوندهای بیشتری با معماری غربی برقرار می‌کرد. این اثر باشکوه در تاریخ ۱۰ آذر ۱۳۵۴ با شماره ثبت ۹۴۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسیر دسترسی به تکیه معاون الملک
برای دسترسی به تکیه معاون الملک به میدان آزادی در مرکز شهر کرمانشاه بروید. از این میدان به‌سمت جنوب حرکت کنید و پس از طی مسافت یک‌‌کیلومتری، به دوراهی خیابان‌های نواب صفوی و مدرس برسید. هر دوی این خیابان‌ها به تکیه معاون الملک منتهی می‌شوند. علاوه بر این، شما می‌توانید از هرجای شهر با دسترسی به میدان‌های مشهور شهناز یا وزیری، با اندکی پیاده‌روی خود را به تکیه معاون الملک برسانید.
عکس از گوگل‌مپ | عکاس: امین لطفی
در سال ۱۳۲۰ هجری قمری یعنی سال ۱۲۸۱ هجری شمسی، «حسین خان معین‌الرعایا» (پدربزرگ رحیم معینی کرمانشاهی، شاعر معاصر) بخش حسینیه تکیه معاون‌الملک را به‌منظور برگزاری آیین تعزیه و سوگواری شهادت امام حسین (ع) و گرامی‌داشت واقعه کربلا در شهر کرمانشاه بنا کرد و در سال ۱۲۸۲ به بهره‌برداری رسید.
گروهی از مشروطه‌خواهان در سال ۱۲۸۸ شمسی این بنای نفیس را که همچون گوهری در غرب ایران می‌درخشید، به توپ بستند و آن را ویران کرده و به آتش کشیدند. بعد از این حوادث و همچنین به‌دنبال ترور حسین خان معین‌الرعایا، بازسازی تکیه مدت‌ها به تعویق افتاد. بالاخره در سال ۱۳۲۰ شمسی، میرزا حسن خان معاون‌الملک حسینیه را از برادرانش خریداری و شروع به مرمت آن کرد.
عکس از وب‌سایت Wikipedia | عکس از Coffeetalkh
حسن‌خان در سال ۱۳۲۶ شمسی ساختمان مجاور حسینیه را خرید و بخش‌های زینبیه و عباسیه را بنا کرد تا فضای تکیه، جوابگوی عزاداران باشد. معاون‌الملک در همان سال تکیه را وقف برگزاری مراسم مذهبی و سوگواری امامان معصوم کرد. او ۲۰ نسخه از وقف‌نامه را برای علمای نجف، قم و کرمانشاه و همچنین خاندان معینی فرستاد. معاون‌الملک در سال ۱۳۲۷ شمسی از دنیا رفت و وی را در بخش زینبیه تکیه معاون‌الملک به خاک سپردند.
در اواخر عمر حسن‌خان، به‌واسطه تغییر حکومت قاجار به پهلوی و همین طور وضعیت دشوار اقتصادی، دوران ویرانی بنا آغاز شد. به این ترتیب سید محمد ميبدی و آقا شیخ محمدهادی جلیلی پیشنهاد کردند برای جلوگیری از تخریب بنا، بخش عباسیه به مدرسه علوم اسلامی تبدیل شود تا عواید آن را صرف تعمیر بنا کنند. از آن زمان به بعد، عباسیه به‌مدت ۳۰ سال به‌صورت مدرسه باقی ماند.
در سال ۱۳۵۲ تکیه معاون‌الملک به اداره فرهنگ و هنر آن زمان تحویل داده شد و به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد.
عکس از گوگل‌مپ | عکاس: Anthony Lai
عمارت تکیه معاون‌الملک ۶ متر از سطح زمین پایین‌تر است و بعد از ورود از درب اصلی که در خیابان حداد عادل قرار دارد، باید ۱۷ پله را طی کنید تا وارد صحن ورودی مجموعه شوید. اکنون می‌توانید وارد مجموعه اصلی شوید که از سه بخش تشکیل شده و به‌ترتیب شامل حسینیه، زینبیه در مرکز مجموعه و در بخش انتهایی، عباسیه است.
مجموعه تکیه معاون‌الملک سه درب ورودی دارد که درب ورودی اصلی به خیابان حداد عادل، درب شمالی به کوچه معاون‌الملک و درب جنوبی به کوچه ایلخانی مشرف است. کاربرد درب‌های متعدد در این مجموعه در قدیم برای برگزاری بهتر مراسم مذهبی، ورود دسته‌ها و هیئت‌های عزاداری و جلوگیری از تداخل آن‌ها با یکدیگر بوده است. هم‌اکنون دو درب شمالی و جنوبی مجموعه بسته است و ورود و خروج بازدیدکنندگان از درب اصلی صورت می‌گیرد.
تکیه معاون‌الملک بخش زیادی از شهرتش را مدیون کاشی‌کاری منحصربه‌فرد و استثنائی است که صاحب‌نظران آن را کم‌نظیر و در مواردی بی‌نظیر خوانده‌اند. کاشی‌های زیبای این مجموعه، جلوه‌ای بی‌مانند از پیوند معماری و کاشی‌کاری است. غنای تصویری در کاشی‌های به کار رفته، تنوع رنگ‌های آن‌ها و تنوع در نوع ساخت و ابعاد کاشی‌ها، تکیه معاون‌الملک را به یکی از نفیس‌ترین و تماشایی‌ترین بناهای به یادگار مانده از دوران قاجار تبدیل کرده است.
عکس از گوگل‌مپ | عکاس: Amir N
به باور عده‌ای، در ساخت این کاشی‌های کم‌نظیر، از رنگ‌های صددرصد طبیعی استفاده شده است و تک‌تک این کاشی‌ها بیانگر ارزش هنری تکیه معاون‌الملک هستند؛ اما باید گفت معماری زیبا و قابل تحسین بنا را نمی‌توان نادیده گرفت. این بنا قطعه‌های گمشده هویت ایرانی را در غالب تصاویر و نگاره‌هایی به هم گره می‌زند و سپس به نسل‌های حال و آینده می‌شناساند.
بانی این مکان یعنی مرحوم «حسن خان معینی» در آن زمان با هزینه شخصی خود، هنرمندان سرآمد و بنامی را گرد هم آورد تا به این شیوه هنر ایرانی اسلامی را ماندگار کنند؛ هنرمندانی چون استاد محمد بنا، حاج حسن کاشی‌پز تهرانی، سید ابوالقاسم مانی، حسن تهرانی و حسین خطاط.
عکس‌‌ها از گوگل‌مپ | عکاس: جاوید جهان‌شاهی، Mona، Mehröd Man
از نظر موضوعی می‌توان گفت بیشترین حجم این نگاره‌ها را واقعه عاشورا و حوادث مربوط به آن، روایت‌های مذهبی، قصص قرآنی و داستان‌های ملی و حماسی ایرانی تشکیل داده است. کاشی‌های تکیه بر اساس تکنیک و اجرا به دو گروه کاشی‌های برجسته و کاشی‌های هفت رنگ تقسیم می‌شوند. علاوه بر کاشی‌های نصب شده بر دیوارها، کاشی‌هایی داخل انبارهای تکیه نگهداری می‌شود که اشعار محتشم کاشانی با خط سفید بر زمینه آبی روی آن‌ها نگاشته شده و مکمل کاشی‌های حسینیه است. اکنون تنها جای خالی این کاشی‌ها به‌چشم می‌خورد.
عکس از گوگل‌مپ | عکاس: اشکان سلامت
تکیه معاون الملک بعد از صحن ورودی، از سه بخش حسینیه، زینبیه و عباسیه تشکیل شده است. اکنون به توضیحی در مورد کاربرد و نگاره‌های موجود بر کاشی‌های هر یک از این بخش‌ها می‌پردازیم.
بعد از پایین رفتن از پله‌های مجموعه، فضای ورودی پیش روی شما خواهد بود. در سمت راست پله‌ها، سقاخانه را خواهید دید که شکلی پنج‌ضلعی دارد. این سقاخانه با کاشی‌های زیبایی تزیین شده است که آب طلبیدن حضرت سکینه (س) از عموی بزرگوار خود حضرت عباس (ع) را به تصویر می‌کشد.
بعد از سقاخانه، زیردالانی قرار دارد که تا سال ۱۳۷۲ راه ورودی کوچه ایلخانی به سایر کوچه‌ها بوده است و اکنون به‌عنوان مکانی برای پخت نذورات و توزیع آن کاربرد دارد. در کنار زیردالان، حمام حسن خان قرار گرفته است.
دو مغازه که اکنون کاربری خود را از دست داده‌اند، در انتهای این ضلع قرار گرفته‌اند. طبقه فوقانی، طبق توافق بین خانواده معاون الملک و میراث فرهنگی به‌منظور برپايی كلاس‌های قرائت قرآن و مراسم سوگواری ائمه اطهار و اعياد مذهبی در اختيار خانواده مذكور قرار گرفته است.
عکس از گوگل‌مپ | عکاس: Rezgar
برای ورود به بخش حسینیه در عمارت تکیه معاون‌الملک باید از دالانی کوتاه عبور کنید. در دو طرف دالان دو طاق قرار دارد و سقف آن از کاشی است. حیاط کوچک و زیبای حسینیه با دیوارهای بلند، مانند جایگاهی امن بازدیدکننده را در بر می‌گیرد و وی را آماده مشاهده حکایت‌ها و روایت‌های نقش‌شده بر کاشی‌ها می‌کند.
حسینیه در واقع صحن کوچکی است که دورتادور آن را حجره‌های دو طبقه و طاق‌نماهای متعدد احاطه کرده و سراسر دیوارهای آن آراسته به کاشی‌کاری زیبا و منحصربه‌فرد است. بخش حسینیه محل عزاداری آقایان محسوب می‌شد.
در ابتدا تابلویی از مجلس وعظ اشرف‌الواعظین نگاه شما را به خود جلب می‌کند. اشرف‌الواعظین، روحانی و دوست معاون‌الملک بوده كه در ایام سوگواری حضرت سيدالشهدا (ع) به ذکر مصیبت می‌پرداخته است. این تابلو در ضلع جنوبی حسینیه قرار دارد و واعظ را در حال وعظ بر منبر نشان می‌دهد. در مقابل واعظ، دسته‌های سینه‌زن، قمه‌زن و زنان سوگوار دیده می‌شوند. در پایین این بخش، زیارت‌نامه وارث به چشم می‌خورد.
در حاشیه تابلو اشعاری نگاشته شده است که بانی بنا و سال اتمام آن را به حروف ابجد نشان می‌دهد (۱۲۶۶ قمری). اشعار سروده واله، شاعر کرمانشاهی است که دو بیت ماده تاریخ آن را در ادامه می‌خوانید:
این عزا خانه چو از حسن عمل گشت تمام / سال تاریخش واله ز لب بانی خواست گفت با نیش معاون پی تاریخ بگو / کین حسینیه ز ما بهر عزای شهداست
تابلوی بعدی که در حسینیه قرار دارد، عبور دادن اهل بیت (ع) از قتلگاه را به تصویر می‌کشد.
در ضلع شرقی، ارسی‌های (پنجره‌های مشبک) زينبيه قرار دارند. در لچكی بالای ارسی بزرگ، نقش دو فرشته با پرچم‌هايی كه جمله «يا حسين مظلوم» بر آن نگاشته شده، یادآور حضور در فضای حسینیه است. سایر كاشی‌های تزیین‌كننده این حیاط دارای نقوش هندسی گل و بوته هستند.
عکس از گوگل‌مپ | عکاس: سهراب پورخلیلی
راهروی کوچکی حیاط حسینیه را به زینبیه متصل می‌کند. بخش زینبیه تنها فضای گنبددار (مسقف) تکیه معاون‌الملک است. در گذشته و هنگام برگزاری مراسم سوگواری، بانوان از دری که به کوچه معاون‌الملک باز می‌شد، بدون برخورد با آقایان، وارد طبقه بالای زینبیه می‌شدند. این در اکنون مسدود شده است.
بیشترین تابلوهای مربوط به وقایع عاشورا را می‌توانید در بخش زینبیه تکیه مشاهده کنید که از ضلع شمال‌شرقی تا جنوب‌شرقی به ترتیب قرار گرفته‌اند. این تابلوها شامل صحنه‌های جنگ امام حسین (ع) و یزیدیان در صحرای کربلا در ظهر عاشورا، بیرون آوردن اهل بیت از خرابه، رزم حضرت قاسم (ع)، رزم حضرت علی اکبر (ع)، آمدن زعفر (جعفر) جنی به یاری حضرت سيدالشهدا (ع)، آوردن اهل بیت به مدینه طیبه، اهل بیت در بارگاه یزید، جنگ حضرت عباس و امام حسین (ع) با کفار، قصاص مختار، آمدن سلیمان خزایی و دفن شهدای کربلا است.
در قسمت بالای تابلوهای مذکور ترکیب‌بندهایی از محتشم کاشانی قرار دارد که روی کاشی‌های مربعی به طول ضلع ۳۵ و زمینه سفید نوشته شده‌اند.
رسم‌بندهای زیر گنبد زینبیه با کاشی‌هایی که گل و بوته بر آن‌ها نقش بسته است تزیین شده‌اند. کاشی‌هایی مربعی به طول ضلع ۲۰ با زمینه سفید در بخش بالایی رسم‌بندها قرار دارند که اشعار محتشم کاشانی را در بر دارند. ساقه گنبد و فاصله میان پنجره‌ها را تابلوهایی از قصص قرآنی و احادیث مزین کرده است.
ازاره‌ها با دو نوع کاشی تزیین شده‌اند (ازاره آن قسمت از دیوار اتاق یا ایوان است که از کف طاقچه تا روی زمین باشد). نوع اول کاشی‌های بلند با تصاویر گل و بوته است که در برخی از آن‌ها تصویر رنگی پادشاهان دیده می‌شود. نوع دوم کاشی‌هایی مربعی است که زمینه سبز رنگ دارد و تصاویر گوناگون از پادشاهان، داستان‌های ادبی و حماسی و قصص قرآنی روی آن‌ها نقش بسته است. قبر حسن خان معاون‌الملک ،بانی این بنا نیز در زینبیه قرار گرفته است.
عکس از گوگل‌مپ | عکاس: مهرناز نظری‌پور
بعد از عبور از یک راهرو می‌توانید از بخش زینبیه به حیاط بزرگ و زیبای عباسیه برسید. بنای اصلی عباسیه در ضلع جنوبی آن قرار دارد. ستون‌های قطور این بخش با تركيبی از آجر و كاشی لاجوردی اجرا شده‌اند که شکوه و جلوه خاصی به حیاط عباسیه داده است.
نمای این ضلع، کاشی‌هایی با تصاویر پادشاهان است که در زمینه آبی ترسیم شده‌اند. ورودی عباسیه به کوچه ایلخانی در سمت شرق ضلع جنوبی قرار دارد.
موزه پوشاک و زیورآلات استان کرمانشاه و موزه مردم‌شناسی کرمانشاه نیز در ضلع جنوبی عباسیه واقع شده است. در ضلع غربی، اتاق‌های زینبیه (مشرف به حیاط عباسیه) قرار دارد که گفته می‌شود این اتاق‌ها محل سکونت حسن خان بوده است.
ضلع شمالی بنا فاقد ساختمان است و با کاشی‌های لاجوردی زیبا تزیین شده است. کاشی‌های کاربنی رنگ موجود در تصویر، نشانگر وقایع تاریخی ایران است. حواشی دورتادور کاشی، عمارت‌های مختلفی از جای‌جای ایران را به تصویر می‌کشد. معمار بنا در این کاشی‌کاری بی‌نظیر، تاریخ ایران را برای نسل‌های حال و آینده منسجم کرده است.
بر ستون‌های این بخش، تصویر رجال و شخصیت‌های بزرگ ایران نقش بسته است. روی کاشی سوم ستون اول، جای پایی را مشاهده می‌کنید. باور مردم بر این است که این جای پا متعلق به امام رضا (ع) بوده؛ اما در حقیقت این کاشی شبیه‌سازی شده از جای پای امام رضا (ع) در قدمگاه نیشابور است. در قدیم به‌دلیل حرمت و اهمیت این مکان، مردمی که نزاع و اختلافاتی با یکدیگر داشته‌اند در کنار این سنگ با هم صلح و آشتی می‌کردند.
منتهی‌الیه سمت چپ ضلع شمالی، راهروی کوچکی قرار دارد که ورودی عباسیه به کوچه معاون است.
عکس از گوگل‌مپ | عکاس: Joyce Wong
نیم‌ستون بلندی در این بخش ساخته شده که مرحوم معاون، ساعتی برای نصب بر بالای آن داده بود كه پس از مرگ وی به ایران رسید و هرگز نصب نشد. این نیم‌ستون، زیبایی حیاط عباسیه را دوچندان کرده است. سمت چپ نیم‌ستون تابلویی از دراویش را نشان می‌دهد.
تکیه معاون‌الملک یادگاری گران‌بهایی از دوره قاجار است که حکایت گذشته کرمانشاه را به تصویر کشیده است و به زیبایی هرچه تمام‌تر، پیوند میان معماری و کاشی‌کاری را به رخ هر بازدیدکننده‌ای می‌کشد. تماشای زیبایی مسحورکننده هنر کاشی‌کاری در این مجموعه از نزدیک لطف دیگری دارد؛ چراکه تصاویر هرگز گویای واقعیت موجود بنا نیستند.
عکس از گوگل‌مپ | عکاس: سعید فرهنگ
موزه مردم‌شناسی کرمانشاه
موزه مردم شناسی کرمانشاه که در ضلع جنوبی قسمت عباسیه تکیه معاون‌الملک قرار دارد، در تاریخ ۲۸ اردیبهشت ۱۳۶۹ تاسیس شده است. این موزه با تالاری به مساحت ۲۰۰ متر مربع، شامل ۲۹ ویترین از اشیا قدیمی، صنایع دستی کرمانشاه، پوشاک و غیره با مضامین فرهنگی و اجتماعی می‌شود. علاوه بر این، اشیای مختلف مردم‌شناسی از قبیل وسایل کشاورزی، دامپروری، شکار، بافت گیوه، آلات موسیقی، وسایل نگارش، روشنایی و نمونه‌هایی از نساجی، پوشاک، لباس‌های بومی و محلی در این موزه در معرض دید علاقه‌مندان قرار دارد.
موزه پوشاک و زیورآلات کرمانشاه
موزه پوشاک و زیورآلات کرمانشاه یکی دیگر از بخش‌های تکیه معاون‌الملک محسوب می‌شود که در بخش عباسیه قرار دارد. تاسیس این موزه در سال ۱۳۸۳ صورت گرفته است و با غرفه‌های متعدد، پوشاک نواحی مختلف استان کرمانشاه را به نمایش می‌گذارد. در تالار این موزه که ۲۰۰ متر مربع مساحت دارد، می‌توان لباس‌های محلی مردم هرسین، قصر شیرین، گیلان‌غرب، پاوه و شهرهای دیگر استان کرمانشاه را به تماشا نشست.
- ساعت بازدید: همه‌روزه به‌جز جمعه‌ها، از ساعت ۹:۰۰ صبح تا ۱۹:۰۰ عصر
- هزینه بازدید برای گردشگران داخلی : ۴,۰۰۰ تومان
- هزینه بازدید برای گردشگران خارجی: ۵۰,۰۰۰ تومان
عکس از گوگل‌مپ | عکاس: مجید سهیلی‌نیا
- بنای تکیه معاون الملک اکنون در گودی قرار دارد و برای ورود به آن، لازم است تعدادی پله را طی کنید.
- فضای تکیه معاون الملک، محلی مناسب برای عکاسی است.
- برخورداری از پوشش مناسب برای بازدید از تکیه معاون الملک الزامی است.
- هنگام بازدید از تکیه معاون الملک، از آسیب‌رسانی به دیواره‌ها و کاشی‌های مجموعه خودداری کنید.
- برای بازدیدکنندگانی که با خودروی شخصی مراجعه می‌کنند، اطراف تکیه معاون الملک پارکینگ عمومی وجود دارد.
مجسمه هرکول
- آدرس: استان کرمانشاه، شهر بیستون، غرب جاده خراسان و ۳۵۰ متری مجموعه تاریخی بیستون مجسمه هرکول (مشاهده روی نقشه)
مجسمه هرکول با قدمتی از دوره اشکانیان تا سلوکیان، در مجموعه تاریخی بیستون قرار گرفته است و از آثار ملی ثبت‌شده ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به شمار می‌رود. قدمت مجسمه هرکول به ۱۵۳ سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد و نمادی از «هراکلس»، قهرمان اسطوره‌ای یونان باستان به شمار می‌رود.
سراب نیلوفر
- آدرس: ۲۰ کیلومتری شمال غربی کرمانشاه، روستای سراب نیلوفر (مشاهده روی نقشه)
سراب نیلوفر یکی از جاذبه‌های طبیعی کرمانشاه است که مقصدی زیبا برای عکاسی به شمار می‌رود. این سراب، در واقع دریاچه‌ای محسوب می‌شود که بستر آن از گل‌های نیلوفر پوشیده است. این دریاچه که ۱,۳۳۱ هکتار وسعت دارد، به‌واسطه حفر چاه‌های غیرمجاز در منطقه، در معرض خشک‌شدن قرار گرفته است.
عکس‌‌ها از گوگل‌مپ | عکاس‌ها: حمیدرضا کرمی، reza sh، Nazanin Po، Travel with Mehdi
نظر شما درباره تکیه معاون الملک چیست؟ دیدگاه و فضای ذهنی خود را هنگام بازدید از این مجموعه با کجارودر میان بگذارید.
سوالات متداول
تکیه معاون الملک کجاست؟
تکیه معاون الملک یکی از بناهای تاریخی شهر کرمانشاه است که در خیابان حداد عادل واقع شده است.
قدمت تکیه معاون الملک به چه زمانی بازمی‌گردد؟
قاجاریه.
تکیه معاون الملک از چه بخش هایی تشکیل شده است؟
صحن، حسینیه، زینبیه، عباسیه.
هزینه بازدید از تکیه معاون الملک چقدر است؟
بازدید از تکیه معاون الملک رایگان است.
نویسنده: زهره زرشکیان / پوریا محمدی پیوند