خانه موتمن الاطبا

امکان ندارد بخواهید از جاهای دیدنی تهران بازدید کنید و از قدیمی‌ترین محله‌های تهران یعنی عودلاجان گذر نکنید. این محله که یکی از پنج محله اصلی تهران بوده است، در سال ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. در این محله بسیاری از بناهای دوران قاجار و پهلوی با معماری منحصر‌به‌فرد در فاصله‌ای نسبتا کم، گرد هم جمع شده‌اند.

آنچه که منجر به تجمع تعداد زیادی از بناها و خانه های تاریخی تهران در این محله شده، نزدیکی به دربار پادشاهان دوران قاجار و بازار است. این محله جزو محله‌‌های عیان‌نشین محسوب می‌شد؛ پس بدیهی است که بسیاری از تاجران، افراد تحصیل‌کرده و نزدیکان دربار آنجا را برای سکونت انتخاب کنند. از میان این افراد شخصی مشهور به نام موتمن الاطبا نیز در این محل خانه‌ای سه طبقه می‌سازد که از آن زمان تا به امروز، در این محله جایگاه ویژه‌ای داشته است.

نمایی از خانه موتمن الاطبا، منبع: صفحه اینستاگرام خانه موتمن الاطبا

خانه موتمن الاطبا، خانه‌ای زیبا و خاطره‌انگیز با معماری منحصربه‌فرد است که از اواخر دوره قاجار در میان محله عیان‌نشین عودلاجان باقی مانده است و در بسیاری از فیلم‌های سینمایی آن را دیده‌اید. محله عودلاجان میزبان خانه‌هایی بسیاری از این دست از جمله خانه موتمن الاطبا است؛ خانه‌ای در خیابان پامنار در کوچه‌ای به همین نام که متعلق به پزشک ناصرالدین شاه بوده است؛ خانه‌ای استثنایی در سه طبقه که در زمان خود، نادر و شاید جزو اولین خانه‌های چند طبقه تهران قدیم بوده است. این پزشک با نام میرزا زین‌العابدین خان دنبلی ضرابی ملقب به موتمن الاطبا، از پزشکان معروف آن دوران و اولین فارغ‌التحصیل مدرسه دارالفنون به حساب می‌آمد که زیر نظر دکتر تولوزان فرانسوی آموزش دیده بود.

منبع: صفحه اینستاگرام خانه موتمن الاطبا، عکس از لیلا مولاخواه

خانه موتمن الاطبا در بخش مرکزی محله عودلاجان واقع شده است. خیابان پامنار که خانه موتمن الاطبا در آن قرار گرفته، روزگاری به‌واسطه ساکنان خود شاهد وقایع تاریخی و سیاسی مهمی بوده است. این خیابان در گذشته گذری در محله عودلاجان محسوب می‌شد. خیابان یا محله پامنار امروزی، در گذشته بازارچه‌ای بود که دروازه شمیران را به بازار اصلی مرتبط می‌کرد. این گذر خود دارای حمام، مسجد، کاروان‌سرا، آب‌انبار و تیمچه بود؛ اما بعدها با گسترش محلات در دوره قاجار و تعیین حصار دوم (حصار ناصری) توسعه یافت و به خیابان پامنار تبدیل شد و بسیاری از بناهای درون خیابان از بین رفت. این خیابان، ساکنان مشهوری همچون سید ابوالقاسم کاشانی و ابراهیم حاتمی کیا داشته است.

منبع: صفحه اینستاگرام خانه موتمن الاطبا

خیابان پامنار به‌واسطه نزدیکی به بازار و قرار گرفتن در محدوده طرح ترافیک موقعیت مناسبی برای رفت‌و‌آمد و پارک ماشین ندارد؛ اما دقیقا به همین دلیل، برای رسیدن به این منطقه دسترسی خوبی به وسایل حمل و نقل عمومی همچون مترو وجود دارد. شما می‌توانید از طریق خطوط مترو به ایستگاه مترو بهارستان بروید و از آنجا حدود ۱۶ دقیقه پیاده‌روی خواهید داشت. فقط کافی است از ایستگاه مترو بهارستان وارد خیابان ابن‌سینا شوید و از آنجا خود را به خیابان امیرکبیر و خیابان پامنار برسانید. کمی که در خیابان پامنار به‌سمت پایین بروید، مسجد کاشانی و بن‌بست موتمن الاطبا را خواهید دید.

• آدرس خانه موتمن الاطبا:تهران، میدان بهارستان،خیابان ابن‌سینا، خیابان امیرکبیر غربی، خیابان پامنار (محله عودلاجان)، رو‌به‌روی مسجد کاشانی، بن‌بست موتمن الاطبا، انتهای بن‌بست، خانه موتمن الاطبا (مشاهده روی نقشه)

منبع: صفحه اینستاگرام خانه موتمن الاطبا

«میرزا زین العابدین خان دنبلی ضرابی» در سال ۱۲۱۰ شمسی در شهر تهران و محله پامنار در کوچه حمام کاشانی‌ها متولد شد. خانواده او اصالتا کاشانی بودند. او نوه میرزا احمدخان صبور بود و پدرش میرزا محمد از مستوفیان (شخصی که وظیفه دریافت مالیات و نظارت بر دارایی‌های ایران را داشت) دربار محمد شاه قاجار بود.

در دوره قاجار «مكاتب اربعه و چهارگانه طب» در برابر مدرسه طب دارالفنون شکل گرفت. این مکاتب، مطب چهار پزشک بسیار مجرب دوره قاجار بود که در حکم مدرسه‌ای برای آموزش علم پزشکی بودند. بسیاری از علاقه‌مندان به‌جای رفتن به مدرسه دارالفنون برای آموزش پزشکی، به این چهار مطب، یعنی مطب‌های «ميرزا زين العابدين خان موتمن الاطبا»، «ميرزا ابوالحسن خان بهرامى»، «ميرزا على اكبر خان ناظم الاطبا» و «ميرزا سيد حسين خان نظام الحكما» می‌رفتند. این مکاتب اربعه نیز پس از سپری شدن دوره‌ای، به افراد گواهینامه پزشکی می‌دادند.

موتمن الاطبا تا سال ۱۲۷۴ شمسی به‌عنوان پزشک مخصوص دربار ناصرالدین شاه به کار خود ادامه داد؛ اما پس از قتل ناصرالدین شاه و تغییرات دربار ترجیح داد که در مطب شخصی خود مشغول باشد. دو سال بعد چشمان او بیمار شد و مظفرالدین شاه به پاس خدمات او به پدرش مبلغ ۵۰۰ تومان به‌همراه عصایی جواهرنشان به موتمن الاطبا هدیه کرد تا هزینه‌های درمان و سفرش به خارج کشور تامین شود.

ناصرالدین شاه برای تقدیر از پزشک مخصوص خود، نام کوچه‌ای که او سکونت داشت را به موتمن الاطبا تغییر داد. میرزا زین العابدین خان دنبلی ضرابی ملقب به موتمن الاطبا در سال ۱۲۸۷ چشم از جهان فرو بست.

منبع: صفحه اینستاگرام خانه موتمن الاطبا، عکس از مهدی صداقی (ـmahdisedaghi@)

در نقشه‌ای که در سال ۱۲۷۰ شمسی توسط مهندس عبدالغفار تهیه شده است، کوچه‌ای به نام موتمن الاطبا به چشم می‌خورد که نشان از برپا بودن خانه موتمن الاطبا در آن سال دارد. بر طبق گفته نوه موتمن الاطبا این خانه در سال ۱۲۶۱ شمسی با مساحتی در حدود ۸۰۰ متر مربع بنا شده است.

زین العابدین خان موتمن خود از فرهیختگان و آموزگار بود. او لیسانس ادبیات انگلیسی و فارسی داشت و تا سال ۱۳۵۷ تدریس می‌کرد. زین العابدین خان موتمن در طول ۴۲ سال تدریس خود در مدارسی همچون دارالفنون، البرز و رازی، شاگردان بسیار زیادی داشت که امروز برخی از آن‌ها همچون دکتر همایون کاتوزیان، دکتر محمود روح‌الامینی، محمدعلی سپانلو، دکتر مهدی محقق، بهرام بیضایی، خسرو سینایی، احمد اشرف، عباس پهلوان، دکتر محمد شفیعی کدکنی، علی دهباشی و داریوش آشوری بسیار شهرت دارند. او در سال ۱۳۸۴ با مرگ خود این خانه زیبا و میراث خانوادگی را برای همیشه تنها می‌گذارد.

شاید بهترین سند تاریخی همان روایت‌های زین‌العابدین خان موتمن از قدمت این خانه، خانواده و ارتباط‌شان با دربار شاهان باشد. او در مصاحبه‌ای در شماره ۳۸ مجله بخارا درباره این خانه گفته است:

این خانه پدربزرگ من است و ما ۲۰۰ سالی است که در همین فضا هستیم. ۲۰۰ سال هم بیشتر یعنی از زمان فتحعلی‌شاه. پیدا است آقا محمدخان (اولین شاه سلسله قاجار) پس از استیصال زندیه با آن قساوت ذاتی و کینه‌ای که از لطفعلی‌خان زند (آخرین پادشاه دوره زندیه) در دل داشت، با بستگان آن دودمان چه می‌کند از جمله بیچاره جد مرا که به دستور ولی نعمتش نامه‌های تند و اهانت‌آمیزی به اصطلاح به خواجه تاج‌دار نوشته بود با وضع فجیعی به قتل رسانید. صبا و دیگر بستگان همه منزوی و در کاشان خانه‌نشین شدند. صبا و برادر بزرگترش محمد علیخان هر دو وابسته به خاندان زندیه بودند. یکی مداح لطفعلی‌خان زند و دیگری که نیای مستقیم من است وزیر و دبیر دستگاه او. صبا بنا به دستور و اشاره برخی مقامات و خیراندیشان قصیده‌ای در مدح فتحعلی‌شاه سرود تا به اصطلاح از این خانواده دلجویی بکند. بابا خان برادرزاده آقامحمدخان که بعدها با نام فتحعلی‌شاه به تخت سلطنت نشست، مقیم شیراز بود. وقتی آقا محمدخان را در شوش کشتند برای تصرف تاج‌وتخت عازم تهران شد. سر راهش در کاشان آقا «فتح‌علی صبا» را که بعدها به «ملک الشعرای کاشانی»، شهرت یافت با خود به تهران آورد. آن‌‌ها در تهران، درست در همین فضای خانه‌ای که هستیم مستقر شدند. بر طبق گفته نوه موتمن، در مصاحبه مهر ۱۳۸۳ با مجله بخارا پدربزرگ وی در حدود ۱۳۰ سال پیش خانه خود را که سبکی قدیمی داشت ویران می‌کند و بر پایه معماری زمانه جدید این خانه را بنا می‌کند. این خانه در گذر زمان تغییرات ظاهری داشته؛ اما اسکلت اصلی ساختمان تغییر نکرده است. بر طبق گفته وی این بنا در زمانه خود مثال‌زدنی بود؛ تا جایی که آوازه آن از طریق ماموران مخفی ناصرالدین شاه که مراقب اموال و دارایی‌های وابستگان به دربار بودند به گوش او نیز رسیده بود و روزی از روزهایی که موتمن الاطبا به نزد ناصرالدین شاه رفته بود، شاه خطاب به او می‌گوید: حکیم باشی شنیده‌ام عمارت سه طبقه‌ای ساخته‌ای. خانه موتمن الاطبا در سال ۱۳۷۹ با پیگیری میراث فرهنگی و موافقت خانواده موتمن الاطبا با شماره به ثبت آثار ملی رسید. این خانه در سال ۱۳۸۳ توسط آقای موسوی از بازماندگان این خانواده خریداری می‌شود و تا به امروز برای لوکیشن بسیاری از فیلم‌های مطرح سینمایی مورد استفاده قرار گرفته است. خانه موتمن الاطبا در آغاز شامل خانه اصلی، باغچه‌ای وسیع در شمال، خانه‌ای در سمت غرب باغچه و حمامی در بخش جنوب غربی بود؛ اما متاسفانه امروز به‌جز بنای اصلی اثری از باقی چیزها باقی نمانده است و به‌جای آن ساختمان‌های مسکونی ساخته شده است. از نکات جالب حمام این خانه که امروز اثری از آن نیست، می‌توان به عمومی بودن آن اشاره کرد. شاید آنچه که امروز خانه موتمن الاطبا را بر سر زبان‌ها انداخته است، ساخته شدن بخشی از سریال پرطرفدار شهرزاد به کارگردانی حسن فتحی در آن باشد. خانه‌ای که در این سریال، شاید امروز بیشتر آدم‌ها با بازدید از این خانه، سریال شهرزاد را به خاطر بیاورند؛ اما خانه موتمن الاطبا پیش از این نیز میزبان فیلم‌های دیگری نیز بوده است. زیرزمین این خانه پیش از آنکه میزبان بازیگر فرهاد، مصطفی زمانی در سریال شهرزاد باشد، پذیرای پدر (مهران رجبی) و دختر (نازنین فراهانی) در فیلم خانه پدری بوده است. فیلمی با شروع تکان دهنده که با جنجال بسیار زیاد و بدون حذف یکی از تاثیرگذارترین سکانس‌های داستانی خود هرگز موفق به کسب مجوز برای اکران عمومی در دراز مدت نشد. خانه پدری ما را به زیرزمین این خانه و پستوی بسیاری از خانه‌های دیگر می‌برد؛ نقاطی در تاریخ که پدرها به‌واسطه تعصبات خود دختران‌شان را برای همیشه خاموش کرده‌اند. خانه موتمن الاطبا علاوه بر داستان صاحبان خانه حالا دیگر خاطرات و داستان فیلم‌ها را نیز در دل خود نگه می‌دارد. در سال ۱۳۹۸ درهای خانه موتمن الاطبا برای بازدید عمومی گشوده شد؛ اما این روزها با توجه به شرایط همه‌گیری کرونا امکان بازدید و عکاسی با هماهنگی و به‌صورت اختصاصی امکان‌پذیر است؛ مگر در شرایطی که گردانندگان خانه موتمن الاطبا در صفحه مجازی در اینستاگرام اطلاع‌رسانی کنند. شما می‌توانید از طریق صفحه khane_motamen@ یا تماس تلفنی از شرایط آن برای بازدید و عکاسی با خبر شوید. در این خانه امکان عکاسی با لباس‌های دوران قاجار و لباس‌های سریال شهرزاد نیز وجود دارد. سرای کاظمی بنایی ۱۰۰ ساله است که در همسایگی امامزاده یحیی واقع شده است. این بنا مساحتی برابر با ۲۰۳۳ متر مربع را به خود اختصاص داده که از این مساحت در حدود ۶۵۰ متر مربع زیربنای ساختمان اصلی است. این بنا متعلق به شخصی به نام میرزا سید کاظم پسر سید میرزا هدایت الله تفرشی است که در سال ۱۲۶۶ در دوران پادشاهی محمد شاه قاجار به دربار راه پیدا کرد. او در آغاز وظیفه رسیدگی به اصطبل‌ها، کلیه چهارپایان و کالسکه‌خانه را داشت. میرزا سید کاظم تفرشی بعدها و در اواخر عمر خود به وزیر دواب شهرت پیدا کرد. از او علاوه بر این خانه، مسجد و مدرسه‌ای نیز در خیابان ری به جا مانده است. سرای کاظمی در اواخر دوره قاجار شکل گرفته و در دوره پهلوی اول تکمیل شده است. این بنا شامل بخش‌هایی همچون بیرونی، اندرونی، شاه‌نشین، مطبخ، اصطبل، آب‌انبار و دو حیاط در شمال و جنوب خانه است. این خانه دو تالار در مرکز و ارسی‌هایی در دو طرف دارد که با تزییناتی همچون شیشه‌های رنگی و نقاشی تزیین شده است. سرای کاظمی امروز به موزه بدل شده و به خانه موزه تهران قدیم مشهور است. در این موزه می‌توانید سیر تحول پوشش از دوره قاجار به پهلوی، آداب و رسوم و مشاغل ۱۵۰ سال گذشته مردم تهران را مشاهده کنید. این خانه در سال ۱۳۸۶ مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت و در سال ۱۳۷۹ به‌عنوان اثر ملی به ثبت رسید. در گذشته یهودیان دربخشی از بافت تاریخی محله عودلاجان سکونت داشتند. به همین دلیل در این محله حداقل سه حمام اختصاصی ویژه این اهالی با نام‌های حمام عساو در بخش سرچال، حمام ذخرون در نزدیکی کنیسه عزرایعقوب و حمام اسحاق (یا حکیم‌باشی) در کوی تکیه رضاقلی خان بوده است. از میان این سه حمام، حمام کشوریه، در زمان رونق خود میزبان بسیاری از جشن‌های یهودیان همچون جشن عروسی و زایمان بوده است. داستان‌های زیاد و شیرینی از دلاک و کیسه‌کش (فاطمه شنبه جو و دلاک بخش مردانه موسی جعفری) حمام کشوریه نیز باقی‌مانده که امروز بخشی از تاریخ شفاهی منطقه است. داستان ساخت و بازگشایی حمام کشوریه که به‌واسطه داشتن دوش یکی از مجهزترین حمام‌های زمان خود محسوب می‌شد نیز داستانی شنیدنی است. بر اساس گفت‌و‌گو با آقای نورالله درخشان آخرین مدیر حمام کشوریه، خانم کشور خداداد همسر آقای سلیمان سنه در دوران بارداری خود تصمیم می‌گیرد به حمام نمره سرچشمه (برای مسلمانان) برود؛ اما متاسفانه با طولانی شدن زمان حضور او در نمره، سالن‌دار با کوبیدن به در موجب ترس و سقط جنین وی می‌شود. همسر او در سال ۱۳۲۱ پس از مراسم خاکسپاری از تصمیم خود برای ساخت حمامی مدرن در محله سرچال خبر می‌دهد و از اهالی و افراد خیر نیز دعوت به کمک می‌کند. آقای سلیمان سنه در نهایت به‌تنهایی و با دریافت وام ۱۸۰ هزار تومانی موفق به ساخت این حمام می‌شود. این حمام پس از بهره‌برداری از سال ۱۳۲۶ تا سال ۱۳۸۱ همچنان فعال بود و تا سال ۱۳۵۹ که آقای سلیمان سنه در سن ۷۷ سالگی درگذشت با مدیریت خود او اداره می‌شد؛ اما بعد از درگذشت او به دست کسان دیگری اداره شد تا در نهایت تحت پوشش انجمن کلیمیان قرار گرفت. حمام کشوریه در پنج بهمن ماه سال ۱۳۹۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. کنیسه عزرا یعقوب؛ یکی از قدیمی‌ترین کنیسه‌های تهران با قدمتی بیش از ۱۰۰ سال در سال ۱۳۸۳ با حمایت سازمان میراث فرهنگی و پیگیری انجمن کلیمیان در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این کنیسه بنا به وصیت تاجر یهودی با نام عزرا یعقوب بنا شده است که اولین مبادلات تجاری ایران با انگلستان را رقم زد. همسرش، صنوبر حق‌نظر بنابر خواست وی بخشی بزرگی از دارایی‌ها او را به کارهای خیر و ساخت این کنیسه اختصاص داد. کنیسه عزرا یعقوب پس از مرگ وی در زمستان سال ۱۲۷۳ خورشیدی بنا شد. در دهه ۴۰ با جابه‌جایی بخش زیادی از یهودیان از محله عودلاجان به شمال تهران و بعد از انقلاب ۱۳۵۷ با مهاجرت بخش دیگری از آنان از ایران، این کنیسه مراجعه‌کنندگان کمتری داشت. این بنا بعدها به‌واسطه معماری منحصربه‌فرد دوران قاجار در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. در محله عودلاجان خانه‌ای دیگری از دوران قاجار با قدمت ۱۴۰ سال به یادگار مانده است. این خانه که از سال ۱۳۸۷ در دست شهرداری تهران است، در گذشته‌ای نه چندان دور متعلق بع میرزا محمد حسین خان یکی از درباریان و مستوفیان قاجار بود. او که چند سال به‌عنوان منشی امیرکبیر در امور سیاست خارجی نیز فعالیت کرده بود به دبیر‌الملک شهرت داشت. بنای تاریخی دبیر‌الملک جزو آثار تاریخی ارزشمند تهران است که در سال ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. او در سال‌های حضور خود در دربار قاجار به‌واسطه حمایت از امیرکبیر و نقد به سیاست و شیوه حکومت‌داری مورد بی‌توجهی ناصرالدین شاه قرار گرفت. خانه دبیرالملک پس از بازسازی به‌عنوان مکانی برای فیلم‌‌برداری در سریال دکتر قریب مورد استفاده قرار گرفت. این خانه سبک معماری دوران قاجار را دارد؛ اما در جزییات معماری آن می‌توان رد علاقه شاهان آن زمان به معماری اروپایی را نیز دید. خانه دبیر الملک از اجزایی همچون بیرونی، اندرونی، آب‌انبار، خزینه، مطبخ، پنجره‌های ارسی، ایوان بلند و وسیع، زیر زمین با طرح‌های آجری و طاق ضربی، حوض‌های بزرگ در حیاط‌های اندرونی و بیرونی تشکیل شده است و در گوشه و کنار خانه تزیینات آینه‌کاری دیده می‌شود.