قلعه شاه‌ دژ

با تعداد زیاد و گستره متنوعی از جاهای دیدنی، اصفهان به‌ یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری در ایران تبدیل شده است. بناهای تاریخی اصفهان عمده‌ترین بخش از جاذبه‌های آن تشکیل را می‌دهند و با انواع مختلفی، از پل گرفته تا عمارت، در گوشه گوشه شهر پراکنده شده‌اند. یکی از این آثار تاریخی قلعه شاه دژ نام دارد.

قلعه شاه دژ طبق منابع تاریخی، حدود ۱۵۰۰ سال قدمت دارد و روزگاری گنج‌خانه، سلاح‌خانه و شاید رصدخانه نیز بوده است. این قلعه که در گذشته با نام دزگوه شهرت داشت، بیشتر به‌دلیل فعالیت اسماعیلیان شیعی مذهب در قرون پنجم و ششم هجری اهمیت یافته است. شاه دژ از قلعه‌هایی بود که احمد بن عطاش، بالاترین مقام بعد از حسن صباح، در آن اقامت گزید. این قلعه سرانجام به دست سلطان محمد سلجوقی پسر ملکشاه ویران شد. با کجارو همراه شوید.

قلعه شاه دژ حدود ۱۵ هکتار وسعت دارد و سابقه آن را مطابق منابع تاریخی مربوط به قرن پنجم، یعنی زمان حاکمیت سلجوقیان می‌دانند. این قلعه شامل ارگ مرکزی، سربازخانه‌ها، تاسیسات جانبی مانند حمام، کارگاه آهنگری و چرم‌سازی، انبار، آشپزخانه و محل پخت‌و‌پز می‌شود. بناهای دیگری مثل آب‌انبارها، آبگیر و بند، انبارهای منفرد، برج‌های دیده‌بانی و دیوار بزرگ دفاعی نیز در محدوده قلعه ساخته شده است.

عکس از ایلنا (عکاس: شهرام مرندی)

قلعه شاه دژ معماری شبیه به معماری‌های قلاع ساسانی دارد و یکی از تاریخی‌ترین جاهای دیدنی اصفهان محسوب می‌شود. در این قلعه حفره‌هایی سنگی وجود دارد که یادآور استودان‌های (استخوان‌‌دان‌های) زرتشتی است که در بسیاری از نواحی باستانی ایران دیده می‌شود. فضاهای موجود در قلعه شاه دژ، دارای تزییناتی مانند گچ‌بری و نقاشی‌های دیواری است.

قلعه شاه ‌دژ بر فراز کوه صفه قرار دارد. ارتفاعات کوه صفه در بلندترین نقطه آن ۲,۲۵۷ متر است. این کوه از شمال به جاده کمربندی، از غرب به کوه‌های تخت رستم دره خان، از شرق به شهرک‌ها و از جنوب به خط آهن منتهی می‌شود. برای دسترسی به قلعه شاه دژ باید خود را به پارک صفه برسانید. برای این منظور استفاده از خودروی شخصی بهترین گزینه است. ورودی پارکینگ مجموعه صفه در بزرگراه صفه قرار دارد. پس از رسیدن به پارک، سمت تله کابین پارک، در بلوار تله کابین بروید. ایستگاه پایانی تله کابین، قلعه شاه دژ است. (مشاهده روی نقشه)

عکس از ایلنا (عکاس: شهرام مرندی)

قلعه شاه دژ تا دوران معاصر ناشناخته بود. حدود نیم قرن پیش دو پژوهشگر در اصفهان با نام‌های میناسیان و مهریار با فاصله کمی از یکدیگر به این نتیجه رسیدند قلعه‌ واقع بر فراز کوه صفه که مردم آن را با نام «قلعه دیو» می‌شناسند، همان قلعه شاه دژ است.

عکس از ایلنا (عکاس: شهرام مرندی)

در مورد قلعه شاه دژ، روایات و داستان‌های متفاوتی ذکر شده است. برای مثال یکی از این روایات چنین است که در عهد ملکشاه، سفیری رومی با شاه در کوه صفه برای شکار قدم می‌زدند که سگی شکاری از آن‌ها جدا شد. آن‌ها به‌دنبال سگ رفتند تا به مکان جالبی رسیدند. در آن مکان، سفیر به شاه پیشنهاد ساخت یک قلعه را می‌دهد و ملکشاه به وزیر با کفایت خود خواجه نظام‌الملک دستور ساخت آن را می‌دهد و دژبانی را برای نگهبانی از آن انتخاب می‌کنند. اینکه این روایات شفاهی صحیح باشند یا نه، مشخص نیست. اما بدون شک در آن زمان آثاری از قلعه ساسانی در آن مکان وجود داشته است.

عکس از ایلنا (عکاس: شهرام مرندی)

برکیارق با کمک اسماعیلیان قدرت را به دست آورد؛ ولی مردم به خاطر همکاری برکیارق با اسماعیلیان، با وی دشمنی کردند و برکیارق بسیاری از مخالفان را نابود کرد و مردم جانب سلطان محمد را گرفتند. در همین حین، سلطان محمد پیروز شد. با قدرت گرفتن سلطان محمد، قدرت نظامی سلجوقیان رونق گرفت و با حمله به قلاع اسماعیلیان، قلعه شاه دژ را نیز ویران کردند.

طبق گفته کاوشگران، قلعه شاه دژ ساختاری لایه لایه دارد. طراحی این ساختار کاملا باستانی است. چندین لایه فشرده از ارگ مرکزی آن محافظت می‌کنند که دیوار بزرگ دفاعی، برج‌های دیده‌بانی و دو لایه برج و بارو، بیرونی‌ترین لایه تا درونی‌ترین لایه آن هستند.

عکس از ایلنا (عکاس: شهرام مرندی)

قلعه شاه دژ بنایی سنگی است که سفت‌کاری آن با سنگ لاشه و ملاط خاک و گچ نماسازی و با سنگ‌های تراش خورده ساخته شده است. یافته‌های حاصل از این قلعه شامل قطعات لعاب‌دار سبز فیروزه‌ای، بادمجانی و لعاب پاشیده و سفال بدون لعاب عموما ظروف بزرگ مثل خمره و لاوک و ظروف کاربردی می‌شود.

عکس از ایلنا (عکاس: شهرام مرندی)

بازسازی قلعه شاه دژ به‌دلیل قرارگیری روی قله و داشتن ارتفاع زیاد کار راحتی نبود. با این حال شهرداری اصفهان با همکاری میراث فرهنگی، تصمیم به مرمت و بازسازی قلعه گرفت تا از طریق بازسازی آن، فضایی مناسب را برای گردشگری ایجاد کند. مرمت قلعه شامل ۶ فاز برنامه‌ریزی شده است.

فاز نخست آن قلعه و سربازخانه بود که سه سال به طول انجامید. از این مکان، آثار زیادی به دست آمده که مربوط به دوره ساسانی است. قرار است که در این محل موزه‌ای ایجاد شود و آثار به دست آمده به معرض نمایش عموم درآید. در حال حاضر بخش‌هایی از قلعه که در گذشته در زیر خاک پنهان بود و قابل‌مشاهده نبود، از زیر خاک بیرون آورده شده و قابل دیدن است.

عکس از ایلنا (عکاس: شهرام مرندی)

اگر قصد دارید از قلعه شاه دژ با استفاده از تله کابین بازدید کنید، ساعات کار تله کابین در روزهای شنبه تا چهارشنبه از ۱۶ تا ۲۲ و در روزهای پنجشنبه، جمعه و تعطیل از ۱۰ تا ۲۲ است. بلیط تله کابین برای رفت و برگشت (۱۳۹۹) بهایی معادل ۳۰ هزار تومان و برای یک مسیر رفت یا برگشت بهایی معادل ۱۸ هزار تومان دارد.

عکس‌های گالری از ایلنا (عکاس: شهرام مرندی)

نویسنده: زهرا آذرنیوش